Министерство образования и науки республики казахстан

 

85 

В  работах  Дж.  Лакоффа,  Э.Рош,  П.Кея,  Б.Берлина  и  др.  подчеркивается,  что  в  результате 

обыденной повседневной категоризации (отраженной, в частности, в языковой картине мира) 

формируются 

специфические 

категории, 

 

которые 

не 

вполне 

соответствуют 

логоцентрическим  нормам  платоно-аристотелевской    категоризации.  Специфические 

отклонения  от  логоцентрических  принципов  категоризации  были    выявлены  при 

исследовании  специфики  «маргинальных»  культур,  не  имеющей  отношения  к  «западным» 

способам и нормам мышления, а также языкового  сознания носителей западной культуры. 

В  рамках  многих  наук  исследователями  используются  мыслительные  операции 

(категоризации),  направленные  на  формирование    категорий  как  понятий,  предельно 

обобщающих и классифицирующих результаты познавательной деятельности человека. 

Для  лингвистики  особую  значимость  представляют  языковые  категории,  которые  в 

самом  широком  употреблении  понимаются  как    любые    группы  языковых  элементов, 

выделяемые    на  основании  какого-либо    общего  свойства.  В  узком  понимании  языковая 

категория    представляет  собой  некоторый    признак  или  параметр,  находящийся  в    основе  

деления  обширной    совокупности  однородных  языковых  единиц  на    ограниченное  число 

непересекающихся  классов,    характеризующихся    одним  и  тем  же  значением  данного 

признака. Этот термин используется   и для  обозначения одного из значений  признака или 

параметра.    Типы  языковых  категорий  различаются  в  зависимости  от  состава  

категоризуемого    множества,  характера  категоризующего    признака  и  отношения  данного 

признака к классам разбиения. 

Среди языковых категорий выделяются понятийные, грамматические и скрытые. 

Понятийные  категории    обычно  универсальны  и  характерны  для  большинства  языков. 

Понятийные категории языка дифференцированы от  грамматических и скрытых категорий тем, 

что  они  представляют  собой    «смысловые    компоненты  общего  характера,      присущие  не 

отдельным словам и системам их форм,  а обширным  классам слов, выражаются в естественном 

языке  разнообразными  средствами.  Термин  «понятийная  категория»  ввел    в  1924  году  О. 

Есперсен.  Эти  категории  в    разных  науках  и  направлениях  называются    философскими  или  

логическими (в рациональных грамматиках),  психологическими  (Г. Пауль), онтологическими,  

внеязыковыми, 

когнитивными, 

концептуальными, 

семантическими, 

мыслительными, 

речемыслительными (Кацнельсон). 

 Основным  средством  выражения  понятийных  категорий  выступают  граммемы 

грамматических  категорий,    словообразовательные    и  лексические  подклассы  знаменательных 

слов,    служебные  слова,  синтаксические  конструкции  и  супрасегментные  средства 

(просодический контур и порядок слов). 

Понятийные  категории  разрабатывались  такими  учеными  как  О.  Есперсен,  И.И. 

Мещанинов, С.Д. Кацнельсон, В.Н. Ярцева, М.М. Гухман и др..  

Грамматическая  категория  –  замкнутая  система  взаимоисключающих  грамматических 

значений,  задающая  разбиение  обширной  совокупности  словоформ  на    непересекающиеся 

классы.  Для    грамматической    категории  характерны  модифицирующий  тип  категоризующего 

признака,  его  причастность  к  синтаксису  «обязательность»  выбора  одного  из  значений  для 

(слово)форм из категоризуемой совокупности и наличие регулярного способа выражения. 

Грамматические 

категории 

представляют 

собой 

обобщенное 

значение, 

последовательно  выражаемое  в  данном  языке  системой  грамматических  форм,  структура 

которых  зависит  от  морфологического  типа  (1,5).  Согласно  В.Г.  Адмони,  грамматической 

категорией  является  «всякое  системное,  более  или  менее  фронтально  проведенное 

объединение  некоторого    множества  грамматических  явлений,  обладающих  каким-либо 

общим,  формально-выраженным  семантическим  или  функциональным  признаком»  (2,  66). 

Скрытые  категории  –  (криптотипы)  –  семантические  и  синтаксические  признаки  слов  или 

словосочетаний.  Особенностью  этих    категорий  является  то,  что      они  не  имеют 

эксплицитного  морфологического  выражения.  Однако  они  существенны  для  построения  и 

понимания  высказывания  и  оказывают  влияние    на  сочетаемость  данного  слова  с  другими 

словами в предложении. Б.Л. Уорф, исследуя индейские языки, которые резко отличались от 

 

86 

европейских  языков,  предложил  в  1936  году  термин  «криптотипы»,  а  в  1938  он  вводит 

термин  «скрытые  категории».  Концепция  скрытой  грамматики  получила  дальнейшее 

рассмотрение в работах С.Д. Кацнельсона. В русском языке были выявлены такие скрытые 

категории  как  определенность/неопределенность,  тип  референции  существительного, 

актуальность/узуальность 

(конкретная/ 

неконкретная 

временная 

отнесенность), 

контролируемость/  неконтролируемость,  статичность/динамичность,  личность  /неличность»  

(БЭС, 1998, 457-458).  

Категория определенности/неопределенности исследована  З.К. Сабитовой (3,  1998). 

Морфологическая  категория  –  система  противопоставленных  друг  другу    рядов 

морфологических  форм  с  однородными  значениями  форм.  Морфологические  категории 

бывают  словоизменительнымим  и  несловоизменительными.    Первые  могут  быть 

представлены    формами  одного  и  того  же  слова,      вторые  не  могут  быть    представлены 

формами  одного  и  того  слова.  К  словоизменительным  морфологическим  категориям  в 

русском языке относятся  категории падежа и числа  существительного,   категория падежа 

имени  числительного,  категория  рода,  числа,  падежа    и  степени  сравнения  имени 

прилагательного,  категории    лица,  числа,  времени,  наклонения  и    рода  (в  прошедшем 

времени) глагола, категория степени сравнения наречия.  

К  несловоизменительным  категориям    в  русском  языке  относятся    категории  рода 

существительных  и  категория  вида  глагола.  Категория  залога  является  категорией 

смешанного  типа.  Морфологические    категории  представляют  собой  серии  словоформ, 

присущих 

определенным 

частям 

речи. 

Конкретные 

функции, 

выполняемые 

морфологическими  категориями,  бывают    неоднородными.  Среди  них    можно  отметить  

функции  как содержательные, так формальные. 

Сфера  употребления  морфологической  категории  определяется  сферой  употребления 

присущих ей функций.  Часть  функций имеет сравнительно узкую область распространения 

(функция  обстоятельства,  места,  функция  квантитативной  актуализации).  Широкую  сферу 

употребления  имеют    некоторые  формальные  функции  (функция  согласования),  так,  в 

большинстве случаев морфологические категории обнаруживают тенденцию к  расширению 

области своего  употребления и к перерастанию в гиперкатегории.  

Время  глагольное  –  грамматическая  категория  глагола,  являющаяся  специфическим 

языковым  отражением  объективного  времени,  служащая  для  темпоральной  (временной) 

локализации события или состояния, о котором говорится в предложении. 

Социальное  время  (время  человеческого  бытия  –  коллективное,  перцептуальное  время, 

универсалия  культуры,  содержание  которой  лежит  в  основе    концептуального  времени, 

конституирующегося в феномене истории как осознанной  процессуальности социальной жизни. 

Наиболее  архаические  представления  о  социальном  времени  как  мере  человеческого 

существования  связаны  с    онтологически    заданными  временными    параметрами    бытия  и 

оформляются    на  базе  ритмичности  небесных  явлений  в  силу    визуальной  очевидности 

последних и их тесной связи с хозяйственными  процессами.  Лунная система отсчета у пастухов 

и  солнечная  у  пахарей;    фиксация  времени,  благоприятного  для  сельскохозяйственных 

инициатив  и  лоций,  в  связи  с  расположением  звезд      –  в  «трудах  и  днях»  Гесиода  и    др. 

Осмысление    континуальной  длительности  времени  и    мерной  дискретности  временных 

отрезков  –  позднее    персонифицированное  в  античной    культуре  образами  Кроноса  и  сонмом  

даймонов  (в    римском  варианте    -  гениев),  т.е.    божеств  момента  –  задает  культуре  идею 

календаря  как  организующей    социального  времени  системы  исчисления  циклически 

повторяющихся временных промежутков. Циклические  представления о времени несут в своей 

структуре  идею  повторяющейся  последовательности  временных    циклов,  что  в  сущности  уже 

закладывает  в  культуре  вектор  линейных  представлений  о  времени,  ставших    доминантным  в 

античной  философии  истории.  Изобретение  в  Древней  Греции  водяных  часов  (клепсидры, 

достаточно  точно  отмечающей  временные  промежутки)  является  началом  представлений  о 

социальном времени как автохтонном по отношению к природным циклам – началам перехода 

от своего рода материнского времени  аграрных   практик к отцовскому (4,  973).  

 

87 

Уже  Аристотель    выделял  Время  как  характерную  особенность глагола  в отличие    от 

имени.  Позже  в    европейской  научной  традиции  учение  о  категории  времени  главным 

образом  опиралось  на  систему  глагольных  времен  латыни,  различающую  основные  и 

относительные времена.  Соответственно    М.В.  Ломоносов  насчитывал   в  русском  языке  10 

времен,  трактуя  в  ряде  случаев  вилдовые    и  некоторые  близкие  к  ним    различия  как 

временные.  С осознанием категории вида количество выделяемых времен уменьшалось, и в  

сер.  19  в.,  отчасти  в  связи    с  неразграничением  прямых  и    метафорических    употреблений 

форм времени, была выдвинута  теория об отсутствии категории времени в русском глаголе 

(К.С.  Аскаков,  Н.П.  Некрасов).  Более  адекватную  картину  категории  времени  в  русском 

языке  и  его  истории  дает  А.А.  Потебня.  Употребление  времен  русского  глагола  подробно 

описано в работах А.А. Шахматова, А.М. Пешковского, В.В. Виноградова,  Н.С. Поспелова, 

А. В. Бондарко и др.  

В  современном  зарубежном  языкознании  значительное    распространение  получила 

реинтерпретация  традиционной  теории  времен,  предложенная  Х.  Рейхенбахом  и 

оперирующая  тремя понятиями, событие, момент речи и момент референции, соотнесения. 

Перспективно  исследование  времени  с  позиции  лингвистики  текста,  основанное    на  

отграничении    эпического  повествования  от  других  видов  сообщений.    Предшественником 

этого подхода был А. Белич, выделивший сферу  «синтаксического индикатива», в котором 

употребление  всех  форм  времени  соотнесено  с  реальным  моментом  речи,  и    сферу 

«синтаксического  релятива»,  в  которой  прошлое  как  бы  полностью  отрешено  от  реального 

настоящего и изображается само по себе. Э. Бенвенист разграничил «план речи», использующий 

во французском языке все времена кроме «аориста»,  и все три грамматических лица, и «план 

истории» (5). 

В  казахском  языке  настоящее  время  имеет    две  разновидности:  настоящее  время 

конкретное  и  настоящее  время  переходящее.  Настоящее  время    конкретное  (нақ  осы  шақ) 

выполняет  функцию  обозначения  действия,    выполняемого  действующим  лицом  и 

совпадающего  с  моментом  речи.      Эта  форма    настоящего  времени  состоит  из  сочетания  

деепричастия  на –п со вспомогательными глаголами  отыр, тұр, жатыр, жүр:  оқып отыр, айтып 

жүр и т.д. Мың сан жұлдыз тұнғиықтанған түн аспанында алыстағы оттай  таласып, жылтылдап 

тұр (М.Әуезов);  

Настоящее    переходящее  время  (ауыспалы  осы  шақ)    выполняет  функцию  обозначения 

действия,  которое  выполняется  постоянно  и  образуется  от  глагольной  основы  путем 

прибавления аффиксов деепричастия на –а, -е, -й: Көлік  жүреді. 

В  казахском  языке  различаются    три    разновидности  будущего  времени:  будущее 

преположительное, будущее неопределенное (цели) и настоящее будущее. 

Будущее  предположительное    время  (болжалды  келер  шақ)  выполняет  функцию 

называния  действия,  которое      действующее  лицо  предполагает  совершить  в  будущем.  Форма 

этого времени образуется   путем прибавления к основе деепричастия на –а, -е, -й аффиксов  -ар, 

-ер, -р:  

Неопределенное  будущее  время    выполняет  функцию  обозначения    предстоящего 

действия.    Средством  выражения  этой  временной  функци  является  глагол  с  аффиксом  –мақ,  - 

мек  (-бақ,  -бек,  -пақ,  -  пек)  с  личными  окончаниями:    Оспан  сол  бетімен  барып  қызбен 

сөйлеспекші болды  (М. Әуезов); Ұрысты жылқыны айдаған соң бастамақшы еді (М. Әуезов).   

 Имеют несколько разновидностей в казахском языке  и   глаголы  прошедшего времени: 

недавно прошедшее время, давно прошедшее время и  прошедшее переходящее время. 

Недавно прошедшее время (жедел өткен шақ)  выполняет функцию обозначения действия, 

недавно  предшествовавшего моменту  речи.   Морфологическим показателем глаголов недвно 

прошедшего времени является  суффикс –ды,-ді (-ты, -ті). Абай енді аңғарды   (М. Әуезов);  

Давно  прошедшее  время  (бұрынғы  өткен  шақ)    выполняет  функцию  обозначения 

выполненного действующим лицом действия,  которое  максимально отдалено от момента речи. 

Морфологическими    средствами  выражения  этой  формы    прошедшего  времени  служат 

причастия  на  –  ған,  -ген,  -қан,  кен  в  личной  форме  и  деепричастия  на  –ып,  -іп,  -п:  Қыз  бұл 

 

88 

жерделе    қысылған  жоқ  (М.  Әуезов);  Ауылдың  көпшілігі  жатқан  (М.  Әуезов);  Соның  берген 

үәдесіне  сеніп, үйінен шығып кеткен (М. Әуезов); Сондықтан  кешегі күні  жұрт жинпалып, шал 

мен бұның некесін қиған (М. Әуезов). 

Прошедшее переходящее время (ауыспалы  өткен шақ)  выполняет функцию обозначения  

повторявшегося действия  в прошлом. Образуется эта форма  с помощью  суффиксов причастий  

-атын, -етін,  йтын, -йтін: Сөйтіп, мен бірден  екінші сыныпта оқитын болдым (К. Жүмаділов). 

 

ЛИТЕРАТУРА: 

 

1.  Ярцева  В.Н.  Иерархия    грамматических  категорий    //  Типология  грамматических 

категорий.  – М. 1975. 

2.  Адмони  В.Г.    Грамматический  строй  как    система  построения  и  общая    теория 

грамматики. - Л.: Наука, 1988.   

3.  Сабитова  З.К.    Категория определенности /  неопределенности  в древнерусском  языке.  – 

Алматы: АГУ имени  Абая, 199 

4. Новейший философский словарь. – Минск: Книжний дом. 2001. 

5.  Бенвенист Э. Общая лингвистика. –  М.: Прогресс, 1974. 

 

 

 

ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ СӨЗ БЕЙНЕЛІЛІГІ

 

 

Елшібаева К.З.

 

КБТУ, оқытушы  Алматы, Қазақстан 

 

Қазақ  жерінде  19-20ғасырларда  Ресей  Патшалығына  қарсы    шығып  отаршылдыққа  өз 

наразылығын  білдірген      ақын  –жырауларымыз  көп  болған.  Солардың  бірі  өз  заманының 

ерекше  тұлғасы-Дулат  Бабатайұлы.Шығармалары  шынайы  да,шын  мәніндегі  өсиет  пен 

көркемдік  келбетке  толы  ақынның  жырларындағы  мені  қызықтырғаны  -  жырларының 

көркемдік ерекшеліктері мен сөз бейнелілігі. 

Дулат-  өз  заманында  патшаның    отарлау  саясатына  қарсы  шыққан,елінің 

тәуелсіздігін,бостандығын аңсаған,туған жер үшін зар жылаған зар заман ақыны. 

Дулат Бабатайұлының  шығармалары қанық та айқын бояумен,өзгеше өрімдермен сан 

құбылған сөз сиқырымен ерекшеленіп тұрады. Қазақтың жыраулар поэзиясымен таныс әрбір 

оқырман  Дулат  шығармаларындағы  тақырыптардың  үндестігін,ұқсастығын  дәл  тани 

алады.Дулат  жырларының  ішіндегі  көркем  туындысы  «  Ақжайлау  ме  Сандықтас».Мұнда 

дауға  түскен  ата  қоныс,туған  жер  үшін  қиналған  адал  перзенттің  жан  айқайы  таңғажайып 

теңдеулермен берілген. 

Көл қорыған қызғыштай 

Сен десе салам  байбалам,-    (86- б) 

Деп өзінің шарасыз кейпін дәл танытса,жырдың өн бойында оның себептерін әрі қарай 

тереңдетіп  ашқан  сайын  ақын  образы  да  күрделене  толыға  түседі.Соның  барлығын шымыр 

шумақтар арқылы өзгеше бөлек үлгі жасап, шеберлікпен шилықтыра бейнелейді.Заманды әрі 

қарай  жақсартады  деген  жастардың  да  кері  кеткенін,бозбаласының  бошалаң,  қызының 

қырсық боп туғанын ашына жырлайды.Осы келеңсіз көрініс табиғат пен тұтасып берілгенде 

жыр бояуы тіпті қоюлана түседі 

Қилы-қилы заманда, 

Заманға сай адамда. 

Су мүйіз  болған танадай 

Шыр көбелек айналам. 

Осы бір сөз өрнегінің өзегінде тапқыр теңеу арқылы толғаныс тудырар тамаша түйін де 

бар.  Дулат  шығармаларында  орынды  қолданылған  өлеңнің  көркемдігін  арттырып,  ажарын 

 

89 

кіргізетін  сөз  бейнелілігі  өлеңді  оқып  отырғанда  көзіңе  оттай  басылады.Ойды  дәл,  нақты, 

әсерлі  жеткізу  мақсатында    алуан  түрлі  затқа  тән  қасиеттерді  дөп  басып,  образды  бейнеге 

айналдырады  және  оның  барлығы  да  қазаққа  жақын,  жүрекке  ыстық,көңілге  қонымды 

оралымы  орынды  тіркес  құрап  тұрады.  Мысалы,  адам  характерін  дәл  сомдау  үшін  тұйғын 

құстай  сұңқардайын,аққудайын,  қызғыштай,тауыстай,  тағы  басқа  құстарға  тееңестіре 

отырып,ойын  көріктендіре  түседі.Оның  ішінде,  сұңқар,  тұйғын  деген  сөздерді  жиі 

қолданғанын байқаймыз. 

  Езді бордай үгілтіп, 

  Тұйғындай ерді ширатып... 

  Толғаулы найза қолға алып, 

 

  Тұйғын құстай толғанып... 

  Тұйғын құстай алыстан, 

  Тоят тілер деуші едім... 

    «Асқар таудың сәні жоқ» өлеңі  ( 108-б) 

  Ер қолынан іс келмес, 

  Сұңқардайын түйілмей. 

  Тояттаған сұңқардай, 

  Құйылып еді жеміне.             « Кеңесбайға» өлеңі  ( 101 -б) 

Кейіпкердің қайраттылығын,қайсарлылығын,тектілігін таныту үшін қазақ ұғымындағы 

киелі  құс төресі сұңқарды, тұйғынды көзге елестетер  әсем сөзбен сурет салады.Оларға тән 

дара қасиеттерді адам мінезімен шендестіреді. 

  Айбаты өсіп ерлердің, 

  Арыстандай ақырды... 

Үш ғасыр жырлайды. ( 98-б) 

Бәтуасын  қайтейін 

Тазы ит қуған қояндай 

Үш ғасыр жырлайды. (92- б) 

Тәубәсі келіп күнәсі, 

Құмырсқадай аңдиды.         « Кеңесбайға» өлеңі  ( 101 -б) 

Аң  патшасы  арыстаннан  бастап,бейкүнә  құмырсқаға  дейінгі  аралықтағы  бөкен,  қоян, 

бұлғын,  күзен,  сүйріктер  де  ақынның  қолданысында  жарасымды  ой  желісімен  үндесіп,  

үйлесіп  кетеді.Төрт  түлікке  тән  белгілерге  қарай  өлең  өру  бұрынғы  да  кейінгі  де  сөз 

сүлейлерінде  мол.  Әйтсе  де  Дулат  оларды  өзінше  дәйектілікпен  дәл  қолданған 

ақын.Өлеңінде  еріншек  нар  да,тыпыршып  тарпыл  басқан  бесті  айғыр  да,ен  далада  босып 

жүрген  бөкен  де,  үріккен  қой  да  бар.Бұлардың  әрқайсысы  сенделген  қалың  тобырдың жай-

күйін бедерлі тілмен жеткізуде маңызды роль атқарып тұр. 

Тасқын судай ағызып,, 

Шәрбат балдай тамызып. 

Қасқа жайсаң алдында 

Топ жинды дулаттым...   « Сүлейменге»  өлеңі  (112- б) 

Сендер атқа мінген соң, 

Тандыр болып су алды. 

Шалқар көлдей несібем... 

 « Сүлейменге»  өлеңі  (112- б) 

Өлеңді  оқи  отырып,  адам  бойындағы  ерекше  серпілістің  күш  қуаттың  буырқанып, 

бусанған сәтін бейнелегенде ақынның боран, аяз, тасқын, көл секілді табиғат құбылыстарға 

қатысты теңеу сөздерді іріктеген талғампаздығына таң қаласың. 

Ақынның  шеберлігін  дәл  тану  үшін,оның  қарапайым  күнделікті  тұрмыста 

қолданылатын  сөздердің  өзін  асықтай  үйіріп,өз  мақсатына  құлпыртатынына  өлеңді  оқи 

отырып көз жеткізесің. 

  Шешендіктің сәні жоқ, 

  Сөзіне сүттей ел ұйып. 

 

90 

  Тараулары балдайын 

  Балауы жоқ жол дайын. 

  Дұшпанын саздай таптаған, 

  Досын майдай сақтаған.        

  «Асқар таудың сәні жоқ» өлеңі ( 107-б) 

Өлеңдегі  сүт,  жал-жая,май  тағы  басқа  толып  жатқан  сөздер  сөзден  соғылған  сұлу 

сарайдың ішіне  енгенде  сыңғырлап өзгеше сипат алады,жаныңа сурет салады. 

Ақынның «Тегімді менің сұрасаң», деп басталатын өлеңінде асыл тас атаулары түйдек-

түйдек ой ағымдарында  жиі  көрінеді. 

Мысалы:  Жырымды  менің тыңдаған 

                  Сөз ұғатын соңғы адам, 

                  Тыңдаудан әсте тынбаған 

                   Гауһардай дүрі бұлдаған 

                   Шашудай болып шашылар 

                   Меруерттей асыл сөз деген- 

деп төгілдіреді. Асыл мен жасықтың, арзан мен қымбаттың қадіріне жетіңдер дегендей 

ойды меңзейді. 

Дулат  өлеңдеріндегі  сындарлы  ойға  сымбаттысын  дарытатын  теңеу  сөздер  тобы 

табиғилығымен  ғана  емес,  тосындылығымен  де  ерекше.Адамның  жас  кезеңдері  жөнінде 

жазылған  толғауында  теңеу  сөздер  әрі  ұйқас  жағынан,әрі  мазмұн  тұрғысынан  түйдектеле 

әсерлі қолданысқа енген. 

  Қырық  астың кезеңнен 

  Суырған қыннан қынаптай 

  Қырық бес, шақтық кезеңге 

  Маң-маң  басқан бұла аттай 

   

 Көргім келмес тоқсанды 

 Келіндерге сынатпай   

Қынатпай,  бұла  аттай,  сынаптай    деген  сөздер  өлең  өрнегін  өзгеше  түрге    бөлеп,  тек 

белгілі  нәрсені,  белгісіз  нәрсемен  салыстыру  үшін  емес,  бейнелік  сипаты  бар  көркем  теңеу 

дәрежесіне жеткен. 

Дулат  жыраудың  жас  кезеңдері  туралы  өлеңдерінде  теңеумен  қатар  эпитеттерді  де 

талғаммен  қолданған.Ақынның    «жиырмасы»  жай  бұлақ  емес,  тасты  жарып  шыққан 

ішкеннің  мейірін  қандырар  мөлдір  бұлақ.Осыншалық  қасиет  ақынның  «тастан  шыққан» 

деген  бір  ғана  сөз  тіркесінен  туындап  жатыр.Өлеңнің  құдіреті  мен  қасиеті  қарапайым 

сөздердің  орнын  тауып  қолданғанда  суретті,бейнелі  образ  туатын  көөөөлға  айналуында. 

Міне,  дәл  осы  қасиет    «тастан  шыққан»  тіркесінен  бой  көтерген.  Мұндай  эпитет  сөздер 

толғауда  «Жайқалған  жасыл  құрақ»,  «Толықсыған  сынап»,  «Қыннан  суырған  қынап» 

тіркестерінде  жарыма  қолданылып  тұр.  Дулат  шығармаларында  эпитеттер  бояу 

қанықтығымен  қатар,тосындалағамен  де  ерекше  әсер  береді.Мысалы:  «тұнық  су»  деп  тура 

мағынада да, « тұнық жыр» деп ауыспалы мағынада қатар  қолданылған. 

   

Сырымды менің  сұрасаң, 

   

Тұманның тұнық суындай. 

   

Кеудеме қайғы толған соң 

Тұнық  жырмен  жуынам  –  деп  төгеді  сезім  жаңбырын  ақын  Дулат.  Бұлай  жарыстыра 

әкеліп  ой  түю  ақынның  сол  сөздерді  құбылтудағы  әдіс  өзгешелігін  көрсетеді.Адамға  тән 

ерекшеаттарды  дәл  тапқан  ақын  өз  кезегінде  тылсым  табиғаттың  тартымды  суреттерін 

беруде  эпитетке  мейілінше  бой  ұрады.Бұл  сөзді  «жібек-жіпке,жырды  кестеге»  балаған 

дарынды  жыраудың  сөзді  қашанда  талғампаздықпен  жұмсайтынына  байланысты  болар. 

Ендеше, тау суындай бөгет бермес ақын үніне зер салсақ:       

   

Қаларсың бір күн Сандықтас, 

   

Құла жортпас бел болып, 

 

91 

   

Самалың салқын соғатын, 

   

Сары ызғырық жел болып. 

   

«Ақжайлау мен Сандықтас» ( 86-б) 

Зер салып оқысақ,өлеңде эпитет сөздер жұп- жұбымен үндесе,үйлесе беріледі.Өлеңдегі 

«салқын  самал»  мен  «ызғырық  жел  »  бір-біріне  антоним  болып  оқырманның  көз  алдына 

айқын  сурет  әкееледі.  Сөздерді  жарыстыра  қолдану  арқылы  жанды  құбылысты  көзге 

елестетеді. Дәл осындай мысалды мына өлең жолдарынан да байқауға болады: 

   

Төрт түлікке толтырды, 

   

Толағай тұлдыр қыратты. 

   

Тандыр болған жылғадан, 

   

Сарқырап тұрып су ақты. 

   

Өзен өрге ағады, 

   

Жылжыған өзен бұлақты.- 

Деп толғаған ақын тұлдыр қырат түлікке толды,тандыр жылға сарқыраған суға қанды, 

жылым  бұлақ  өрге  ұмтылған  өзенге  айналды  деген  ұғымдармен  дәл  сипаттайды.  Даланың 

кешегісі мен бүгінгісін бүгжектемей, белінен басып, бар шындығын шегелей айтады. Мұнда 

қарама-қарсы мәндегі эпитет сөздер құбылып,нақты суретке ұласады. 

              Жібек жалын жайнатып, 

   

Ортекедей ойныатып, 

   

Қабырғаңды сөгілтіп, 

   

Аш күзендей бүгілтіп, 

   

Әлі-ақ шауып алады... 

            «Ешенге» өлеңі (76- б) 

 

Ақын бұл өлең жолында ортекедей орғытып,аш күзендей бүгілтіп деген эпитеттер   

арқылы зерлі сөзбен зердеге құяды. 

«Эпитет-заттың, құбылыстың айырықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз»  

(З.  Қабдолов)  екенін  ескерсек,  жоғарыдағы  әр  мысал  заманына  қарай  адам  болмысын 

танытып тұрғанын байқай қиын емес. 

Дулат  өлеңдері  тілінде  ажарлау  мен  құбылту  мен  қатар  қолданылатын,сөйтіп  өлеңнің 

әсерлілігін  арттыруға  қызмет  ететін  фигуралар  мол  кездеседі.Соның  ең  жиі  қолданылған 

түрі-  арнау.  А.  Байтұрсынұлы,  Қ.Жұмалиев.,  З.Ахметов.,  З.Қабдолов  сияқты  ғалымдар 

теориялық тұрғыдан негіздеп берген арнаудың үш түрі де Дулат шығармаларында кездеседі. 

Мысалы,  «Баласына  айтқаны»,  «Кеңесбайға»,  «Сүлейменге»,  «Бараққа»,  «Ешенге» 

т.б.өлеңдерінің  бәрі жарлай арнау түрінде болса, «Ақжайлау мен Сандықтас», «Тауды екіге 

жарасың»,  «О,Сарыарқа,  Сарыарқа»,  «Ақтанға»  т.б.  сұрай  арнау  өлеңдері.Ал  енді  бірқатар 

өлеңдері,  атап  айтқанда  «Сен  туған  жер  тастадың»,  «Тырнақтай  иеңі  болған  соң»,  «Асқар 

таудың  сәні  жоқ»,  «Сөзім  барда  көзім  жоқ»  т.б.  жырлары  зарлай  арнаудың  үлгісінде 

жазылған. 

Дулат  жырау  өмір,  тіршілік,тұрмыс  хақында,қоршаған  орта,әлем  жөнінде,  өзгермелі, 

құбылмалы, опасыз, алдамшы, жалған дүние турасында толқып тебіренеді. Кең ойлы тапқыр 

тілді  ақын,заман  сияқты  алып  дененің  болмысын  тамыршыдай  дөп  басып,  болашақты  дәл 

болжап, көріпкелдік танытады. 

Дулат  поэзиясында  паң  табиғаттың  кербез,  келісті  суреті  де  кестелене  бейнеленген. 

Пейзаж  ұлттық  тілдің  нәзік,  мөлдір  терең  сырларын,  сөздің  музыкалық,  поэзиялық, 

көркемдік  қасиетін  жарқырата  көрстеуге  ұйтқы  болса,екіншіден  шығарманың  ішкі 

мазмұнын,эстетикалық сапасын байытады. ( «Сандықтас»). 

Дулат  шығармаларын  зерттеген  әдебиет  зерттеушісі  Қ.Жұмалиев:  «Дулаттың  көп 

өлеңдері  ел  бірлігі,  қоныс жер  мәселесіне  арналады.  Ақынның  өлеңді  өлең  үшін  емес,  өмір 

тіршілігінің  керегі  үшін    жазу  деп  ұққанын  көреміз.Ол  сөздің  көркем  болуын  ғана  емес, 

мағыналы болуын да тілейді. Дулат- ақын әрі жырау, ол Бұқардын кейінгі қазақтан шыққан 

даңқты  жыраулардың  бірі.  Сөзінің  бәрі  толғау,  күйлі  лирика,қоғам  өміріне  арналғанжыр 

 

92 

болып  келеді.  Алайда  оның  өзіндік  ерекшеліктері,  ең  алдымен  шумақ  құрылысында, 

ұйқасында», - дейді. 

Ақынның  өлеңдерінің  көркемдігі  ерекше,  сондықтан  біз  Дулат  ақынды  «сөз  өнерінің 

заңдылығының»  талаптарын  барынша  меңгерген  деп  нық  сеніммен  айта  аламыз.  Ақын 

шығармалары  құпия  сырға  тұнып  тұр,  бұл  сырдың  бәрін  аша  алдым  деп  айта  алмаймын. 

Теңізге  тамған тамшыдай ғана үлесімді қоссам, ұрпақ парызын өтегенім деп білемін. 

Филолгия  ғылымдарының  кандидаты  Асқар  Егеубай  Дулат  бабамызды  «Ақылдың 

ақсарайы»  -  деп  атаған  екен.  Сол  ақылдың  ақсарайы  өзі  өмір  сүрген  заманда  том-том  кітап 

жазбаса  да  артында  үлгі  өсиетті  нақыл  сөздер,  толғау  өлеңдер  қалдырып  кетті.  Ендеше,  

Дулат бабамыздың ақындық рухы қазақтың рухымен мәңгі жасай бермек 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 

 

1.Үш ғасыр жырлайды.Алматы. 1965 ж. 

2. Сөз өнері. З. Қабдолов. 1977 ж. 

3. Халық ауыз әдебиеті. Н. Ғабдуллин. 1969 ж. 

4. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. Х.Сүйіншәлиев. 1972 ж. 

5. Дулат тағылым мен шығармалары. Алматы «Раритет» баспасы. 2003 ж 

6. Бес ғасыр жырлайды. Алматы.1968ж. 

7. Қазақ әдеьи тілініңсөздігі. 4 том. Мәдени мұра. 

жүктеу/скачать 15,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: