Министерство сельского хозяйства республики казахстан

179 
ƏОЖ 631.527.57 
Төреева А.А., Мырзабаева Г.А. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДА КЕҢ ТАРАЛҒАН ПИРИКУЛЯРИОЗ ЖƏНЕ ФУЗАРИОЗ  
АУРУЛАРЫНЫҢ  КҮРІШ ДАҚЫЛЫНЫҢ ӨНІМІНЕ ƏСЕРІ 
Аңдатпа  
Қызылорда  облысы  өңірінде  экологиялық  жағдайында  кешенді  жүйенің  негізгі 
элементіне  жататын  аймақтық  егіншілік  жүйесі – ауыспалы  егісті,  топырақ  өңдеу 
əдістерін, су режимін реттеу, атызды суару, тыңайтқыштар, пестицидтер қолдану арқылы 
күріш дақылын өсіріп ауруларға төзімді жəне жоғары өнім алу. 
Кілт  сөздер:  атыз,  штамма,  бастапқы  үлгілер,  пирикуляриоз,  фузариоз, 
альтернариоз, септориоз, нигроспориоз, гельминтоспориоз. 
Кіріспе  
Қазақстандық  Қызылорда  облысы  өңірінде  экологиялық  жағдайдың  күрделенуіне 
байланысты  ауылшаруашылық  дақылдарының  өнімін  көтеруде,  суармалы  егістік 
жерлердің əрбір гектарын тиімді пайдалану, егілетін дақылдардың өсуіне қолайлы жағдай 
жасау  арқылы  олардың  зиянкестерге,  ауруларға  төзімділігін  арттыру  жəне  зиянды 
ағзалардың дамуына тежеу көзделіп отыр. 
Бұл  тұрғыда,  əлемдік  тəжірибе  көрсеткендей,  кешенді  жүйенің  негізгі  элементіне 
жататын  аймақтық  егіншілік  жүйесі  –ауыспалы  егісті,  топырақ  өңдеу  əдістерін,  су 
режимін  реттеу,  атызды  суару,  тыңайтқыштар,  пестицидтер  қолдану  арқылы  күріштің 
агрофитоценозының  құрамын  реттеу  шаралары,  мəдени  дақылдардың  өсіп-өнуіне 
қолайлы жағдай жасайды жəне арамшөптердің, зиянкестер мен аурулар төмендеуіне əсер 
етеді. 
Ерте  кездегі  зерттеу  жұмыстарының  қортындысына  қарағанда  дүние  жүзіне  көп 
тараған дақылдардың бірі күріш деп есептелінеді. Күріш аса бағалы дəнді дақыл ретінде 
əлемнің  110-ға  жуық  елінде 150 млн.  га  жерге  егіліп  оның 90 %-ы  Азияда, 4%-ы 
Америкада, 2% Африкада, 4%-ы  басқа  құрлықтарда  өсіріледі.  Азия  континентіндегі  ең 
көне əрі өте маңызды азық-түлік дақылдарының бірі күріш. Бұл дақыл əлемнің 112 елінде 
145  млн.  гектардан  астам  жерде  өсіріледі.  Күріш  дəнінің  жалпы  өнімі 1990 жылы 426,6 
млн.  тоннаға, 1995 жылы 433,0 млн.  тоннаға  жетті,  ал  кейінгі 10 жыл  ішінде  күріш 
өндірісінің жылдық орташа көрсеткіші 560 млн. тоннаға жеткен.     
Қазақстан  нарықтық  экономика  кезеңіне  өтіп,  жекешелендіру  процесі  жүргізілуі 
нəтижесінде ауыл шаруашылығында жүргізілген реформаларға байланысты шаруашылық 
жүргізудің  əр  түрлі  формалары  :жеке  қожалық  жеке  қожалық,  жеке  кіші  кəсіпорындар, 
ұжымдық    шаруашылықтар,  акционерлік    қоғамдар,  бірлестіктер  мен    қауымдастықтар 
пайда  болды.  Бұлардың    əрқайсысының    экономикалық    жəне    материалдық  деңгейі  əр 
түрлі болғандықтан, олар  тек интенсивті  технология  ғана емес, сонымен  қатар  төмен 
деңгейдегі технология  қолданғанда  да,  қанағаттандырарлық  өнім бере  алатын  сорттарды 
өсіру қажеттігі туды.  
Өсімдікті  зиянкестер  мен  аурулардан    қорғауда    белгілі    бір    нəтижеге  жету  үшін 
жаңа  əдістерді  зерттеуді  жалғастырып əлі  де үздіксіз  іздену қажет. 
Материалдар жəне əдістемелер  
Күріш    дақылының  саңырауқұлақ  ауру  қоздырғыштарының  биологиялық 
ерекшеліктері  мен  иммунологиялық  төзімділік    негізін  зерттеу    кезінде  микологиялық, 

180 
 
фитопатологиялық, 
физиологиялық, 
агротехникалық, 
биологиялық, 
химиялық, 
селекциялық жəне  биотехнологиялық əдістер қолданылады. 
Piricularia, Fusarium  heterosporium Neos саңырауқұлақтарының  штаммдары,  күріш  
сорттары, тəжірибелер зертханалық, вегетациялық жəне  далалық жағдайда  жүргізілді. 
Жыл сайын əртүрлі агротехникалық жағдайда, күріш сорттарынан 20 мыңға жуық өсімдік  
үлгілері  алынып, олар  фитопатологиялық жəне микологиялық зерттеулерден  өтті. 
Зерттеуге  барлық    өсімдік    соның  ішінде    қалыпты    жағдайдан    ауытқыған  (дамуы 
нашар, жапырағы сарғайған, шашағында  дəні жоқ, ақбастанған  масақ, буыныныда қоңыр  
дағы  бар,  жапырақтағы    дақ  т.б)  өсімдіктерде    талдаудан    өткізіліп,  ауру    қоздырғыш  
ылғалды камерада, агарлы  қоректік  ортада бөлініп алынды. 
Зерттеу нəтижелері  
Күріш дақылы 7200 га жерге егілген. Маусым айының  бірінші он күндігінде  ерте 
егілегендері-толық түптеу, кеш егілгендері-түптеудің    басы. Биіктігі-10-18 см. 10 жерден 
10 өсімдіктен үлгі алынып, зертханалық жағдайда зерттелді. Нəтижесінде маусым айының 
бірінші он күндігінде жауған өткінші жауынның əсерінен  пирикуляриоз ауруы жайлаған. 
Тəжірибе  барысында  егістік  алқап  бойынша 2014 жылдың  маусым  айының 19 жұлдызы 
күні  əкелінген 0,700-0,200 мың.тонна.  Маржан,  Янтарь  сорттарының I репрадукция 
тұқымдарынан үлгілер алынды.   
 
Кесте 1-2014 жылдың көктемгі егілетін күріш тұқымының тексеру мəліметі   
 
Сорттар 
Тексерілген 
егістік алқап 
мың, тн. 
Барлығы 
Оның ішінде 
Таза,% 
Ауру,%  Фузариоз 
Пирикуляриоз 
Маржан 0,700  96,5 
4,1 
1,9  2,2 
Янтарь 0,200 94,4 
3,4 
1,0  2,4 
Барлығы 0,900 95,9-97,4 
2,6-4,1 
1,3  1,6-2,4 
          
Қойылған  Маржан  сортының  тұқымынан  1,9 %-ы  фузариоз  ауру  қоздырғышымен, 
2,2%-ы  пирикуляриоз  ауру  қоздырғыштарымен  зақымдалғаны  анықталды.  Ал,  Янтарь 
күріш  сорты  тұқымның  1,0 %-ы  фузариоз  ауру  қоздырғышымен, 2,4%-ы  пирикуляриоз  
ауру қоздырғыштарымен зақымдалғаны анықталды. 
8 суретте 50 дəннен 4 ыдысқа қойылып 23-25
0
С  жылылықта өсірілі. Маусым  айының 25-
ші    жұлдызында  үлігілер  өне  бастады.  26 –ы    күні  өсіруге  қойылған  күріштің  тамыр 
ұзындығы 4-6 см  болды.  Өскіндердің  тамырларынан,  дəндерін  микроскоп  арқылы 
зерттелді. Зерттеу-анықтау нəтижесінде күріштің пирикуляриоз ауру белгілері байқалды. 
Шілде айының-2 күні екінші егстік  0,200 тн-ға арнап Янтарь сортынан үлгілер алынды. 
Алынған  үлгілер 50 дəннен 4 ыдысқа  қойылды.  Үлгілер 5 күннен  кейін  өне  бастады. 
Шілде    айынның 9-ы  күні  өсіруге  қойылған  күріштің  тамыр  ұзындығы 4-6 см  болды. 
Өскіндердің  тамырларынан,  дəндерін  микроскоп  арқылы  зерттелді.  Зерттеу  анықтау 
нəтижесінде пирикуляриоз ауру   қоздырғышы  Piricularia oryzae Br.Et.Cav саңырауқұлақ 
конидиясы  анықталды.  Конидиялары  алмұрт  немесе  жұмыртқа  тəріздес 2-3 көлденең 
белдеушелі,  көлемі 19-25 Х8-10 мкм 
Зерттеуге  алынған  егістік  алқап  бойынша  Маржан  сорты 7000 тн  Янтарь  сортынан  
2000  тн  тұқым  тексерілді.  Зертханадағы  арнайы  Петри  ыдысына  салынған  тұқымның 
пирикуляриоз бен фузариоз ауруларына тексерілген тұқымдар. 
Зерттеу нəтижелері күріш дəнінің қауызы  альтернариозға жиі шалдығатынын,  бірақта ол  
тұқымның  өнгіштігіне  теріс  əсер  етпейтінін  көрсетті.  Тұқымда  кейде  фузариоз  жəне 
бактериоз  инфекциялары кездеседі. Күріш дақылының бір ерекшелігі тұқым мен өскіндер 
су  астында,  көбінесе  анаэробты  жағдайда  өніп  өсуі.  Өсімдік  патогендері  тек  аэробты 

181 
жағдайда  ғана  тіршілік  қабілетін  сақтайды.  Біздің  зерттеуімізде  осы  себептенде  ауру 
қоздырғыштарының  инфекциясы  тұқымда  кездескенімен  олар  өскінді  залалдамайтыны 
анықталды.Зерттеуімізде күріш тұқымын дəрілеуге   препараттар қолдандық, тұқымының  
өсуін  реттейді  жəне  оларды  микро-тыңатқыштар  ретінде  қолданылды,  олардың  мөлшері 
төменгі кестеде келтірілген (2 кесте)  
Кесте 2 - Аурулардан  қорғау үшін күріш тұқымына қолданатын  препараттар жəне 
олардың қолдану мөлшері 
Препараттың 
аты 
Əсерлі  заты 
Қолдану 
мөлшері 
1 тоннаға 
л, кг 
Аурулар мен зиянкестер 
Биосил* 
Терпен кышқылы 0,03-0,05  Өсу реттейтін препарат 
Колфуго-
супер, 20% с.с 
Карбендазим 1,5-2,0 
Тамыр шірігі, пирикуляриоз 
Селест-Топ 
312 к.с. 
Дифеноконазол 
Мефеноксам 
тиаметоксам 
1,8 
Тамыр шірігі, пирикуляриоз, 
жағалау шыбыны жəне т.б 
өскін зиянкестері 
Фундазол 50 %  
Беномил
2,0-3,0 
Тамыр шірігі, пирикуляриоз 
Супергумат 
Гумин қышқылы 
0,25- 0, 5 
Микротыңайтқыш 
Цинк 
Күкірт қышқылды 
мырыш 
0,5 
Микротыңайтқыш 
* - Бұл препарат  күріш тұқымын дəрілеуге тіркелген
Тұқымды себер алдында өсу реттегіш заттар жəне микро-тыңайтқыштармен баптауды 
ылғалды əдіспен тұқым дəрілегіштер арқылы жасауға болады. 1 тонна тұқымға 15 литр су 
жұмсалды. 
Пирикуляриоз ауруы эпифитотия дəрежесіне дейін даму қатері туындаған жағдайда 
химиялық  шаралар  қолдану,  атап  айтқанда  егіске  фунгицид  шашу  қажет.  Күріштің 
пирикуляриоз  ауруына  қарсы    фунгицидті  пайдаландық.  Ауру  ерте  байқалды,  қатты 
өршіді  егісті  фунгицидпен 2-3 дүркін  бүркіліп,  бір  гектарға  жұмсалған  шығын  мөлшері 
1300-1500  теңге  болды.  Əрине,  ауа-райында  құрғақшылық  басым  болды,  жаз 
айларындағы  күндізгі температура 35-40
0
С жетті. Күріш толық шашақтанып, дəн толыса 
бастаған  шағы    шілде  айының  аяғы  мен    тамыз  айының  басына  келді.  Менелат  сумен 
араласатын ұнтақ ретінде шығарылатын фунгицидтерді қолдандық. Құрамында екі əсерлі 
зат  бар  рекс-дуо  фунгицидтердің  жəне  импактың  тиімділік  əсері  жоғары  болды.  Кестеде 
көрсетілген  фунгицидтер  пирикуляриоз  ауруымен  қатар    фузариоз  ауруларына  тиімді      
(3 кесте).  
Кесте 3 - Күріштің  пирикуляриоз,  фузариоз  жəне  басқа  ауруларына  қарсы 
қолданылатын фунгицидтер  
Фунгицидтің аты 
Əсерлі  заты 
Қолдану 
мөлшері 
1 тоннаға 
л, кг 
Аурулар  мен 
зиянкестер 
Атлант, 25 э.к. 
Тебуконазол
0,7-0,9 
Пирикуляриоз 
Импакт 25 э.к. 
Флутриафол
0,75-1,0 
Пирикуляриоз 
Колфуго-супер 20% с.с.  Карбендазим
2,0-3,0 
Пирикуляриоз 

182 
 
Колосаль 25% э.к. 
Тебуконазол
0,75
Пирикуляриоз
Менелат, 50 % ұ 
Беномил
2,0
Пирикуляриоз
Рекс-дуо 49,7 %с.к. 
Тиофанат 
метил 
эпоксиконазол
0,3-0,4
Пирикуляриоз
Фундазол, 50 % ұ 
Беномил
2,0
Пирикуляриоз
 
Нəтижелерді талдау  
Ауа-райында құрғақшылық басым болды, жаз айларындағы  күндізгі температура 35-
40
0
С жетті. Күріш толық шашақтанып, дəн толыса бастаған шағы  шілде айының аяғы мен  
тамыз  айының  басына  келді.  Менелат  сумен  араласатын  ұнтақ  ретінде  шығарылатын 
фунгицидтерді  қолдандық.  Құрамында  екі  əсерлі  зат  бар  рекс-дуо  фунгицидтердің  жəне 
импактың тиімділік əсері жоғары болды 
Қорытынды  
Қызылорда облысы жағдайында күріш дақылының негізгі ауруы-пирикуляриоз жəне 
фузариоздың таралуын, дамуын анықтадық.  
Пирикуляриоз ауруында  түйнектер, шашақтар зардап шегеді. Ерте егілетін егістікте 
пирикуляриоз  ауруы    түптену  фазасында,  маусым  айында  табылды.  Ол  аурудың  дамуы 
0,4%-дан  1,2%-ға дейін, ал таралуы 2,2-4,0% аралығында болды.   
Фузариозға шалдыққан өсімдіктің масағы солып, тамыры шіриді, дəні босап, егістік 
көктемей  қалды  Фузариозды  тамыр  шірік  ауруымен  Маржан  сорты  ауруға  төзімділік 
көрсетті.  Янтарь  сортында  зақымдалу 9 -%-ды  құрады,  аурумен  зақымдалды.  Оның 
зақымдалуы 25,0% болды.  
Күріш  тұқымы  микрофлорасына  альтернариоз,  фузариоз  жəне  пеницеллиум  бар 
екені анықталды. Ең көп зақымдалған Янтарь сорты 22,5 % құрады. Күріштің сорттарынан 
алынған 35 тұқым  санының  зертханалық  зерттеу  нəтижесі  əртүрлі  экологиялық-
географиялық  түп  негізі  жəне  аудандастырылған  сорттардың  өсуінің  ерте  кезінде 
(онтогенез) ауруға төзімді сорт  Маржан болып танылды. 
 
Əдебиеттер 
 
         1.  Котлярова  Л.А.,  Абильдаева  Ж.  Защита  риса    от  вредителей        болезней    и 
водорослей . Информационный листок. Каз НИИНТИ 1974 г.№79 с1-4 
         2.  Абильдаева  Ж.,Котлярова  Л.А.Фузариозная    корневая  гниль    риса  на  юге 
Казахстана  и меры  борьбы  с нею. Экспресс информации Каз НИИ НТИ.Алма-Ата,1979 
г. 
         3.  Алешин  Е.П.,  Руденко  В.Ф.  Развитие    рисоводства    в  свете    решениий  майского 
(1982 г) Пленума Ц.К. КПСС // Вестник  сельскохозяйственной науки.-1983 .-№1.,с.41-48. 
         4.   Ерыгин  П.С..Натальин Н.Б.Рис-М.:Колос, 1968.328 с. 
         5.  Sprecher  A  /Tropische  and    suftropische Weetunwirschafts ptlanzen// Stuttgart,1929.-
р.52-105. 
         6.  Комаров  В.Л.  Происхождения    культурных  растений.-М.-Л.:  Сельхозгиз, 1938.-
с.33-36. 
 
 
Төреева А.А., Мырзабаева Г.А. 
 
ВЛИЯНИЕ РАСПРОСТРАНЕННЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ  ПИРИКУЛЯРИОЗА  И 
ФУЗАРИОЗА  НА УРОЖАЙНОСТЬ РИСА  В КЫЗЫЛОРДИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
В  статье  приводятся  данные  о  влиянии  распространенных  заболеваний 
пирикуляриоза и фузариоза на урожайность риса в условиях Кызылординской области. 
 

183 
Toreyeva А., Murzabaeva G. 
INFLUENCE OF PIRICULARIA AND FUSARIUM WIDESPREAD DISEASES ON 
PRODUCTIVITY OF RICE IN KIZILORDA  AREA 
The article presents data of Piricularia and Fusarium widespread diseases influence on the 
effect of rice yield in the Kyzylorda region conditions.  
ƏОЖ 633.51:631 
Тултебаева Д., Умбетаев И., Тагаев А. 
Қазақ ұлттық аграрлық университет 
Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты 
СЕГІЗ ТАНАПТЫ МАҚТА-ЖОҢЫШҚА АУЫСПАЛЫ ЕГІСІНДЕГІ МАҚТАНЫҢ 
«МАҚТААРАЛ-3044» СОРТЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫНА 
ОРГАНО-МИНЕРАЛДЫҚ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ƏСЕРІ 
Аңдатпа   
Мақалада  органо-минералдық  тыңайтқыштардың  топырақ  құнарлылығы  мен  мақта 
өнімділігіне əсері келтірілген.  
Кілт сөздер: суғару, құнарлылығы, тыңайтқыш, мақта. 
Кіріспе  
Қазіргі  таңда  өндіріске  ауыспалы  егістерді  енгізу  жəне  игеру,  топырақ  өңдеудің 
дұрыс  жəне  тиімді  жүйесін  қолдану,  өсіру  агротехнологиясының  ғылыми  негізделген 
үнемді  технологиясын  енгізу,  суармалы  жерлердің  мелиоративтік  жағдайын  жақсарту, 
тəлімі  жерлерде  топырақ  құрамындағы  ылғалды  жəне  жауын-шашынмен  түскен  суды 
тиімді  пайдаланумен  егіншілік  жүйесінің  мəдениетін  арттыру,  тұқым  өндіру  тізбегін 
ғылыми  негізде  ұйымдастыру,  жергілікті  органикалық,  биорганикалық  жəне  минералды 
тыңайтқыштарды  өсімдіктердің  биологиялық  ерекшеліктеріне  сəйкес  қолдану, 
зиянкестермен  аурулардан  жəне  арамшөптерден  қорғау,  барлық  озық  агротехникалық 
шараларды  механикаландыруды  қалыптастырып,  жалпы  егіншілік  жүйесінің  ұтымды 
бағытын қолдану басты мақсат болып есептелінеді [1-4]. 
Мақта 
қозасының 
өнімділігін 
арттыруда 
жергілікті 
жəне 
өнеркəсіптік 
тыңайткыштардың  орасан  зор  маңызы  бар.  Олар  жоғары  агротехникалык  шараларды 
дұрыс колданумен ұштастырылған жағдайда өнімді 40-50 пайызға дейін  арттырады [5]. 
Мақта  қозасын  тыңайтқышпен  қоректендіру  мақтаның  өнімділігін  арттырудың  ең 
бір ықпалды құралы жəне мол өнімнің кепілі болып табылады. 
Ауылшаруашылық  дақылдарын  өсіруде  минералды  тыңайтқыштың  алар  орны 
ерекше.  Қарапайым  тілмен  айтқанда,  тыңайтқыш – өсімдіктің  қорегі.  Минералды 
тыңайтқыш,  гербицид  бермесеңіз  өнімді  өз  дəрежесінде  алмайсыз  немесе  шыққан 
шығының өтелмей, төккен тер, жұмсаған қаржы зая кетеді [6-7]. 
Қазіргі  заманғы  сай  озық  технологияларды  өндіріске  енгізбейінше  өнімді  көбейту 
мен сапаны жақсартудың мүмкін еместігі айқындалып отыр. 

184 
 
Кесте 1 – Ашық сұр топырақтың құрамындағы суда еритін тұздар мен гипс мөлшері 
(Умаров), % 
 
Қабат, 
 См 
Толық сығынды құрамы 
SO
4
-2
 
гипс 
құрғақ 
қалдық 
НСО
-
3 
жалпы 
Cl
- 
SO
4
-2 
Са
+2 
Mg
+2 
қуысты
-лығы 
0-10 0,094 0,038 
0,002 
0,028 0,017
0,002 
0,005 0,03 
10-20 0,072 0,034 0,002 
0,026 0,012
0,002 0,008 0,05 
20-50 0,088 0,036 0,003 
0,029 0,015
0,004 0,004 0,05 
50-100 0,088  0,034 0,003 
0,022 0,016
0,002 0,003  0,09 
 
 
Материалдар мен əдістер  
Мақта  егістерінің  негізгі  алқаптары  Оңтүстік  Қазақстан  облысының  Мақтаарал 
ауданында  орналасқан.  Осы  өңірде  таралған  ашық  сұр  топырақтардың  өзіндік 
ерекшеліктері  бар.  Олар  топырақтың  түйіртпектелуінің  сəл  айқындалуы,  гумус  пен 
азоттың  аз  мөлшерде  болуы  жəне  егіншілік  тұздануға  бекім  болуы.  Осыған  орай  осы 
топырақтарда    мақталық-жоңышқа  ауыспалы  егістігінде  өсірудің,  минералдық 
тыңайтқыштар  мен  микроорганизмдердің  əрекетін  жандандырады  жəне  нитрификация 
процесін күшейтеді. 
Минералды  тыңайтқыштарды  жəне  пестицидтерді  артық  мөлшерде  қолданудан 
қоршаған ортаның, əсіресе топырақтың ластануы мүмкін. 
Барлық  азотты  минералды  тыңайтқыштар  жылжымалылар  қатарына  жатады,  яғни 
азот тыңайтқыштарының жоғары мөлшерлерін топыраққа жүйелі түрде беруден, оның көп 
мөлшерін жоғалтуға болады. Ал көңнің жылжымалылығы төмен жəне экологиялық таза, 
ашық  сұр  топырақтардың  гумус  мөлшерін  жоғалтады,  су-физикалық  қасиеттерін 
жақсартады.  Сол  себепті  ауыспалы  егістерді  сақтау,  ондағы  ауылшаруашылық 
дақылдарын  жиі  алмастыру,  қымбат  минералдық  тыңайтқыштардың  үлесін  төмендету, 
органикалық  тыңайтқыштардың  үлесін  арттыру,  шаруашылықтар  үшін  өзекті 
мəселелердің бірнешелері болып отыр.               
Қазіргі  таңда  өсімдікке  қажетті  қоректі  элементтердің  жетіспеуінен  жəне  тиімді 
органо-минералдық  тыңайтқыштар  мөлшерлерін  қолданбауынан,  вегетация  кезінде 
өсімдіктің  өсіп-өнуі дамуы жəне өнім элементерінің жетілуі тұрақты болмай отыр. 
Сол  себепті  де  ауыл  шаруашылығы  дақылдарына,  яғни  мақта  қозасына  минералды 
жəне  органикалық  тыңайтқыштары  қолдану  осы  жұмысытың  өте  өзекті  мəселесі  болып 
табылады. 
Зерттеу нəтижелері мен талдау  
Мақтаарал  ауданының  ашық  сұр  топырағы  жағдайында  бірінші  рет  мақтаның 
өнімділігі  мен  топырақ  құнарлылығына  органо-минералдық  тыңайтқыштардың  əсері 
зерттелді. 
Далалық 
тəжірибе 
жағдайында 
минералдық 
жəне 
органикалық 
тыңайтқыштарды  үйлестіре  беруде  біріншісінің  мөлшерлерін  төмендету  жолдарын  іздеу 
жəне топырақтың құнарлылығын сақтай отырып, мақтаның жоғары өнімдерін алу.  
Алқаптық  тəжірибелер  сазды  жерлерде  таралған  ашық  сұр  топырақта  жүргізілді, 
олар орташа сазды, құмдауыт түйірөлшемді құрамы басым болады (2-кесте).  
 
Кесте 2– Тəжірибелік алқаптың топырағының агрохимиялық қасиеттері 
 
Топырақ 
қабаты, 
см 
Қарашірін
ді, % 
Жалпы түрлері, % 
Жылжымалы 
түрлері, мг/кг  Карбонат, 
% 
рН 
Азот 
фосфор 
Р
2
О
5 
К
2
О
 

185 
0-30 0,880 
0,072 
0,129 
25,7 
322 6,2 7,0 
30-40 0,654 0,064 
0,103 
18,4 
280 7,9 7,5 
40-60 0,495 0,060 
0,101 
13,2 
200 10,3 7,3 
Қарашіріндінің  мөлшері  жоғарғы  қабатта 0,880%, карбонаттың  мөлшері 6,2%, 
ортаңғы қабатта 7,9% құрады.  
Жалпы  азоттың  мөлшері  жыртылатын 0-30 см  қабатта  0,072%, фосфор 0,129%, 
жылжымалы фосфордың мөлшері 25,7 мг/кг, калий 322 мг/кг болады, бұл олардың орташа 
жəне  жоғары  дəрежеде  қамтылғанын  көрсетеді.  Сұр  топырақтың  көрінісі  бойынша 
топырақта кремний кремнезем жəне  жартылай тотығулардың таралуы анықталмады. 
Минералды  жəне  органикалық  тыңайтқыштардың  ғылыми  негізделген 
жүйесін  тиімді  қолдану  арқылы,  əрбір  гектар  жердің  түсімін  арттыру 
мақсатында,  мақта  қозасын  минералды  жəне  органикалық  тыңайтқыштардың 
тиімді  мөлшерлерімен  қоректендіру  бойынша  зерттеу  нəтижелері 3-ші  кестеде 
келтірілген. 
Кесте 3 – Ауыспалы  егіс  тізбектеріндегі  мақта  қозасының  өсіп-дамуы  жəне 
өнімділігі (орташа 2010-2015 жж.) 
Нұсқалар  
Көрсеткіштер  
Орташа, ц/га 
Бақылау – мақта – монодақыл N
120 
P
60 
Бойы, 1,08 см
73,2
Бұтақтар, 1,08 дана
8,3
Көсектер, 0,9 дана
7,3
Өнімділік, ц/га
21,3
(3:5) 3 жыл жоңышқа + 5 жыл мақта 
N
100 
P
60
 Көң
20 
Бойы, 1,08 см
89,2
Бұтақтар, 1,08 дана
12,7
Көсектер, 0,9 дана
12,8
Өнімділік, ц/га
32,2
(3:6) 3 жыл жоңышқа + 6 жыл мақта 
N
100 
P
60
 Көң
20 
Бойы, 1,08 см
87,2
Бұтақтар, 1,08 дана
12,2
Көсектер, 0,9 дана
12,3
Өнімділік, ц/га
31,4

жүктеу/скачать 3,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: