Мифологиясы
жүктеу/скачать 13,35 Mb. Pdf көрінісі
|
156 макта, күріш, көкнэр секілді дақылдардың шығуы айтылады. Әлбетте, бұнда да түрік-моңғол халықтарының түсінігі әлемдік мнфология материалымен үндес екендігі сезіледі. Мэселен, егінші халықгар дэнді дакылдарды, эдетте, кұрбандыққа шалынған тіршілік иесінен өнген деп аңыздаса, қазақ пен моңғолдар кейбір мәдени өсімдікті аруақтармен, киелі жандардың дене мүшесінің бөлшегімен байланыстырады. Мысалы, казақта күрішті пайғамбардьщ түскен тісінен өнген, шие жемісі мен алманың гүліне қасиетті жанның қаны тамған, көкнэр шөбі жыланның уы араласқан пайғамбар түкірігінен өнген деген сюжеттер кездеседі. Ал моңғолда темекі мен апиын қайтыс болған әйелдің жамбас сүйегіне біткен жапырақ деген сарын бар (Қосымша В). Оттың пайда болуы туралы сюжет моңғол, алтай, хакас, шорда толық болғандықган, ол қазақ мифін жаңғыртуға көмектесетіні байқалды. Мәдени нысандардың пайда болуына негізінен түрік - моңғолдың байырғы тотемдері болған ит, жылан, кірпі, қарлығаш секілді хайуа- наттардың араласатынын анықтап, ерекшеліктеріне тоқталдық. Со- нымен бірге музыкалық аспаптардың пайда болуына Тэңір мен оның бәсекелес серігі - шайтан белсенді қатысатындығы айқындадцы. Тү- рік - моңғол мифологиясында көне кейіпкер шайтан трикстер қызметін атқаратындығы кең ауқымда талданып, осы бейненің арғы төркінін тектеп, оның әлем діндеріне дейінгі түрлі сипаты сарапталды. Тіпті моңғолда киіз үйді Қүдай мен шайтан бірігіп жасаған деген де аңыздау бар. Мәселен, бұл бейне эу баста жасампаз қаһарман Тәңірдің серігі Эрлэг деген атаумен белгілі болады да, кәдімгі трикстер қызметін атқарады, одан кейін әлемдік дін келгенде ол шайтан (моңғолда «чөтгөр») деген атқа ие боп, жағымсыз түс алады да, кейіннен хикаят пен сатиралық ертегінің кейіпкеріне айналады. Шынтуайтында, қазір қара түске әбден боялып кеткенімен, оның құндылықтарды жасайтын байырғы мәдени төл әрекеті өнердің пайда болуы туралы түрік-моңғол мифтерінде толығымен сақталғандығы анықгалды. Космогониялық мифтерге арналған 3-бөлімнің бірінші тарауында антропогониялық мифтер талданды. Қазақ пен моңғолда да алғашқы адамның тэні топырақтан жаралғаны туралы әлем халықтарында кез- десетін тарихи-типологиялық сюжет бар. Моңғол, алтай, тувада кей- бір сюжетте адамды будда дінінің көп құдайлары жаратады. Қазақ пен моңғолда Құцай адам мүсінін балшықтан жасап, оны итке күзеттірген деген мэдениеттің көне қабатындағы байырғы сюжет ортақ кездеседі. Жауыз рухтың (шайтанның) тәнді былғауынан адам жалаңаш қалып, ит тонға ие болғаны туралы осы аңыздау алтай, бурят, саха, эвенкі, мари сияқты халықтарға да таралғанын анықгадық. Қазақтағы мифте Құдай тэнді күзетгіру мақсатында итгі адамның кіндігінен ойып 157 алған топырақтан жасаган д с іс н іү ^ іт л ««р. іүі ^ п , х ... адамның бұғағынан құлаған балшықтан жаралады. Жіті тексере келе, казақгағы (қырғыз, өзбек, татардағы) сэби өмірғе келғенде жасалатын «ит жейде» салтының арғы теғі осы мифтік түсініктен бастау алады деғен түйін шығарып, ерте заманда миф пен салт синкретті өмір сүрген деген байлам жасадық. Қазақ пен моңғол мифтеріндегі кейбір айырмашылықгар да анық- талды. Мэселен, алғашқы адамның құрсақга жатып сөйлеп, табиғатган да бұрын жаралатыны туралы сарын архаикалық мифологияға тэн. Осы сарын моңғолда бар, оларда алғашқы кісі Гэсэр табиғатган бұрын туып, элі де бітеліп үлгермеген аспанның жырығын күл шашып реттеп, жасампаз қаһарман міндетін атқарады. Ал бұндай сарын қазақта жоқ, тек оның сілемі «Дударқыз» деген ертегіде кездеседі, демек, қазақга мифтік түсінік ертегі жанрына тасымалданған. Алғашқы адамның мүсініне Тэңір жанды мэңгі су түрінде енгізгені туралы түсінік алтай, моңғол, тува халықтарында кездеседі, қазақта ол сарын көмескіленген. Өйткені қазақтағы мәңгі суды элдеқашан ислами зэмзэм, әбулхаят алмастырған. Бірақ қазақга жан туралы көне түсініктің іздері сақгалға- ны белгілі болды. Мысалы, қазақта адамның жаны киелі бәйтеректе, жапырақ кейпінде болады деген мәтін бар. Осы сарын түрік, долган, саха секілді халықтарда кездеседі. Ал қазақ пен буряттың кейде жанды шыбын (ара) кейпінде елестететіні - ортақ ұғым екендігі дәлелденді. Қазақ пен моңғолдың антропогониялық мифтерінде адамның мүсі- нін Тэңір жасаған кезде ит, сиыр секілді зооморфты кейіпкерлер ара- ласатыны мәдениеттің көне қабатынан хабар береді. Екі халықга адам- ның кейбір дене мүшелерінің жаралуы туралы да сарындар ұшырас- қанымен, олар әжептәуір айырмашылыққа ие екендігі аңғарылды. Мәселен, қазақта жүрек-бауыр, асқазанды бөліп тұрған шақпақ ет туралы «Шайтанның шатыры» деген миф кездеседі, бұл моңғолда жоқ. Кепісінше. монғолла адамның тэніне теріні құмырсқа тіккені туралы, ңір жұлып, жүрісін баяулатқаны туралы антропогониялық мифтерде үндестіктер байқалды Екінші тарауда талданған элемнің жаралуы туралы қазақ пен моң- ғол мифтеріне бірқұдайлық жэне көпқұдайлық руханияттың орасан әсер еткені анықталды. Моңғол, бурят, тува, алтайда жерді жарататын Құдайлардың ұжымы мол, олар үнді-тибет тарапынан будда діні ар- қылы келген кейіпкерлер екендігі жан-жақты дэлелденді. Керісінше, қазақта жерді бір Құдайдың өзі жаратг (бақа), қазақга көк өгіз көтереді. Бұл тасбақа түрік шендеріндегі тасбақа мүсіні де эу баста үнді-тибет мәдениетінен бас- 158 тау альш, шығыстағы көршшер - қытаи мен кореидің сәулет өнершщ ықпалымен Орхон бойына келғендіғі нақтьшы деректер арқылы алғаш рет айқындалды. тува жаралуы туралы көне сарындарда сақталып қалғаны анықталды. Мысалы, оларда әлем мұхитының астынан алғашқы топырақты әке- летін сүңгуір құс, Құдай мен Эрлэг (сахада Айыы Тэңірі мен абааһы) секілді жасампаз қаһармандар мен трикстерлер өзара бәсекелесіп, жерді жарататыны, соңынан үлес тимеген соң Эрлэг жауыз рухқа ай- налып, жер астына қудаланатыны суреттеледі. Бұндай бейнелер қа- зақ мифологиясында мүлде өшіп кеткендіктен, кейбір сарындарды жаңғыртуға көмектеседі. Эрлэг пен абааһы кейінгі дәуірлерде шайтан деп те аталады. Тэңірдің қарсылас серігі трикстер шайтанның даму динамикасын осы мифтерден де көруге болады, демек, эу баста бұл кейіпкер түрік-моңғол руханиятында шайтан деп аталмаған. Кейіннен бұл суге синкретті сипат алып, шаитан (моңғолда «чөтгөр ») деген атқа оерік ие болған. Түйін жасасақ, элемнің жаралуы туралы сарындар біз талдаған басқа тақырыптағы мифтерге салыстырғанда жаһандық діндердің ықпалына мол ұшырағанымен, ондағы кейбір көне түсініктер түрік — моңғол мифологиясындағы кейбір түп бейнелерді қайта жаңғырта тү- гелбесетіні анықталды. иіінші тарауда аспан денелері мен табиғат құбылыстары туралы мифтер талданды. Аспан денелері туралы сюжеттер түрік-моңғол халықтарында ортақ екендігі айқындалды. Әрине, бұл үлгілерге көне мифтік түсініктер (мэселен, құбылу сарыны) тірек болып тұрғанымен, аспан денелерінің қимыл қозғалысына көшпелі халықтың аңшылық- малшылық тұрмыс-тіршілігі телінгені байқалды. Сонымен бірге осы тақьфыптардағы сарындар бір-бірімен желілес, сабақгас дамып, бас- қа мифтермен салыстырғанда эжептэуір ңиклденгені, тұтастанып, ширағаны көрінеді. Себебі аспан денелерінің құбылысы мен өң- түсін құлшынған мифтік сюжеттерді өндеп, әрлеп пайдштанған. Демек, бұл тараптағы үлгілерде белгілі дәрежеде ғылыми ойлау да бой көрсетеді. Біз Ай, Күн, Темірқазық, Үркер, Шолпан, Үшарқар т.с.с. туралы айтылатын мәтіндерді өзара салыстырып, оларда айырмашылықтан гөрі үқсас- тықтың үстем екендігін таныдық. Жетіқаракшы, Қүсжолы секілді кейбір нысандардағы ерекшеліктердің де себеп-салдарын бағамдадық. Түрік-моңғол халықтары аспан денелерінің атын, өң-түсін, олардың қоз- ғалысын, негізінен, бір ізді, ортақ қалыпта баяндайтынын аньщтадық. 159 V Мысалы, Үшарқар жұлдызы туралы сюжет тіпті солтүстік америка- лық үндістерге де үндес күйде таралған. Мүндай бірсыдырғылықгың басты бір себебі — көшпелі халықгар аспан денелерін бақылау арқылы шаруашылық кәсібін табиғатпен үйлестіріп, ұйымдастырып келген. Демек, бүл тараптағы мифтік сюжеттер белғілі дэрежеде танымдық қызмет атқарып, практикалық қажеттілікті өтеп отырғандықтан да, әжептәуір циклдене түскен. Табиғат қүбылыстары туралы үғымдардың да тамыры ортақ. Мысалы, кемпірқоеақ, құиын, нажағай туралы са- рындар үндес. Өйткенмен, моңғолдарда айдаһар күркіреп, жауын- шашынды жауғызады деғен үнді-тибет тарапынан келғен сюжет будда дініне арка сүйеп орныкқанын анықгадық. Сонымен бірге түріктерде сақгалып қалған (телеуіт, хакаста) байырғы су иесі Сулайхан немесе Суғдайхан бейнесі мен ол туралы сарындар соңғы заманда қазақ, татар, қырғыз секілді халықтарда ислам дінінің әсерімен Сүлеймен есімімен тығыз тоғысып, астасып, түтасып кеткені анықгалды. Еңбектің 4-бөлімінде киіз үйдің мифологиялық қырлары зерттелді. Дәстүрлі танымда кез келген заттың түпкі жасалу негізіне космос құрылымы мызғымас үлгі болатындықтан, киіз үйдің сэулеттік бітімі де осы жүйе-жүлгеден алшақ кетпеген. Жеке адам мен күллі ғаламның озара қарым-қатынасын заттық орта (предметная среда) делдалдық жасап, реттейтінін ғалымдар дәлелдеген. Бір сөзбен айтқанда, зат- тар — ежелгі дүниетанымның бұйымдалған корінісі, көне мэліметті тасымалдаушы. Кез келген байырғы мэдениетте қолонер бұйымдары егіз сипатқа (амбивалентті) ие: біріншіден, тұрмыстық қажеттілікті өтейді, екінші қырынан қарағанда, таңба-рэміз, үнсіз мэтін қызметін де атқарады. Осындай себептерді тірек ету арқылы киіз үйдің эу бастағы мифологиялык толымды бейнесі жаңғыртылды. Шын мәнінде, киіз үй — көшпеліні ыстық-суықтан ғана емес, табиғаттағы түрлі зиянкес рухтардан берік қорғайтын киелі нысан. Дэстүрлі баспанадағы мифологиялық таңба-символдар кейіннен кошпелі мемлекеттердің элеуметгік-саяси құрылымына да негіз болғаны анықталды. Қорыта айтқанда, ежелден еншісі болінбеген киіз туырлықты, ағаш уықты қазақ пен моңғол халықгарының мифологиясы тарихи- стадиялық, тарихи-типологиялық, тарихи-генетикалықтұрғыдан үқсас күйде қалыптасып, дамығаны, элем діндеріне дейін тамыры ортақ болғандығы, осы халықтарда кездесетін түрлі сарындар бірін-бірі толықгырып, түрік-моңғол мифологиясын қайтадан қалпына келтіруі е қызмет ететіні анықгалды. " . _ Еңбекте қазақ пен моңғол мифологиялық материалын жалпы фолыслорлық құбылыстар мен заңдылықтар аясында тұтастықга қарастырып, кешенді типологиялық салыстырулар жүргізіп, көне сюжеттердің көркемдікке қарай даму динамикасын бағдарлап, нәтижесінде түрік-моңғолдың байырғы ұғымындағы дэстүрлі ғалам бейнесінің түтас түлғасын, ірі сұлбасын жүйелі түгендеуге, қалпына келтіріп, нобайлауға қадам бастық. 160 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі және ескертпелер 1. Банзаров Д. Черная вера или шаманство у монголов. Казань, 1846. 2. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата: Изда- тельство Академии Наук Казахской ССР, 1961. Т. 1. 3. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. Алматы: Алаш, 2003. Т.1. 4 . Досмұхамедұлы X. Аламан. Алматы: Анатілі, 1991. 5. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. Алматы: Ғы- лым, 2003. Т. 10 6. Әуезов М. «Жэңгір» жыры қазақ тілінде // Социалистік Қазақстан. 1940. 7. Әуезов М. Шығармалар. (12 томдық). Алматы: Жазушы, 1969? Т.11. 8. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. Алматы: Ғылым, 1982. 9. Елеукенов Ш. К вопросу о жанровом своеобразии казахского романа // Простор. 1983. №1. С.178-189. 10. Каскабасов С. О жанровом составе казахской устной народной прозы // Известия АН КазССР. Серия Филологическая. 1980. №4. С.24-29 11. Қасқабасов С. Қазақгың халық прозасы. Алмапгы: Ғылым, 1984. 12. Қасқабасов С. Жаназық. Астана: Аударма, 2002. 13. Мыңжанұлы Н. Қазақгың мифтік аңыздары. - Үрімжі: Шыңжан халық баспасы, 1996. 14. Меііп Ег%ип. Тигк сіипуазі еізапеіегіпёе ёе§І8те тоіій . II СіҺ. Апкага, 1997. 15. Дала уалаятының газеті. Алматы: Ғылым, 1989. 16. Керімов Ш. Аңыздар не деп тіл қатады? // Коммунизм таңы. 1988. № 71. 17. Керім Ш. Алыптар туралы қазак мифтері // «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосы жэне түркі әлемі: халықаралық ғылыми-теориялық конференция мате- риалдары. Алматы: Интерпринт, 2003. Б.182-190. 18. Коныратбай Т. Истоки осетинской мифологии // Мысль. 2003. №1. С.81-84. 19. Қазақ фольклорыньщ типологиясы. Алматы: Ғылым, 1981. 20. Қазақ фольклорының тарихилығы. Алматы: Ғылым, 2002. 21. Қазақтың мифтік әңгімелері / Құраст.: Ыбьфаев Ш, Әуесбаева П. Ал- маты: Ғылым, 2002. 22. Маргұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы: Жазушы, 1985. 23. Қоңыратбаев Ә. Индия жэне қазак мифологиясындағы ұқсастық // Қа- зақстан мектебі. 1987. № 6. Б.73-75. 24. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы жэне тюркология. Алматы: Ғылым, 1987. 25. Ахметов 3. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1973. 26. Уахатов Б. Қазактың тұрмыс-салт жырларының типологиясы. Алма- ты: Ғылым, 1983. 27. Жармұхамедұлы М. Айтыс өлеңдерінің арғы тегі мен дамуы. Алматы: Мұраттас, 2001. 161 28. Турсынов Е. Генезис казахской бытовой сказки. Алма-Ата: Наука, і9?з- I 11 ■ 1 1 11 в 1 1 29. Түрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. Алматы: Ғьщым, 1976. 30. Абылқасымов Б. Телқоңыр: Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры. Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1993. 31. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Алматы: Ғылым, 1993. 32. Ыбыраев Ш. Қазақгың мифтері мен мифтік аңыздары туралы // Қа- зақгың мифтік әңгімелері. Алматы: Ғылым, 2002. Б.3-11. 33. Ыбыраев Ш. Қазақ мифі // Сыр сандығым - Сарыарқа: «Орталық Қа- зақстандағы халық шығармашылығы мен әдебиеттің қалыптасуы жэне да- муы» атты ғылыми-практикалық конференция материалдары. Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2005. Б. 14—20. 34. Азибаева Б. Казахские народные романические дастаны. Алматы: Гы- лым, 1990. Ъ5.Қоңыратбай Т.Ә. Эпос және этнос. Алматы: Ғылым, 2000. 36. Матыжанов К. Қазақгың отбасы фольклоры. Алматы: Арыс, 2007. 37. Керім Ш. Қазақ жұмбағы. Алматы: Санат, 1999. 38. Веһсеі Месаіщіі. 100 Зопдсіа тііоіодіа. 2002. 39. ВаһаеМ п О&еі. Тигк тііок уізі. І.СіҺ. 2.Вазкі. Апкага: Тигк Тагіһ Ки- гити, 1993. 40. ВаһаеМ п 0%е1. Тигк тііоіо^ізі. ІІ.СіҺ. З.Вазкі. Апкага: Тигк Тагіһ Ки- гити, 2006. 41. Шаракиіинова Н.О. Бурятское народное поэтическое творчество. Ир- кутск, 1975. .. : - %-д - ч • • - ^ - 4 42. Шаракшинова Н.О. Мифы бурят. Иркутск: Восточно-Сибирское книжное издательство, 1980. 43. Гаадамба Ш. Домог үлгэр. (Мифы) // Аман зохиол судлал. Улаанбаатар, 1984. Тотиз. ХІҮ. Ғазс 1-10. Х .29-46. 44. Гаадамба Ш. Домог үлгэрийн сэтгэлгээний асуудалд // Монгол ардын аман зохиол. Улаанбаатар, 1988. Х .38-58. 45. Цэрэнсодном Д. Монгол ардын домог үлғэр. Улаанбаатар, 1989. 46. Дулам С. Монгол домогзүйн дүр. Улаанбаатар, 1989. 47. Бира Ш. Их монгол улсын түүх, үзэл суртлын зарим онцлог асуудлууд. Улаанбаатар: Интерпресс, 2006. 48. Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-ми- фологической системы // Тюркологический сборник. 1971. М.: Наука, 1972. С .213-226. 49. Неклюдов С.Ю. Проблемы исторической эволюции монгольской ми- фологии // Теоретические проблемы изучения литератур Дальнего Востока. (Тезисы и доклады восьмой научной конференции. Ленинград, 1978 год). М.: Наука, 1978. С. 232-239. 50. Неклюдов С.Ю. Мифология тюркских и монгольских народов. (Проб- лемы взаимосвязей ) // Тюркологический сборник. 1977. М.: Наука, 1981. С. 183-202. 162 51 . Жуковская Н.Л. Бурятская мифология и ее монгольские параллели// Символика культов и ритуалов народов зарубежной Азии. М.: Наука, 1980. С. 92-116. 52. Клягиторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских па- мятниках // Тюркологический сборник. 1977. М.: Наука, 1981. С. 117-138. 53. Путгтов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения фольклора. Л.: Наука, 1976. 54. Шахнович М.И. Первобытная мифология и философия. Л.: Наука, 1971. 55. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. М.: Наука, 1976. 56. Тэрнер В. Символ и ритуал. М.: Наука, 1983. 57. Байбурин А.К. Жилище в обрядах и представлениях восточных славян. Л.: Наука, 1983. 58. Леви-Строс К. Структурная антропология. М.: Наука, 1983. 59. Жуковская Н.Л. Бинарные оппозиции в традиционной монгольской культуре // Искусство и культура Монголии и Центральной Азии. М.: Наука, 1983. С. 127-138. 60. Мирча Элиаде. Аспекты мифа. М.: «Инвест-ППП», СТ «ППП», 1996. 61. Неклюдов С.Ю. Структура и функция мифа. // \үл¥АҮ.шЛепіа.ги./ іоікіоге / пекіисіоу. 62. Апинян Т.А. Мифология: Теория и событие. СПб.: изд-во С.-Петерб. Ун-та, 2005. 63. Қазақ халық әдебиеті: Көп томдык. Ертегілер. Алматы: Жазушы, 1988. Т.1. 64. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Л.: Изд-во ЛГУ, 1986. 65. Беннигсен А.П. Легенды и сказки Центральной Азии. СПб, 1912. 66. Казахские народные сказки. М.: Гослитиздат, 1952. 67. Үлгэрийн оронд. Улаанбаатар, 1988. 68. Хангалов М.Н. Собрание сочинений. Улан-Удэ, 1960. Т.З. 69. Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық. Ертегілер. Алматы: Жазушы, 1988. 12 . 70. Исқацов М.Ө. Халық календары. Алматы: Қазақстан, 1980. 71 . Жанпейісов Е. Төрт түлік төңірегінде // ҚР ҮҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2005. №3. Б.З—12 72. Потанин Г.Н. Тангутско-Тибетская окраина Китая и Центральная Монголия. СПб., 1 893. Т. 1 . 73. Сампилдэндэв X. Монгол домог. Улаанбаатар, 1984. 74. Бабалар сөзі: Көп томдық. Жұмбақгар. Астана: Фолиант, 2002. Т.6. 75. Мэхмүтов X. Халык афоризмнарында табу һәм яшерен тел эзләре // Фольклор теле-шигьрият теле. Казан: Фикер, 2001. Б.23—35 76. Бұл мәліметті 20.04.2003 жьшы 1939 жылы туған О.Бітеубайқызынан жазып алдық. 77. Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Алма-Ата: Наука, 1972. 163 78. Қазақ аңыз-ертегілері. Бейжін: Ұлттар баспасы, 2002. 79. Потанин Г.Н. Очерки Северо-западной Монголии. Вып. 2. Материалы этнографические. СПб., 1881. 80. Хайуанаттар туралы казақ ертегілері. Алматы: Ғылым, 1979. 81. Пүрэв О. Монгол бөөгийн шашин. Улаанбаатар, 2002. 82. Потанин Г.Н. Монгольские сказки и предания // Записки Семипала- тинского подьотдела Западно-Сибирского отдела Русского географического общества. Вып. 13. Семипалатинск, 1919. 83. Шатинова Н. Об одной разновидности заклинаний в алтайском фоль- клоре // Улагашевские чтения. Вып. 1. — Горно-Алтайск, 1979. С. 94—103. 84. Айтып берген Алматы облысы Еңбекші қазак ауданы Сөгеті ауылының тұрғыны, 02.05.1957 жылы туган саятшы М.Исабеков. 14.03.2007 жылы жазып алған А.Тойшанұлы, Б.Қинаят. 85. Вербицкий В.И. Алтайские инородцы. М., 1893. 86. Предания, легенды и мифы саха (якутов) / Сост. Н.А. Алексеев, Н.В. Емельянов, В.Т. Петров. Новосибирск: Наука. 1995. 87. жүктеу/скачать 13,35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|