Министерство сельского хозяйства республики казахстан



Pdf көрінісі
бет22/42
Дата03.03.2017
өлшемі3,78 Mb.
#7247
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   42

Зерттеу нəтижелері  
Біздің зерттеулеріміздің нəтижелеріне көз жүгіртсек, бақылау нұсқасында биіктігі 75 
сантиметр  болса  бұл  көрсеткіш  күрішті  топырақ  үсті  жабылған  пленка  үстімен 
тамшылатып  суғару  оның  биіктігі 91 сантиметрге  дейін  жетеді.  Осыған  сəйкесінше, 
шашақгүл, бастапқы  жəне  орташа өркендердің ұзындығы 17,6-дан жəне 15,8 см-ге дейін, 
ал  жетілген    масақтар  саны 207,4. Оның  ішінде    бастапқы    өркен  саны 75,6 дана  болса, 
топырақ  үстімен  тамшылатып  суғаруда  шашақгүл,  бастапқы  жəне  орташа  өркендердің 
ұзындығы 20,6-дан 19,0 см-ге  дейін,  ал  жетілген    масақтар  саны 234,1, оның  ішінде  
бастапқы өркен саны 96,4 дана екенін анықталды.  
Бақылау  нұсқасында  күріштің  бос  жəне  солған  масақтар  саны  əр  өсімдікке 28,0 
данаға  дейін  көп  мөлшерді  көрсетсе  керісінше  топырақ  үстімен  тамшылатып  суғару 
нұсқасында 11,0 дана яғни өсімдіктер толық өсіп жетілгендігі анықталды. 
Көптеген  ғылыми-зерттеулерде  күріш  өсу  кезіндегі  физиологиялық  жəне  
биологиялық процестер судың  бастыру тəсілдеріне байланысты екенін  дəлелдейді. Осы 
ғалымдардың  зерттеуіне  қарағанда  күріш  дəні  су  деңгейі 10-15 см  болғанда  оттегісізде  
бөртіп, шашақ  бас салады. Ал, дəн одан əрі өсу үшін топырақта оттегі 10-15% мөлшерден 
кем  болмау керек. Мұндай  жағдай су бастырылмаған топырақта болатынын қуаттайды. 
Айтылған  пікірлерге  талдама  жасайтын  болсақ,  күріш  дақылы  үнемі  суды  қажет 
етпейтіндігін  тек  дақылдың  биологилық  ерекшелігін  ескеріп  қажетті  сумен  қамтамасыз 
ету  керектігін  түсінеміз.  Бүгінде  дəстүрлі  суару  тəсілі  арқылы  жер  асты  суы  көтеріліп, 
топырақ тұздануына əкеліп соғуда. 
Тамшылатып  суғарудың  артықшылықтары – суғару  мөлшерін  азайтумен  қатар 
барынша  жоғары  өнімділік,  алынған  өнімге  шаққандағы  су  шығынының  аздығы, 
жаңбырлатып  немесе  топырақ  бетімен  суғарулармен  салыстырғанда  судың  булану 
шығының аздығы, желге байланысты суландырудың əркелкілігінің болмауы, мөлтектерді 
тыңғылықты  тегістеу  жұмыстарын  жүргізудің  қажетсіздігі,  тіпті  күрделі  мөлтектердің 
өзінде  тұрып  қалған  сулардың  болмауы,  ауылшаруашылық  жұмыстарын  суғару  кезінде 
жүргізу мүмкіндігі, тыңайтқыштарды тікелей тамыр маңайына беру мүмкіндігі, сыртқы су 
шығынын  жою,  жеткілікті  суғару  кезінде  топырақтың  қайта  тұздануың  болмауы,  суғару 
ұзақтығы мен арасын қысқарта отырып төменгі мөлшерде суғару мүмкіндігі, басқа суғару 
тəсілдеріне қарағанда арамшөптердің азаюы [2, 3]. 
Тамшылатып суғару жүйесімен бір мезгілде фертигация-тыңайтқыш ертіндісін беру 
топырақтағы  «топырақ-ауа»  жүйесінің  оңтайлы  арақатынасындағы  топырақ  ылғалдығын 
тұрақты ұстап тұруға мүмкіндік береді. 
Бұл  өсімдіктің  тыңайтқыштың  барынша  жоғары  коэффицентін  сіңіруге  əкеледі. 
Тамшылатып суғару жүйесін пайдаланған кезде суғару алаңы бірлігіне ертіндідегі барлық 
элементтің  нақты  мөлшерін,  оның  ішінде  ертінді  сапасын  қадағалауға  болады.  Бұдан 
бөлек мұндай жүйе өсімдіктің өсу кезеңдері мен маусымдық қажеттіліктерін есептегенде 
азот,  фосфор,  калий  жəне  басқада  элементтердің  үстемелеп  қоретендіру  мөлшерін 
теңестіріп  енгізуге  мүмкіндік  береді.  Тыңайтқыштарды  тамшылату  жүйесі  көмегімен 
енгізу оларды пайдалану коэффициентін 25-30%-ға жоғарлатады жəне жалпы тыңайтқыш 
пайдалануды 15-35% төмендетеді (кесте). 
Кесте – Суғару тəсілдеріне байланысты күріштің өнімділігі, ц/га 
Суғару əдістері 
Минералды тыңайту деңгейі 
Тыңайтқышсыз Р
45
 
N
60
P
45
 
Дəстүрлі  (бақылау)
19,2
-
29,1
Топырақ үстімен тамшылатып суғару
0
0
0
Топырақ үсті жабылған пленка үстімен 
тамшылатып суғару 
25,4
37,7 
48,5

172 
 
Қорытынды  
Фертигацияның 
қарапайым 
тамшылатып 
суғарудан 
айырмашылығы 
тек 
тыңайтқышты  тиімді  пайдалануға  ғана  мүмкіндік  бермейді,  сондай-ақ  жер  асты 
суларының  ластануын  болдыртпайды,  топырақтың  қайтара  тұздану  жағдайын 
туғызбайды.  Біздің  зерттеулеріміз  бойынша  жабылған  пленканы  қолданған  нұсқасы 
жағдайында  күріш  дақылының  өсіп-дамуына  қолайлы  жағдай  туғызады,  жəне  суға 
бастырмай-ақ  соңында 48,5 ц/га  дейін  өнім  алынды.  Ең  жоғарғы  өнім  топырақ  үсті 
жабылғы пленка үстімен тамшылатып суғару əдісі көрсете білді. 
 
Əдебиеттер 
 
1.  Жайлыбай  К.Н.,  Қорлыханов  Т.К.  Күріш  өсіру  технологиясынның  негізгі 
бағыттары жəне тарихи қалыптасуы -Жаршы 2004 №8 40-42 б. 
2.  Рекомендации  по  возделыванию  сельскохозяйственных  культур  при  капельном 
орошении / М.: ФГНУ «Ростформогртех», 2003. – с.46 
3.  Бегалиев  К.Б.,  Уалиева  А.Е.  Қызылорда  өңірінде  күріш  өндірісінің  бəсекеге   
қабілеттілігін  кластерлік негізде дамыту - «Жаршы» №  10 , 2008/3-4 б. 
 
 
Таженова А., Ержанова К. 
 
ВЛИЯНИЕ КАПЕЛЬНОГО ОРОШЕНИЯ НА УРОЖАЙНОСТЬ РИСА В УСЛОВИЯХ 
АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
В  статье  приводятся  данные  влияния  капельного  орошения  на  урожайность  риса  в 
условиях Алматинской области. 
Ключевые слова: рис, капельное орошение, урожайность  
 
Tazhenova A., Erzhanova K. 
 
INFLUENCE OF DRIP IRRIGATION OF PRODUCTIVITY OF RICE IN THE CONDITIONS 
OF ALMATY REGION 
 
The article presents data on the influence of drip irrigation on the yield of rice under the 
Almaty region. 
Keywords: rice, drip irrigation, yields 
 
 
УДК 633.33 
 
Таскинбаева Р. Ж., Абдрахманов К.А. 
 
Казахский научно-исследовательский институт земледелия и растениеводства 
 
СЕЛЕКЦИОННАЯ ЦЕННОСТЬ КОЛЛЕКЦИЙ НУТА ИЗ ИКАРДА 
 
Аннотация 
  В  статье  представлены  результаты  изучения  сортообразцов  нута  Международных 
питомников  ИКАРДА.  Дана  характеристика  новых  коллекционных  образцов  как 

173 
источников  ценных  селекционных  признаков  в  соответствии  с  приоритетными 
направлениями селекции нута. 
Ключевые  слова:  нут,  продуктивность,  засухоустойчивость,  скороспелость, 
устойчивость, фузариоз, аскохитоз. 
Введение 
Все  бóльшие  территории  периодически  подвергаются  воздействию  засухи  из-за 
изменения  климата,  которое  влияет  на  сельскохозяйственное  производство  и  его 
продуктивность  во  всем  мире.  Для  обеспечения  глобальной  продовольственной 
безопасности,  сельскохозяйственному  сектору  необходимо  адаптироваться  к  изменению 
климата.  В  связи  с  этим  возникает  необходимость  расширения  ареала  возделывания 
засухоустойчивых культур, одной из которых является нут. Нут - самая засухоустойчивая 
и холодостойкая зернобобовая культура континентального климата, обладающая многими 
достоинствами,  основные  из  которых - относительно  высокое  содержание  полноценного 
белка  в  семенах,  жаро-  и  засухоустойчивость,  неприхотливость  растений  к  условиям 
выращивания,  неосыпаемость  бобов  и  высокая  урожайность.  Все  эти  перечисленные 
качества  делают  нут  ценной  культурой  для  возделывания.Расширение  ареала 
возделывания  нута  как    культурыпредполагает  усиление  селекционной  работы  с  целью 
создания  новых  сортов,  пригодных  для  выращивания  в  различных  почвенно-
климатических  зонах  страны.  В  связи  с  этим  возрастает    и  роль  коллекции  нута  как 
исходного материала для селекции [1,2, 3,4,5,6,7,8]. 
Материалы и методы 
Материалом  для  исследований  служили 160образцов  нута  (CicerarietinumL.)  3-х 
Международных  питомников  ИКАРДА – CIABN – питомник  оценки  устойчивости  к 
аскохитозу;  CICTN – питомник  ходолодостойких  форм, CIENS – питомник  элитных 
форм,  CIDTN –питомник  оценки  устойчивости  к  засухе.  Питомники  посеяны  в 2 
повторностях по методике ИКАРДА – с длиною ряда в 2 метра и шириной междурядья  45 
см, с глубиной заделки семян 4–5 см каждый 3 номер - стандарт. Стандартами в опытах 
были  районированный,  местныйсорт  нута  Камила(Kabuli  тип)  и  предложенные 
Международными питомниками номераILC263, ILC533 (Desi тип).  
Предпосевная  подготовка  почвы  в  годы  изучения  коллекции  была  общая  для  всех 
зернобобовых – вспашка,  боронование,  предпосевные  культивации.  Коллекционные 
образцынута были посеяны в первой декаде апреля.Изучение проводили в соответствии с 
классификатором  рода  CicerL.и  «Методическими  указаниями  /Коллекция  мировых 
генетических  ресурсов  зерновых  бобовых  культур  ВИР:  пополнение,  сохранение  и 
изучение» [9].  
Исследования по изучению образцов зернобобовых культур проведены в предгорной 
зоне  Юга-Востока  Казахстана  на  стационарном  участке  отдела  генофонда  Казахского 
научно-исследовательского  института  земледелия  и  растениеводства  (КазНИИЗиР).По 
данным метеорологической станции «КазНИИЗиР» метеоусловия отчетных летсложились 
в  целом  удовлетворительно  для  вегетации  сельскохозяйственных  культур.Преобладала 
умеренно теплая с неравномерными осадками погода. Температура воздуха в весенние и 
летние  месяцы  была  на  уровне  среднемноголетних  данных.  За  летние  месяцы  (июнь - 
август) 2014 г  количество  выпавших  осадков (39,5 мм)  было  меньше  по  сравнению  с 
показателями среднемноголетних данных (101,7 мм).В 2015 году обильные осадки  (92,7, 
112,7  мм)  наблюдались  в  марте,  апреле  и  июне  месяцах  на 2 раза  выше 
среднемноголетней, которыепродлили фазы развития нута, также способствовали оценить 
устойчивость  к  болезням  образцовв  естественных  условиях,  из-за  бурного  развития 
грибковых болезней бобовых. 

174 
 
Результаты и обсуждение  
Продолжительность  вегетационного  периода – важнейший  биологический  и 
хозяйственный  признак,  определяющий  ареал  распространения,  адаптивность  и 
производственную эффективность сорта [10]. 
Изучение  фаз  развития  коллекционных  образцов  нута  из    4-х  Международных 
питомников ИКАРДА показало следующее: вегетационный период образцов колебался в 
пределах 106 и 115 дн.  питомника CIABN, 104 и 112 дней  питомника CICTN, 104-110 
дней питомникаCIENS, 97-112 дней питомникаCIDTN, тем самым все изучаемые образцы 
отнесены  к  среднеспелой  группе  созреванияи  соответствует  по  этому  признаку 
показателям  районированных  сортов.  Относительно  коротким  вегетационным  периодом 
(97-104дн.) отличились - 42 образца. 
Кроме общей продолжительности вегетационного периода существенное значение 
в  формировании  урожайности  нута  имеет  соотношение  межфазных  периодов:  всходы–
цветение и цветение–созревание. По данным наших исследований 81 образца нута имели 
период всходы–цветение меньше на 7-10 днейчем у стандарта Камила – от 39 до 45  дней, 
у 79обр. на уровне стандарта 46-55 дней.  
По  периоду  цветение–созревание 140 образцов  нута  находились  на  уровне 
стандарта, у которых этот период составил 56-65 дней.  15 образцов созрели на 5-6 дней 
раньшеместного стандарта. 
Полегание – признак  нежелательный,  т.к.  ухудшает  условия  светового  режима 
растений, нарушает циркуляцию воздуха в посеве, вызывает процессы гниения полегшей 
массы,  усиливает  распространение  болезней,  затрудняет  процесс  уборки,  и  в  целом 
приводит к большим потерям. И один из признаков обусловливающих создание сортов с 
меньшей  полегаемостью  это  высота  стебля [9].  Высота  растения  образцов  нута 
колебалась в пределах 40 см до 75 см в питомниках CIABN, CICTN и CIENS, 20 см - 40 см 
в питомникеCIDTN.  Все изучаемые образцы в изучаемом году были ниже или на уровне 
стандарта - Камилла 70 см.  
Наряду  с  высотой  растения  и  прочностью  стебля  одним  из  критериев  отбора 
неполегающего  исходного  материала  является  признак – форма  куста.  Он  также  важен 
при выделении источников пригодных к механизированной уборке. Через 6 недель после 
всходов  была проведена оценка типа растения образцов нута по форме куста, 86 образцов 
нута из 160 образцов обладали в основном компактной и прямостоячей формой куста, 64 
образца имели развалистую и 10 образцов стелющуюся форму куста.   
Пригодность  к  механизированной  уборке  у  зернобобовых  также  связана  с 
признаком высота прикрепления нижнего боба.  Среди изученных образцов нута данный 
признак  варьировал  от 10 до 30,6 см.  Выделены 15 образцов  нута,  сочетающих  высокое 
прикрепление  нижнего  боба  (более 25 см)  и  компактную,  прямостоячую  форму  куста. 
Этообразцы: FLIP09-276C, FLIP09-137C, FLIP09-270C, FLIP0-9-199C, FLIP09-278C, 
FLIP09-83C, FLIP09-268C, FLIP09-309C, FLIP09-271C, FLIP09-279C, FLIP09-9C, FLIP09-
265C, FLIP09-61C, FLIP09-74C с питомников CIABNиCIEN-S. 
В  естественных  условиях  на  стационаре  института  также  была  проведена  оценка 
степени  проявления  основных  грибковых  заболеваний  зернобобовых:  устойчивость  к 
аскохитозу  и  фузариозному  увяданию.  Оценка  проведена  по 9 балльной  шкале  в  два 
срока:  первый – до  цветения,  второй  по  окончании  цветения.  Как  известно,  при 
длительной  дождливой  погоде  задерживается  цветение  зернобобовых  культур,  и 
появляются заболевания аскохитоз и фузариоз.Необходимо отметить, что годы испытаний 
отличались высокой влажностью и былиблагоприятны для развития грибковых болезней. 
Результаты оценки показали, что только 11  образцов нута из 160 поразились аскохитозом 
во  втором  сроке  оценки  по  окончании  цветения.  Степень  поражения  заболеванием 
составляла  от 2-3 баллов,  в  то  время  когда международные  стандарты  восприимчивые  к 
аскохитозуILC 263 и ILC 533 были поражены на 50-80%.  

175 
Семенная  продуктивность  определялась  по  достижении  растениями  полной 
биологической  спелости,  по  следующим  признакам:  количество  боковых  ветвей, 
количество  бобов  и  семян  на  растении,  масса  семян  с  растения  и  масса 1000 зерен. 
Количество боковых ветвей у образцов  нута варьировало от 2,4 до 5,0 штук в питомниках 
CIAВN  и CICTN, от 2 до 5 в CIDTN, которая  изучалась  на  участке  Карой.  У  образцов 
FLIP09-73C, FLIP09-174C, FLIP09-82C, FLIP09-55C, FLIP09-200C, FLIP09-273 с  тех  же 
питомников данный показатель был на уровне стандарта. 
Количество бобов с растения и количество семян с растения были в пределах 22,4 – 
59,4  шт.  и 21,4-65 шт.  в  питомнике - CIAВN; 26,4-59 шт.  и 25,4-143 шт.  в  питомнике – 
CICTN; 11-53 шт.  и 10-84,5шт.  в  питомнике – CIDTN, который  изучался  на 
полуобеспеченной богаре. 
За год изучения масса семян с растения у образцов варьировала в пределах от 9,2 
до 24,5 г в питомнике – CIAВN; 8,4 – 28,7 гв питомнике – CICTN и 1,5-24,9 г в питомнике 
– CIDTN. 7 образцов нута в питомнике CIAВNпо признаку масса семян с растения были
на уровне стандарта, а питомникеCICTN 3 образца превысили и 3 образца были на уровне 
стандарта.  Средняя  и  высокая  продуктивность  отмечена  у 77 образцов.  Лучшие 
показатели продуктивности семян с одного растения (17,0–28,7 г), отмечены у следующих 
образцов: FLIP09-253С, FLIP09-254 С, FLIP09-127 С, FLIP09-90 С, FLIP09-152 С, FLIP09-
48  С, FLIP09-174 С, FLIP09-82 С, FLIP09-70 С, FLIP09-251С, FLIP09-212С, FLIP09-78С, 
FLIP09-64 С, FLIP09-79 С, FLIP09-1 С, FLIP09-252 С, FLIP09-142 С, FLIP09-74 С, FLIP09-
273 С, FLIP09-86 С, FLIP09-279 С, FLIP09-198 С, FLIP09-178 С, FLIP09-9 С, FLIP09-200 
С, FLIP09-266 С, FLIP09-185 С, FLIP09-257 С, FLIP09-267 С, FLIP09-61 С, FLIP09-262 С, 
FLIP09-309  С, FLIP09-132 С, FLIP09-10 С, FLIP09-113 С, FLIP09-114 С, FLIP09-223 С, 
FLIP09-224 С, FLIP09-245 С. 
В связи с повышением спроса на внешнем рынке на крупносемянные сорта нута в 
отечественной селекции активизировалась работа по созданию таких сортов. Включение 
источников  крупносемянности  в  селекционные  программы  позволит  ускорить  создание 
новых  крупносемянных  сортов  этой  культуры.Масса 1000 семян – один  из  главных 
элементов семенной продуктивности образца. Лучшие показатели крупности семян (более 
300 г), превышающие стандарт, отмечены у образцов: FLIP09-254C,FLIP09-205C, FLIP09-
139C, FLIP09-73C, FLIP09-144C,  FLIP09-90C, FLIP09-152C,  FLIP09-92C, FLIP09-48C в 
питомнике CIAВNи 85% изучаемых образцов превысили стандарт в питомникеCICTN.  
Выводы 
В  результате  изучения  новых  поступлений  образцов  нута  из  ИКАРДА  на 
стационареКАЗНИИЗиР  были  выделены  источники  ценных  селекционных  признаков, 
которые могут быть включены в селекционные программы нашей страны. 
По  признаку  скороспелости  выделены 42 коллекционных  образцов  с  вегетационным 
периодом до 104 дней. Лучшие показатели скороспелости и семенной продуктивности, не 
уступающие  стандарту,  отмечены у 6 образцов: FLIP09-86C, FLIP09-198C, FLIP09-178C, 
FLIP09-257C, FLIP09-132C, FLIP09-245C. Вегетационный  период  выделенных  образцов 
составил 97-104сут., семенная продуктивность растения 17,0-28,7 г.  
Выделены 14 образцов,  устойчивых  к  поражению  фузариозным  увяданием, 
превышающих  стандартный  сорт  и  по  комплексу  ценных  селекционных  признаков: 
FLIP09-90C, FLIP09-152C, FLIP09-70C, FLIP09-78C, FLIP09-79C, FLIP09-1C, FLIP09-
273C, FLIP09-279C, FLIP09-178C, FLIP09-9C, FLIP09-200C, FLIP09-266C, FLIP09-267C. 
Образцы нута, выделенные по высоте растения и форме куста и массе  1000 семян:FLIP09-
90C, FLIP09-48C, FLIP09-174C, FLIP09-1C, FLIP09-309C, FLIP09-132C.продуктивность 
семян с растения – 20,5 г, длина стебля – 70 см, масса 1000 семян - 400 г. форма куста – 
прямостоячая и компактная.  

176 
 
Литература 
 
1.
 
Германцева Н.И. Нут – культура засушливого земледелия. Саратов, 2011199 с. 
2.
 
Балашов  В.В.,  Балашов  А.В.,  Патрин  И.Т.  Нут – зерно  здоровья // Уч.-практ. 
пособие. Волгоград, 2002.-С. 87  
3.
 
Вишнякова М.А., Александрова Т.Г., Буравцева Т.В., Булынцев С.В., Бурляева М. 
О.,  Егорова  Г.П.,  Семенова  Е.В.,  Сеферова  И.В.,  Яньков  И.И.  Стратегия  и  тактика 
мобилизации  генетических  ресурсов  зернобобовых  в  коллекцию  ВИРнарубежеXX–
XXIвеков– Тр.по прикл бот и генетике ВИР т.169.-c. 41-52 
4.
 
Ali Ganjeali
a
, Hassan P., Abdolreza B.Assessment of Iranian chickpea (Cicerarietinum 
L.) germplasms for drought tolerance // Agricultural Water Management 98 (2011) 1477– 
1484p. 
5.
 
Rubio
a
 J., Flores
b
 F., Moreno
a
 M.T., Cubero
c
 J.I., Gil
c
 J.
,
Effects of the erect/bushy 
habit, single/double pod and late/early flowering genes on yield and seed size and their stability 
in chickpea// Field Crops Research 90 (2004) 255–262р. 
6.
 
CorpM., MachadoS., BallD., SmileyR., PetrieS., SiemensM., and GuyS.// Chickpea 
Production Guide –Oregon State University – 2002/ -Р.13 
7.
 
Германцева  Н.И.  Биологические  особенности,  селекция  и  семеноводство  нута  в 
засушливом Поволжье // тема на соиск.дисс. с/х н.2009 г. 
8.
 
Чекалин  Н.М.  Доноры  и  источники  устойчивости  к  патогенам:  Нут 
(Cicerarietinum)//Генетические основы селекции зернобобовых культур на устойчивость к 
патогенам -85 С 
9.
 
Коллекция  мировых  генетических  ресурсов  зерновых,  бобовых  ВИР:  пополнение, 
сохранение  и  изучение/  под  ред.Вишнякокой  М.А. //Методическое  указание. – Санкт-
Петербург 2010 г –С. 138 
10.
 
Германцева Н.И., Селезнева Т.В. Новые сорта нута и технология их возделывания 
Научно – производственный  журнал  «Зернобобовые  и  крупяные  культуры», №2(10)2014 
г.-с.70-75 
 
Тасқынбаева Р.Ж., Абдрахманов Қ.А. 
 
ИКАРДА НОҚАТЫ ТОПТАМАСЫНЫҢ СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫ 
 
Мақалада ИКАРДА ұйымынан ҚЕжӨШҒЗИ –на əкелінген ноқат топтамасын зерттеу 
нəтижелері  көрсетілген.  Ноқат  селекциясының  талаптарына  сайкес  құнды  селекциялық 
белгілерге ие топтама үлгілеріне сипаттама берілген.  
Кілт  сөздер:  ноқат,  өнімділік, 1000 дəн  массасы,  құрғақшылыққа  төзімділік, 
ертепісушілік, фузариоз, аскохитоз ауруларына төзімділік. 
 
TaskinbayevaR.Z., Abdrahmanov K.A. 
 
SELECTION VALUE OF CHICKPEA COLLECTIONS FROM ICARDA 
 
The results of a study chickpea accessions received from ICARDA are shown in the 
article. The characteristic of the new samples as a source of valuable traits in accordance with the 
priorities of chickpea breeding. 
Keywords: chickpeas, productivity, weight of 1000 seeds, drought tolerance, early 
maturity, Fusarium, askohitoz tolerance.
 
 
 
 
 

177 
ƏОЖ 633.18:633.26/29:631.8(574) 
Тоқтамысов Ə.М.
  
Елеуова Э.Ш.,Жуматаева Ж.Б.
 
, Календерова Ж.,  
Баймаганбетов Б., Назаров Е.  
Ы.Жақаев атындағы күріш шаруашылығы ғылыми зерттеу институты
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті 
ТҮЙЕЖОҢЫШҚА ДАҚЫЛЫН КҮРІШ АУЫСПАЛЫ ЕГІСІНДЕ ЖАСЫЛ 
ТЫҢАЙТҚЫШҚА ПАЙДАЛАНУ – ТАЗА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ӨНІМ АЛУДЫҢ КЕПІЛІ 
Кілт сөздер: түйе жоңышқа, гидроморф, жасыл тыңайтқыш, күріш. 
Қазақстан  Республикасының 2007-2024 жылдарға  арналған  тұрақты  дамуға  көшу 
тұжырымдамасында 
жаңа 
экологиялық 
қауіпсіз 
технологияларды 
өсімдік 
шаруашылығына  енгізіп  пайдалану  арқылы  ел  экономикасын  арттыру    жəне  ішкі 
нарықтағы  тамақ  өнімдерінің  сапасын  бақылауды  күшейтуге  ерекше  көңіл  бөлу 
қажеттілігі айтылған. 
Соған  байланысты  егіншілік  саласына  балама  экологиялық  таза  технологияны 
қолдану  арқылы  ауыл  шаруашылығы  дақылдарына  минералды  тыңайтқыштар  мен 
пестицидтер  аз  қолданып  өсіруге  жəне  экологиялық  таза  өнімдерді  өндіретін  саланы 
дамытуға баса назар аударылуы қажет. 
Бұл,  өз  кезегінде,  ғылыми-  тəжірибелік  жұмыстардың  құндылығын  арттырып, 
зерттеу тақырыбы мəселесінің өзектілігін айқындайды. 
Ғылыми-зерттеу  жұмыстары  ауылшаруашылығы  экологиясына  қатысты  теориялық 
жəне  практикалық  мəселелерді  шешу  үшін  алға  қойған  мақсатқа  байланысты  Қазақтың 
Ы.Жақаев  атындағы  күріш  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институтының    Қарауылтөбе 
тəжірибе  шаруашылығында  арнайы  салынып,  игерілген  күріш  ауыспалы  егіс 
танаптарында жүргізілді. 
  Өңірдің  ауа-райы – континентальды,  жазы-ыстық,  əрі-құрғақ,  қысы-суық,  қарсыз, 
жылдың жалпы орташа температурасы 8,4-8,9
0
С. Сырдария  атырабының топырақ түрлері 
аллювийлік шөгінділерден пайда болған. Мұнда топырақ құрылу процесі гидрологиялық 
режимнің  ықпалымен  жүреді.  Осы  өңірге  тəн  климат,  өсімдік,  гидрология  жəне 
гидрогеология  жағдайында    пайда  болған  əртүрлі  топырақтар  екі  үлкен  топқа  жатады: 
атыраулық ылғалды (гидроморф) жəне шөлейт бөлігінде (субареал) қуаң топырақтар.  
Өлкенің  топырақтары  көп  түрлі  болғанымен  құмды  жəне  таудың  топырағын 
қоспағанда,  бəріне  тəн  ортақ  белгілері  бар:  құрамында  корбанат  көп (10-25%) топырақ 
профилі  қабаттасып  жатады,  топырақта  макроқұрылым  жоқ,  бірақ  суға  тез  езілмейтін 
микроқұрылым  бар.  Егіншілікке  пайдаланатын  негізінен  гидроморф  (ылғалды) 
топырақтар. 
Жүргізілген жұмыстың мақсаты – күріш ауыспалы егісіндегі түйежоңышқа дақылын 
жасыл  тыңайтқышқа  тиімді  пайдалану  жолдарын  зерттеп  таза  экологиялық  өнім  алу 
мүмкіндігін қарастыру болып табылады. 
Түйежоңышқа  дақылы  жасыл  тыңайтқышқа  өсіру  технологиясының  ерекшелігі. 
Негізгі  дақыл  жинап  алынғаннан  кейін  сүдігер 23-25 см  тереңдікте  жүргізіледі.  Келесі 
жылы  көктем  айында  ылғал  сақтау  мақсатында  (М-6)  мала  жүргіземіз.  Одан  кейін 
тыңайтқыш  беріп  дискілеп,  тырмалап  тұқым  СН-16  тұқым  сепкішімен 10-12 кг/га  себу 
нормасы  бойынша  қатарлы  əдіспен  себілді.  Тұқым  топырақтың 3-4 см  тереңдігіне 
сіңіріледі. Түйежоңышқа бірінші жылы өсу кезеңінде арамшөптер тұқым шашпауы үшін 
1-2  рет  орып  алынды.  Келесі  жылы  түйежоңышқа  биік  болып  өседі.  Одан  əрі  жасыл 

178 
 
тыңайтқышқа пайдалану үшін, мамыр айында түйежоңышқаны перпендикуляр бағытында 
БДТ-7 дискімен дискілеп 10-12 см тереңдікке енгізіледі. 
Тəжірибеде  күріш  ауыспалы  егісінде  түйе  жоңышқаны  жасыл  тыңайтқыш  есебінде 
пайдалану жəне оның күріш өнімділігіне əсері зерттелді. (кесте 1) 
 
Тəжірибе нұсқалары 2015 
Фон 
Өнімі,ц/га 
2 жылдық түйежоңышқа шымы 
Тыңайтқышсыз 38.9 

60
P
60 
59.6 
1 жылдық түйежоңышқа шымы 
Тыңайтқышсыз 35.7 

60
P
60 
54.1 
Түйежоңышқаның сидерат 
аударма шымы 
Тыңайтқышсыз 34.9 

90
P
60 
51.8 
Үздіксіз (34 жыл) күріш егісі 
(бақылау) 
Тыңайтқышсыз 12.8 

60
P
60 
34.7 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   42




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет