Министерство сельского хозяйства республики казахстан

209 
Nurmakhambetov O.K. 
INVESTIGATION OF SURVEYING THE LAND USING GPS-NAVIGATOR 
         The purpose of a land surveying of lands is redistribution of lands, specification of borders 
of a site, registration in property. In article GPS navigators and their features at a land surveying 
of lands by means of personal GPS navigators are described. 
          Keywords: land surveying, GPS navigation, land, surveying, geodetic instruments, 
technical and technological capabilities, Land surveyor works, determine the coordinates of 
landmarks. 
УДК 631.587:631.67:633.18:001.895(574.54) 
Олжабаева А.О., Шомантаев А.А. 
Казахский национальный аграрный университет 
ВОДОСБЕРЕГАЮЩАЯ ТЕХНОЛОГИЯВОЗДЕЛЫВАНИЕ  РИСА В 
КЫЗЫЛОРДИНСКОМ МАССИВЕОРОШЕНИЯ 
Аннотация 
Актуальность  данной  темы  определяется  тем  фактом,  что  возделывание  риса 
сопряжено  с  затратами  весьма  высоких  объемов  оросительной  воды,чем  при 
возделывании любой из всех прочих орошаемых культур.  
Ключевые  слова:  вода,  земля,  водосбережение,  продуктивность,  дренаж, 
обводнение, восстановление, управление, ресурсы, системы. 
Введение 
Дефицит  водных  ресурсов  и  деградация  земель  ставит  под  угрозу 
продовольственную безопасность страны, приводит к разрушению природных экосистем, 
поэтому  вопросы  изучения  управления  водными    и  земельными  ресурсами    очень 
актуальны,  особенно  на  оросительных  и  обводнительных  системах,  где  имеет  место  не 
эффективное использование водных ресурсов и деградация земель. [1] 
Необходимость  увеличение  урожаев  сельскохозяйственных  культур  –одна  из 
острейших проблем современного человечества. В основе технологии орошении растений 
лежат сложные биологические процессы, происходящие в почвах и растениях. Ни в одном 
промышленном  процессе  мы  не  встречаемся  с  таким  случайным  наложением  огромного 
числа  факторов,  которые  действуют  в  полевых  условиях  при  формировании  урожаев 
сельскохозяйственных культур. 
Режимы  орошения  сельскохозяйственных  культур  должны  учитывать  не  только 
почвенно-климатические  условия,  применяемую  технику  и  технологию,  систему 
удобрений,  технику  полива,  но  и  конкретно  складывающуюся  природно-хозяйственную 
ситуацию. Мы должны уметь оперативно и гибко корректировать режимы орошения для 
достижения высокоэффективного использования оросительной воды. 
Вопросы управления водными ресурсами на рисовых оросительных системах имеют 
такжеважное значение. Работы по переустройству рисовой оросительной сети не привели 
к  улучшению  мелиоративного  состояния  рисовых  земель,  наоборот  привела  к 
деградации орошаемых земель.  
Всевозрастающий  дефицит  водных  ресурсов  в  стране 
стимулирует к переходу на водосберегающие технологии водопользования. [1] 

210 
 
Рис  в  отличие  от  других  сельскохозяйственных  растений  развивается  в  самой 
различной экологической обстановке. В умеренном поясе вегетационный период риса не 
превышает 110-120 дней.  Основная  часть  риса    Казахстана  выращивается  в 
Кызылординской  области    связано  это  с  климатическими  особенностями  региона. 
Климатические  условия  рассматриваемого  региона    характеризуются  резкой 
континентальностью. 
В  рисоводческих  хозяйствах  региона  эту  культуру  возделывают  по  технологии 
продолжительного  затопления  его  посевов  слоем  воды.  При  этом  фактические  затраты 
воды  на  выращивание  риса  намного  превосходят  биологическую  потребность  растений 
вней,  так  как  значительная  часть  теряется  на  испарение  с  водной  поверхности    и 
подпитывании грунтовых вод. 
Материалы и методы  
Полевые  опыты  по  возделыванию  риса  были  проведены  на  рисовых  системах 
станционарно-экспериментального  участка  КазНИИ  рисоводства  Карауылтобе.  В 
результате  исследований  определялись  основные  составляющие  элементы  водного 
баланса риса. 
Результаты исследований и их обсуждение 
Согласно,  полевым  опытам,  которые  проводились  на  рисовых  системах 
станционарно-экспериментального  участка  КазНИИ  рисоводства  Карауылтобе  за 1994-
1996 годы, применялась технология выращивания риса по обычной технологии (1вариант) 
и с применением провокационного полива (2вариант). [2] 
По  результатам  исследований,  что  при  водном  режиме  риса  с  постоянным 
затоплением на суглинистых почвах с прослойками песков, где грунтовые воды залегают 
на глубине 2,0-2,5м, на насыщение почвогрунтов расходуется от 12,1% до 16,9% общего 
объема  поданной  воды,  испарение -21,2-24,4%,на  транспирацию -16,2-21,6%, 
фильтрацию-33,5-39,9%. Во втором варианте опыта оросительная норма уменьшилась на 
15,1-20,0% по сравнению с контрольным. Оросительная норма Маржан 18050 м
3
/га, сорта 
Авангард -20760м
3
/га,  что  соответственно  на 3470 и 3620 м
3
/га  меньше,  чем  на 
контрольным. [2] 
Технология    выращивания  риса  с  применением  провокационного  полива 
обеспечивает увлажнение  верхнего слоя почвы, массовое прорастание семян сорняков и 
полное  уничтожение  их  до  посева  риса,  что  дает  возможность  выращивать  рис  без 
применения гербицидов. 
Поддержание  дифференцированных  глубин  слоя  воды  в  чеках  по  фазам  развития 
растений риса позволяет сбросы воды с чеков, сократить оросительную норму до 20% и 
увеличить  урожайность  риса  на 15-20% в  сравнении  с  применяемыми    в  производстве 
режимом орошения. 
В  условиях  Кызылординской  области,  где  рис  выращивается  при  постоянном 
затоплении,  наибольшая  полевая  всхожесть  семян  сортов  Маржан  и  Авангард 
обеспечивается  при    поддержании 5 см  слоя  воды  в  период  получения  всходов.  При 
глубине  слоя  воды 20 см  снижается  всхожесть  семян  сорта  риса  Маржан  на 40%, сорта 
Авангард на 70% в сравнении с затоплением 5 см слоем. Оптимальной глубиной воды в 
период  кущения  растений  риса  является 5 см,  при  которой  повышается  коэффициент 
кущения  и  степень  накопления  надземной  массы.  Поддержание  глубокого  слоя  воды 
(около 20 см)  в  период  заложения  колосков  значительно  увеличивает  озерненность 
метелки и приводит к повышению урожая зерна риса. [2] 
А  в 2003-2005 гг.на  рисовых  системах  станционарно-экспериментального  участка 
КазНИИ рисоводства Карауылтобе была применена рассадный способ посева. [3] 
 
 

211 
Рисунок 1-Схема опытного участка исследований в Караултюбинском ОПХ 
1-гидрометрический мост; 2-водомерная рейка; 3-пьезометр, 4-точка солевой съемки и 
наблюдений за влажностью почвы; 5- куст пьезометров; 6-сосуды испарители; 
7-метеоплощадка; 8-траншей дляустановления сосудов; №1,2- номера опытов; 
-оросительный канал;
-сбросные каналы; 
валики; -дороги. 
В чеки размером 3м
2
 внесли 12 кг перепревшего навоза, 300 г сульфата аммония и 
200 г суперфосфата, которые были тщательно перемешаны с водой. Посев проводился 
тремя районированными сортами риса Кубань3, Маржан и Авангард нормой высева 116,5 
г на  м
2
 в два сорока:14 и 24 апреля.Семена риса высевали в разброс, равномерно 
распределяя их по поверхности. Затем их мульчировали песком  слоем 1-1,5 см, питомник 
затапливали водой постепенно до полного насыщения почвы. 
Результаты  по  изучению  рассадного  метода  выращивания  риса  в  условиях 
Кызылординского  массива  орошениябыло  установлено,  что  изучаемые  сорта 
Кубань3,Маржан,  Авангард  созревали  на 18-28 дней  раньше,  чем  при  обычной 
технологии. 
Применение  рассадного  способа  выращивания  риса  по  сравнению  с  обычным 
позволило сэкономить с одного гектара 230-244 кг семян риса,6-10 тыс.м3 оросительной 
воды, 4,5-5 л  гербицида.При  этом  вегетационный  период  сократился  на 20-25 дней, 
урожайность риса увеличилась на 2,5-3,5 т/га. [3] 
Уменьшение  поливной  нормы  до 25% способствует  предотвратить  вторичное 
засоление  орошаемого  массива.  Эти  меры  способствует  природоохранным  мерам  и 
положительно влияет на окружающую среду. 
Попытки установления режимов орошения опытным путем, как правило не приводят 
к  цели  в  силу  сложности  и  неодназначенности  связи  урожая  с  режимами  орошения. 
Зависимость  это  слишком  сложна,  носит  динамический  характер  и  неучет  этого 
обстоятельства  при  проведении  эксперимента  резко  снижает  его  ценность.Одним  из 
самых  важных  звеньев  дифференцированного  поливного  режима  растений  является 
диапазон нижней границы оптимальной влажности почвы, т.е. целесообразный интервал 
доступной влаги в почве, тот ее запас, который может наиболее продуктивно использован 
растением.  
Совместное  действие  поливов  и  удобрений  значительно  превосходит  эффект  от  их 
раздельного  применения.  Орошение  создает  предпосылки  для  наиболее  эффективного 
использования удобрений на почвах. При этом необходимо соблюдать основное условие 
правильное  сочетание  поливного  режима  и  удобрений  в  оптимальных  соотношениях.  В 

212 
 
отличие  от  злаковых  культур  рис  расходует  небольшое  количество  питательных 
элементов  для  создания  единицы  сухого  вещества.  Наилучшей  системой  применения 
удобрений считается: азотных-предпосевное внесение (90-120кг/га) и в подкормку в фазе 
4-6 листьев (30-60 кг/га), фосфорных –только предпосевное внесение (70 кг/га), калийных 
–в  подкормку  в  фазу 7-8 листьев (45-60 кг/га).  В  отсутствии  азотных  удобрений, 
играющую большую роль, урожай зерна риса снижается на 12ц/га. Усиление поглощения 
воды  при  оптимальном  соотношении  поливной  воды  и  удобрений,  естественно, 
благоприятно отражается на водном режиме растений в целом. 
Серьезным источником экономии оросительной воды является качество планировки 
рисовых  чеков.  Чем  хуже спланирован  чек, тем  неизбежно  повышение  средней  глубины 
его  затопления.  Поэтому  плохо  спланированные  чеки  обладают  более  высокими 
фильтрационными  потерями.  Поэтому  и  суммарные  потери  воды  на  сброс  зависят  от 
качества  планировки  чеков,  и  как  функция  числа  сбросов  они  могут  достигать  почти 
половины оросительной нормы. 
Существенным    резервом  воды  может  быть  реконструкция  старых  оросительных 
систем. Очень слабо используются для целей орошения подземные воды. Объясняется это 
тем,  что  высокий  удельный  вес  орошения  на  подземных  водах  недостижим  и 
нецелесообразен.  Следующим  источником  водных  ресурсов  являются  дренажные  и 
сбросные  воды.  Чтобы  правильно  управлять  ими,  необходимо  знать  механизм  их 
воздействий,  направленность,  уметь  прогнозировать  ожидаемые  результаты  этих 
воздействий, располагать соответствующей научной и информационной базой.  
Выводы 
Рост  и  развитие  растений  связаны  с  затратами  определенных  ресурсов,  часть  из 
которых  природа  поставляет  сама,  а  часть  приходится  вкладывать  человеку.  Ключевой 
проблемой  ирригации  является  техника  полива,  которая  в  значительной  степени 
переопределяет  реконструкцию  оросительной  сети,  эксплуатации  и  эффективность,  а 
зачастую успех и возможность орошения. 
 
Литература 
 
1.  Рау  А.Г.  и  др.  Управление  минерализацией  воды  в  рисовом  чеке  на  засоленных 
землях, научный журнал Мелиорация и водное хозяйство №3. Москва 2010, С. 9-21. 
2.Шаянбекова  Б. «Водосберегающая  технология  орошения  риса»  диссертация  на 
соискание степени кандидата наук 
3.Абжамиева  Л.Б. «Водосберегающая  технология  орошения  риса»  диссертация  на 
соискание степени кандидата наук. 
 
 
Олжабаева А.О., Шомантаев А.А. 
 
ҚЫЗЫЛОРДА СУАРМАЛЫ АЛҚАБЫНДА КҮРІШ ЖҮЙЕЛЕРІНДЕ  СУДЫ  
ҮНЕМДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ  
 
Мақаланың  өзектілігі  келесі  деректермен  анықталады,  күріш  өзге  дақылдармен 
салыстырғанда ылғалды бірнеше есе артық жұмсайды. Айта кету қажет, сол мол көлемнің 
жартысынан көбі пайдасыз, зиянды шығындар.  
Кілт сөздер: су, жер,  суды үнемдеу, өнімділік, кəріз, суландыру, қалпына келтіру, 
басқару, ресурстар, жүйелер. 
 
 

213 
Olzhabaeva A.O.,Shomantaev A.A. 
WATER-SAVING TECHNOLOGIESOF RICE CULTIVATIONIN KYZYLORDAOF 
IRRIGATED AREAS 
The relevanceof the topicis determinedby the fact thatrice cultivationis associated withvery 
highcostsof volumesof irrigation waterthanany ofthe cultivationofotherirrigated crops. 
Keywords: water, earth, water conservation, productivity, drainage, watering, restoration, 
management, resources, and systems. 
ƏОЖ 631.12:528.77(075.8) 
Татубаева А.Н., Бектанов Б.К. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
АЭРОҒАРЫШТЫҚ ТҮСІРІС МАТЕРИАЛДАРЫН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА 
ПАЙДАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Аңдатпа 
Мақалада  аэроғарыштық  түсіріс  материалдарын  пайдалана  отырып  жер 
ресурстарын  тиімді  пайдалану  жолдарын  шешу  жəне  ауылшаруашылығы  дақылдарының 
жағдайын  қашықтан  бақылау,  жер  асты  суларын  іздестіру,  топырақ  эрозиясын  анықтау 
жəне бүлінген жерлерді қалпына келтіру жолдары сарапталған. 
Кілт 
сөздер: 
аэрофотосуреттер,аэроғарыштық 
түсіріс,фотограмметриялық 
тəсілдер, қашықтан бақылау, топырақ эрозиясы, бүлінген жерлер. 
Кіріспе 
Аэрофототүсіріс  материалдары  ауыл  шаруашылығында 1931 жылдан  бері  қарай 
кеңінен  қолданылып  келеді.  Бұндай  қарқын  негізінде  ауыл  шаруашылығындағы  ірі 
əлеуметтік  жəне  экономикалық  өзгерістерге  байланысты  болды.  Ауылшаруашылық 
өндірісінде ұжымдастыру өтті, мыңдаған колхоздармен совхоздар құрылды. Əр колхозбен 
совхоздың  жер  аумағын  тиімді  ұйымдастыру,  пайдалану  жерлерін  қалыптастыру,  жер 
бөліп беру сияқты мəселелер пайда бола бастады. Бұндай ірі мəселелерді тез жəне қысқа 
уақыт  аралығында  пландық-картографиялық  материалдардың  көмегімен  орындай  алуға 
болатын 
еді. 
Қысқа 
мерзімде 
пландық-картографиялық 
материалдарды 
тек 
аэрофототүсіріс  тəсілімен  алуға  болатын  болды.  Қазіргі  кезде  бұндай  жұмыстармен 
Мемлекеттік ауылшарушылық аэрофотогеодезиялық іздестіру институты айналысады [1].  
Соңғы  жылдарда  аэрофотогеодезиялық  өндірісте  компьютерлік  бағдарламаның 
көмегімен  суреттерді  аналитикалық  өңдеу  кеңінен  қолданылып  келеді.  Сондай-ақ, 
фотограмметрияның  дамуымен  қатар,  суреттерді  дешифрлеу  де  дамып  келеді.  Ірі 
аумақтардың арнайы картасын жасау  ArcGis  компьютерлік бағдарламасының көмегімен 
арнайы  аспабтармен  орындалады.  Соңғы  кезде  «қашықтан  бақылау»  термині  кеңінен 
қолданылып  келеді.  Қашықтан  бақылау  деп  жер  бетін  жəне  жер  қыртысын,  бөлек 
объектілермен  құбылыстарды  тіркеу  жəне  сараптауды  айтады.Сонымен  қатар,  жер 
планетасын  оның  серiгiн  жер  қыртысын  жəне  қазба  байлығын,  əр  түрлi  табиғат 
құбылыстарын, ауа райын т.б. зерттеу үшiн де жүргiзiледi [1,2].  
             Зерттеу нəтижелері 
Ауылшаруашылық  дақылдардың  жағдайын  қашықтан  бақылау.  Көптеген 
ауылшаруашылық  дақылдарды  тура  дешифрлеу  белгілері  арқылы,  əсіресе,  структуралық 

214 
 
сипаттамалары жақын дақылдарды, ірі масштабты аэрофотосуреттер болған жағдайда да 
ажырату  қиын.  Түрлі-түсті  суреттерді  көзбен  шолып  талдауда  оның  дұрыстығы  артады. 
Егер  спектралдық  жəне  текстуралық  белгілер  қатар  қолданылса,  дақылдарды  ірі 
масштабты  аэрофотосуреттерден  тану  дұрыстығы  артады.  Суретке  түсіру  масштабы 
кішірейген  сайын  өсімдіктердің  структуралық  белгілері  төмендей  береді,  сол  себепті 
майда масштабты аэро жəне ғарыш суреттерінде негізгі белгі болып өңі (түсі) қалады [3]. 
Ауылшаруашылық  дақылдардықашықтан  зерттеп  бақылаудың  негізгі  есептерінің 
бірі оның өнімін болжау. Бұндай есептерді шешу үшін екі вариантты айтуға болады. 
Бірінші вариантта тез жəне оңай болжау жасау үшін егістіктің жағдайын қашықтан 
анықтайды,  яғни,  өсімдік  сабағының  биіктігін  жəне  тығыздығын  өлшеп,  оның 
биомассасын  анықтайды.  Биомасса  мен  дəннің  шығуының  арасында  заңдылық  бар  деп 
есептеп,  биомасса  бойынша  дəннің  шығу  ықтималын  болжайды.  Көп  жағдайда  бұндай 
вариант  жаман  нəтиже  бермейді.  Кейде  ойдағыдай  шешім  болмай  шығады,  оған  себеп 
аталған  байланыс  бұзылады,  мысалы,  дəн  (бас)  байлау  кезінде  ауа  райының  бұзылуы. 
Сондықтан бұндай вариантпен болжауды қолдануға болады, егер биомассаның өзі шығу 
өнімі болса, мысалы, жем-шөп дақылдарының өнімін анықтау. 
Екінші варианттың негізі дақылдың өсу процесін математикалық моделдеу болады. 
Моделде  өнімді  қалыптастырудың  барлық  факторларын  ескереді:  топырақ  жəне  оның 
жағдайы,  өсіру  кезеңіндегі  ауа  райының  өзгерісі,  өсіру  кезеңдеріндегі  егістіктің  нақты 
жағдайы  жəне  тағы  басқалар.  Бұндай  моделдер  динамикалыққа  жатады,  өйткені  егістік 
пен  ауа  райының  жағдайы  туралы  ақпарат  тұрақты  түсіп  тұрады.  Бұндай  ақпараттар 
метеорологиялық  спутниктерден  түседі.  Болжаудың  сенімділігін  арттыруда  егіннің 
жағдайын,  топырақтың  ылғалдығын,  температуралық  режимді  қашықтан  бақылаудың 
үлкен маңызы бар.  Бұндай бақылаудың нəтижелері бір уақытта өсімдікті қорғауға жəне 
егістің  жағдайын  жақсартуға  тез  шара  қолдануға  мүмкіндік  береді.  Сондықтан,  бұл 
вариантта болжау да динамикалық болады. Жағдайды жақсарту мақсатында қолданылған 
агротехникалық  жəне  агрохимиялық  шаралардан  кейін  болжам  қайталанып  өзгертіліп 
отырады. Сондай-ақ, дəнді дақылдардың пісу уақытын жəне оптималдық жинау мерзімін 
болжайды.  Бұндай  болжам  үш  ай  бұрын  жасалады  жəне  ай  сайын  түзетіліп  отырады. 
Соңғы болжам жинауды бастауға  жарты ай қалғанда жасалады. 
Қысқы  дəнді  дақылдардың  өсуі  үш-төрт  рет  бақыланады.  Өну  кезеңінде,  егу 
жұмыстарының  орындалу  сапасын,  тыңайтқыш  енгізудің  біркелкілігін,  егістіктің 
тазалығын  бақылайды.  Тексеру  нəтижелері  бойынша  бұл  кезеңдерде  агрохимиялық 
шаралардың,  гербицидтермен  өңдеудің  орындалуларын  жоспарлайды.  Арасында  егістің 
өсу  жылдамдығын,  аурулармен  зиянкестердің  əсерін,  қолайсыз  ауа  райының  тигізген 
зиянын бақылап отырады. Егін жинау алдында дақыл сабағының жағдайын жəне пісудің 
біркелкілігін, жатып қалған егіс участкелерін жəне жалпы егістегі оның үлесін анықтайды. 
Жер  асты  суларын  қашықтан  іздестіру.  Таза  ауыз  су  жəне  тұщы  жер  асты 
суларын  іздестіру  ауылшаруашылық  өндірісте  үлкен  маңызы  бар,  əсіресе,  оңтүстік 
аудандарда отарлы мал шаруашылығын сумен қамтамасыз етуде. 
Жер  асты  суларын  табу  мақсатында,  жату  тереңдігін,  тұздылығын  жəне  орналасу 
территориясын  анықтау  үшін  аэро  жəне  ғарыштық  суреттерді    гидрогеологиялық 
дешифрлеу  жүргізеді.  Гидрогеологиялық  дешифрлеу  екі  вариантпен  жүргізіледі: 
индикациялық жəне ландшафттық.  
Бірінші вариантта жер асты суларының сыртқы белгілерін пайдаланып анықтайды, 
яғни,  өсімдіктердің  белгілі  түрлеріне  жəне  олардың  топтарына,  топырақ  түрлеріне  жəне 
кейбір  геоморфологиялық  шұңқырлардың  пайда  болуына  қарап  анықтайды.  Бұл  ең  кең 
тараған  тəсіл.  Ол  қарапайым  жəне  оңай,  бірақ,  территорияның  гидрогеологиялық 
сипаттамаларын анықтау үшін көп еңбекті қажет етеді. 

215 
Ландшафттық вариант гидрогеологиялық сипаттамалардың ландшафт белгілерінің 
кейбір түрлерімен байланысын қолдануға негізделген. 
Шолып  дешифрлеу  кезінде  индикаторлардың  тура  белгілерін  пайдаланады.  Ең 
маңызды  белгілерге  фотокөріністің  өңі  жатады.  Өсімдіктің  өсу  кезеңіне  жəне  құрамына, 
топырақтың түріне жəне ылғалдығына байланысты фотокөріністің өңі өзгереді. Мысалы, 
биіктеу жерлердің өсімдіктері қураған сайын оның өңі ашық бола бастайды, ал тұщы су 
бар жерлерде өсімдіктер көгеріп фотокөрініс өңі қарайып тұрады. Ащы жер асты сулары 
төмендегенде  жер  беті  ашық  түспен  айқындалады.  Олардың  көрінісі  біркелкі  емес  ақ 
таңлақ  болып  келеді.  Өсімдіктер  біріңғай  қураған  кезде,  яғни,  өңдері  біркелкі  болғанда, 
индикациялық  приоритер  топыраққа  ауысады.  Тұзды  топырақтың  өңі  тұщы  топыраққа 
қарағанда  ашық  болады.Гидрогеологиялық  ізденіс  үшін  аэрофототүсірістің  ең  қолайлы 
уақыты көктем мезгілі немесе жаздың басы болады. 
Топырақ  эрозиясын  анықтауда  аэрофотосуреттер  материалдарын  қолдану. 
Эрозиялық процестердің өзгешілігі жəне жылдамдығы тікелей шолу жəне өлшеу арқылы 
анықталады.  Кейбір  сандық  сипаттамалар  (аудан,  ұзындық,  биіктік  айырмасы  т.б.) 
топографиялық картадан алынады. Аэрофотосуреттер карталарға қарағанда толық ақпарат 
бере  алады.  Түсіру  уақытын  жəне  түсіру  жүйесінің  элементтерін  дұрыс  таңдаған  кезде 
суреттен  топырақтың  шайылу  көрсеткіші,  сызықтық  эрозия  элементері  жəне  т.б.  туралы 
егжей-тегжейлі 
ақпарат 
алуға 
болады. 
Ауылшарушылық 
жерлердің 
кейбір 
сипаттамаларын мысалы, көлбеулікті немесе көлбеу бұрышын тікелей суреттен анықтауға 
болады.  Қазіргі  кезде  эрозияның  пайда  болу  тегі  туралы  дəлірек  ақпаратты 
фототеодолиттік  түсіріс  нəтижелерінен  алады.  Эрозиялық  процесті  сараптау  үшін 
бұрынғы  аэрофототүсіріс  материалдарын  пайдаланады.  Түсіріс  жүйесінің  анық  көру 
қабілетіне  жəне  жер  бетінің  көлемі  мен  пішініне  байланысты  түсіріс  масштабын 
таңдайды.  Стереоөлшеу  дəлдігіне  байланысты   

к
    жəне   

      шамаларын  таңдайды. 

к
  
жəне   

      шамалары  кішірейген  сайын  сурет  бойынша  өлшенген  аудандар  жəне 
ұзындықтар дəлдігі төмендейді. Бедер сипаттамаларын, шағын су жинау аудандарын, ірі 
орларды, жар-қабақтарды дешифрлеуде, су шайған кейбір участкелерді, адам тіршілігінің 
əсерінен болған (терраса, қорғаныс екпе ағаштар немесе бұталар) эрозиялық процестерді 
1:30000–1:50000  масштабтағы  суреттер  бойынша  дешифрлеуге  болады.  Жылға 
арналарының  сипаттамаларын,  су  жинау  алқаптарын  жəне  адам  тіршілігінің  əсерін 
анықтауда 1:10000–1:15000 масштабтағы  суреттер  қолданылады.  Ал  осы  объектілерді 
толығырақ  жəне  егжей-тегжейлеп  зерттеу  үшін 1:5000–1:7000 масштабтағы  суреттер 
керек  болады.  Бұндай  суреттер  екінші  ұзын  фокусты  АФА  объективінің  көмегімен 
алынады.  Барлық  жағдайда  суреттерді  үлкейту  арқылы  дешифрлеу  мүмкіндігін 
арттырады. Суреттердің ақпараттығы суретке түсіру уақытына ғана тəуелді емес, сонымен 
қатар, эрозиялық объектіге қарағанда күннің орналасу жəне түсіру биіктігіне байланысты 
болады. 
Эрозиялық  процестерді  зерттеуге  контактілі  жəне  үлкейтілген  суреттерден  басқа 
бұрынғы  фотопландар,  топографиялық  карталар,  топырақ  карталары,  эрозияға  қарсы 
шараларды  ұйымдастыру  жобалары  жəне  де  басқа  материалдар  қолданылады.  Су  жинау 
шекарасын  анықтау  үшін  стереофотосхеманы  қолданған  ыңғайлы.  Сондай-ақ, 
ауылшаруашылық  жерлердің  еңістік  жерлерінің  картасын  құруға  да  ыңғайлы.  Су  жинау 
шекарасын  су  бөлгіш  сызықтарының  бойымен  стереомодель  бойынша  белгілейді. 
Планиметрдің,  палетканың  немесе  басқа  құралдардың  көмегімен  су  жинау  участкесінің 
жалпы ауданын анықтайды. 
Картадағы  горизонталь  бойынша  су  жинау  алқабындағы  жер  бетінің  максималь  
А
max
  жəне минималь  A
min
 биіктіктерін анықтап, эрозия базисын есептейді: 
h=  А
max
-A
min
                                                            (1) 
Содан соң эрозия коэффициентін анықтайды:                      

216 
 
4
10
P
S
R
h
Э



                                                               (2) 
бұл  жерде  Р – су  жинау  алқабы  ауданы;  S – айдалған  жердің  жалпы  ауданға 
қарағанда үлесі;  R – жылғалардың жиілік коэффициенті. 
Аэрофототүсіріс жиілігі қойылған мақсатқа байланысты анықталады. Мысалы, қар 
суының  немесе  жауынның  салдарынан  қысқа  мерзімдегі  эрозияның  пайда  болуы  немесе 
көп жылға бақылау нəтижесінде ордың ұлғайуы. Бірінші жағдайда зерттеу құбылысының 
пайда  болғанға  дейінгі  суретін  жəне  болғаннан  кейінгі  суреттерді  талдау  барысында 
анықталады.  Екінші  жағдайда  жаңадан  түсірілген  сурет  бұрынғы  суретпен  салыстыру 
арқылы анықталады. 
Эрозиялық  процестердің  динамикасын  тез  жəне  егжей-тегжейлі  анықтауда  жер 
бетіндегі  стереофотограмметриялық  түсіріс  тəсілі  қолданылады.  Суретке  түсіру  жер 
бетінде бекітілген тұрақты базистерден жүргізіледі.  
Ордың енін жəне тереңдігін формулалар бойынша анықтайды: 


с
о
х
х
p
B
L


    жəне     


т
б
z
z
p
B
h


                                      (3)             
бұл жерде В – суретке түсіру базисы;  р – бойлық параллакс;  х
о
 жəне х
с
– стереоөлшегішті 
ордың оң жəне сол жақ шетіне бағыттап аспаб шкаласынан алынған сандар;  z
б
  жəне  z
т  
– 
марканы ордың бетіне жəне түбіне бағыттағанда аспаб шкаласынан алынған сандар. 
Ордың көлденең қима ауданын мынадай формуламен анықтайды: 


1
1
1
2
2
1











k
k
n
k
z
z
x
p
B
P
                                                  (4) 
бұл  жерде  х
к
  жəне  z
к
–  стереоаспабтың  маркасын  полигон  нүктелерімен  қосқандағы    X   
жəне  Z   шкалаларынан алынған сандар. 
Ор көлемін есептеу үшін мынадай формула қолданайық: 




m
k
k
k
L
P
P
1
1
2

,                                                        (5) 
бұл жерде  Р
к 
– к нүктесінің қима ауданы;  L
k
– көрші қималардың арасындағы ұзындық. 
Айтылған  сипаттамаларды  стереофотограмметриялық  фотокамераның  көмегімен 
анықтауға болады. 

жүктеу/скачать 3,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: