Microsoft Word Послед doc
жүктеу/скачать 0,83 Mb. Pdf көрінісі
|
treatise527
| овцы; суудынъ ол дъанда айыл дъок «на том берегу селения нет [23, 241 б.].
Қазіргі түркі тілдерін салыстыра зерттеген ғалым Н.З. Гаджиева да А.П. Поцелуевский сияқты «бар», «йок» сөздерін «Именное предложение» тарауында қарастырады. Автор: «Слова «бар», «йок» выступающие с близкими к связке значениями. Ср. конструкции, выражающие местонахождение где-либо чего-либо, передающиеся во всех тюркских языках с помощью слов бар, йок. Ср.к.-балк. Минг къалада къызыл къаз бар [20]; В тысячной крепости – красный гусь (Балк. диал., 74); тув. Хууңда суг бар «в ведре есть вода». Осы сөздермен келген есімді баяндауыштар туралы ғалым ойын былай жалғастырады: «Очевидно более ранним следует признать значение обладания, непосредственно вытекающее из семантической природы слов бар, йок». Ғалым мына ерекшелікті атап өтеді: «Но более распространены в тюркских языках конструкции с бар, в которых объект обладания стоит в род. падеже. Ср. кум. Бизде булай бир яхшы адат бар... «У нас такой один хороший есть обычай». Ср. кирг. Досуңа сыр айтпа, досуңдун досу бар Погов. «Не раскрывай тайны другу своему: у твоего друга есть свой друг» (Кирг. Юд., 198)» [20, 167 б.]. Қазақ тіл білімінде М. Балақаев бар, жоқ сөзді баяндауыштарды не есімді, не етістікті баяндауыштарға қоспайды, «бар», «жоқ» сөздерінің баяндауыш қызметінде жұмсалуы деп береді. Мысалы: бар сөзі бастауыштармен қатар тұрып, баяндауыш қызметінде жұмсалған: тау бар, тас бар, өзен бар, орман бар.Сол сияқты, жоқ сөзі де баяндауыш болып жиі қолданылады: - Жоқ, жоқ! Нағыз сұлу, нағыз ақылды бала менікі еді... Сенде ол да жоқ. (Ғ. Мүсірепов) 101 [1, 136-137 бб.]. Сондықтан біз де бұл топты сөйлемдерді есімді сөйлемде қарастыруды жөн көрдік. Профессор М. Балақаевтан кейінгі тереңірек түрде есімді сөйлемдерді қарастырған ғалым проф. Р. Əмір. Автор өзінің «Жай сөйлем синтаксисі» деген еңбегінің «Сөйлемнің логикалық-грамматикалық типтері» тараушасында субьект зат пен оның сындық, сандық сапасының, күйінің қатынасын білдіретін сөйлемдер: «Аспан бұлтсыз ашық (М.Ə.). Маңайда ел жоқ. Бұл топқа жататын сөйлемдердің бастауышы зат есім, баяндауышы сын, сан есім, немесе бар, жоқ деген сөздерден болады.» - деп осы топқа бар, жоқ сөздерін де жатқызады [15, 55-56 бб.]. Бірақ автор «Баяндауыш мүшеге балама ретінде жұмсалатын предикативтік конструкциялар» деген тақырыбында: «Қазақ тілінде предикативтік іс-əрекетті бастауыш-баяндауыш құрамындағы тіркес арқылы білдіру амалы бар. Бұл үшін қимылды атайтын етістік сөздер субстантивтік формада келіп бастауыштық позицияны алады да, баяндауыш болып бар, жоқ сөздері қатысады:алғым бар, айтатыным бар т.б. Іс-қимылдың атауы ретіндегі сөздердің субстантивтік қызметте келіп бар, жоқ сөздерімен предикативтік қатынасқа түсуі тек іс-əрекеттің болмысқа қатысын білдіреді, бөтен предикативтік сапа қоспайды. Сондықтан да аталған тіркестер құрамына қарамай мағына жағынан етістік баяндауыштардың функционалдық параллелі болып танылады» - деп автор «бар», «жоқ» сөздерін етістікті топтың қатарында қарастырады [15, 140 б.]. Сонымен есімді сөйлемдер: 1. зат есім, сын есім, сан есім, есімдік сөз таптары арқылы; 2. субстантивтенген сөз таптары арқылы; 3. құрама баяндауышты түрі арқылы; 4. «бар», «жоқ» сөздері арқылы жасалады деп білеміз. Алайда тақырыптың ауқымдылығын ескере отырып, тек есім сөздерден (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) жəне осы сөз таптары арқылы жасалған құрама баяндауышты есімді сөйлемдер мен «бар», «жоқ» сөзді баяндауышты есімді сөйлемдерге тоқталдық. Өткен мақалаларымызда есім сөздерден (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) жасалған есімді сөйлемдерді қарастырсақ, осы жұмысымызда «бар», «жоқ» сөздері арқылы жасалған М. Əуезовтің роман-эпопеясындағы есімді сөйлемдерді көрсетуді жөн көрдік. «Бар», «жоқ» сөздері баяндауыш қызметінде жұмсалғанда бастауыштағы заттық ұғымның барлығының, жоқтығының сапа көрсеткіші ретінде баяндайды. «Бар», «жоқ» баяндауышты есімді сөйлемдердің жасалу түрлері: 1. «Бар», «жоқ» сөздері бастауыштармен қатар тұрып, баяндауыш қызметінде жұмсалуы: Бұл жатақтың ішінде қырық рудан құралған ел бар. Ауыз үйге жайғасқан жастар да бар. Даңғыл қара жол жоқ. Ішінде жұпыны киімді біреу жоқ. 2 «Бар», «жоқ» сөздерінен болған баяндауыштар үш жақта əр уақытта сөйлемнің соңында, көбінесе, бастауыштармен қатар тұрады: - Осында бір Майбасар деген ағам бар. Басында жұқа ғана аққоян бөркі бар. Əлі күнге түс шайысқан жерлері жоқ. Бүгін оның бірі жоқ. Енді құн сұрамақ түгіл, өкпе-кінə қылар да мұршаң жоқ. 102 3. «Бар», «жоқ» сөздері баяндауыш қызметінде жұмсалғанда, бастауыш болған заттардың қайда, кімде, неде екенін, бар-жоқтығын факт ретінде баяндайды: Астында құнанша күзеген күрең биесі бар. Қолдарында сойыл, найзалары бар. Ерболдың алдында түк бөгет жоқ. Аспанда теңгедей бұлт жоқ. «Бар», «жоқ» сөзді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер. 1. Көмекші етістіктер арқылы жасалған «бар», «жоқ» баяндауышты есімді сөйлемдер: Алқымында əлі айықпаған ашу бар еді. Үшкір тұмсық, жаңа қара етігі бар еді. Тəкежан өзі жоқ екен. Бір Тəкежанда қазір сегіз жүз жылқы бар екен. 2. Модаль сөзінің тіркесуі арқылы: Бетінде ғазап пен сор көлеңкесі бар сияқты. Жалт бұрылып, Абайға қараған нəркес қара көздерінде, тұңғиықтанып тұрған көркем ажармен қатар, бір сұрау да бар сияқты. 3. Нақтылық ғой демеулігінің тіркесуі арқылы: -Абайжан! Ақылың бар еді ғой! – деді. –Мынаның ар жағы да бар ғой. –Қойшы, Керімбала! Күлкінің де орны бар ғой. 4. Күшейткіш шылаулар арқылы: Ауыз үйге жайғасқан жастар да бар. Үміт бар ма? О да жоқ! Алшынбайдың əлгі сөзінің аяғына ас кеп қалғаны бір сылтау болса, екіншіден, бұдан əрі сөйлеген сөздің орны да жоқ. 5. Шектік ғана шылауының тіркесуі арқылы: Көп болса: киімдері, ер- тұрманы ғана жаман; қолдарында сойылдары ғана бар. Шымылдықтың ішінде тек сыбыр мен ақырын күлкі ғана бар. 6. «Бар» сөзіне сұраулық шылаулардың тіркесуі арқылы жасалған сұраулы есімді сөйлемдер: Сауыны тəуір ел бар ма? Əлде дүмбілез бірдеңелер бар ма? ... –Е, е Бөжей бар емес пе? 7. «Бар» сөзіне сұраулық шылау мен көмекші етістіктің түйдектелуі арқылы жасалған күрделі баяндауышты есімді сөйлемдер: Менен де мұңлы сорлым Тобықты бар ма? «Бар», «жоқ» баяндауышты лепті сөйлемдер: - Шаруаңда жұрттың не ақысы бар! Шешендікке, қаніпезерлікке, Базаралымен жарысам деген бəсім жоқ! М. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында «бар», «жоқ» баяндауышты құрмалас сөйлем түрлері де көп кездеседі. Мысалы: 1. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем: Маңайда басқа не қыстау, не бірде- бір киіз үй де, тірі жан да жоқ. 2. Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем: Бірақ жалғыз Абай емес, Əбіштей жасты жанындай жақсы көретін іні-құрбы, дос-жаран, жора жолдас бар. 3. Жалғаулықсыз ыңғайлас салалас: Бұл бай ауыл емес, бірен-саран ғана бозғылт үйі бар. Сабақтас құрмалас сөйлемнің келесі түрлері. 1. Қарсылықты бағыныңқы сабақтас: Бар жүрек, бар қиялы Тоғжанмен туысып тұрса да, мынау тұсауға көнбеске шара жоқ. 103 2. Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас: Бұларды өлтіре сынап, бəріне қатал үкім айтқан Салтыков-Щедрин сияқты жазушы бар. Олармен жүз көрісіп, сырмінез болған Құнанбай да жоқ. 3. Шартты бағыныңқы сабақтас: Ал, дұрыс боп шешілсе, мұндай істі Алшынбайға бергеннен абзалы жоқ. Зерттеу барысында «бар», «жоқ» сөзді есімді сөйлемдер жəне «бар», «жоқ» сөзді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер деп екі бөліп қарастырдық. Осы сияқты баяндауышты есімді сөйлемдер туралы əр түрлі пікірлер орын алғанымен, «бар», «жоқ» сөзді баяндауыштарды да есімді сөйлемге қосу арқылы оның аясы да, мағыналық ерекшелігі де арта түсетіні анық. М.О. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы есімді сөйлемдер I, II кітабы бойынша 3 мыңнан астам сөйлем қарастырылды. 3-кесте – М.О. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы есімді сөйлемдер I, II кітабы бойынша 3 мыңнан астам сөйлемнің сандық көрсеткіші жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|