Министерство сельского хозяйства республики казахстан

209
сопоставлены  определьно-допустимой  концентрацией.  Установлено,  что  содержания 
биогенных элементов в целом находятся в пределах ПДК и они не влияют на гидробионты 
исследованных водоемов. 
Annotation 
The analysis of the rivers of lake Bilikul. The concentration of such biogenic elements as 
ammonium, nitrite, nitrate and iron were determined. Received results were compared with the 
permissible concentration limits. It was established that the content of biogenic elements as a 
whole are found within the permissible concentration limits and don't influence on hydrobionts of 
the researched reservoirs. 
Су-  жер  бетінде  бүкіл  тірі  ағзалардың  тіршілік  көзі  жəне  қорек  өнімдері  ретінде 
міндетті  компонент  болып  есептеледі.  Су-жер  бетіндегі  климаттық  жағдайдың, 
температураның реттеушісі жəне барлық өндірістер мен ауыл шаруашылық кешендеріндегі 
технологиялық  үдерістерге  қатысады.  Су  қорының  көп  көлемі  гидросфераның  Əлемдік 
мұхитында – 96 %, қалған  қоры – бұл  өзендер,  көлдер,  мұздықтар,  жер  асты  жəне 
топырақтағы сулары, 3% – тұщы су құрайды. Су- жер бетінің 80 % жабады жəне ол тау 
жыныстары мен минералында, топырақта, өсімдіктерде, атмосферада кездеседі. Ол ең көп 
зерттелген қосылыстардың бірі, оның құрамын физикалық өлшем бірліктерді анықтау үшін 
қолданды  (температура,  жылу,  жылу  сыйымдылық,  тығыздық).  Табиғи  су  құрамында 
əрқашанда шығу тегіне байланысты органикалық жəне минералдық болып келетін еріген 
жəне қалқымалы заттар кездеседі. Бұл заттар суға атмосфералық жауын-шашын арқылы, 
грунт  пен  топырақ  немесе  жер  асты  су  арқылы,  сонымен  қатар  судағы  жануарлар  мен 
өсімдіктердің тіршілік ету əрекетінен жəне өлуі нəтижесінде пайда болады. 
Су  бетінде  қалқып  тіршілік  ететін  жануарлар  мен  өсімдіктердің  жиынтығын 
планктон  құрайды.  Ал  су  қойнауларының  түбінде  тіршілік  ететін  организмдер  бентос 
құрайды. Бұл екі организмдердің бірлестігі табиғи сулардың құрамына үлкен əсер тигізеді. 
Судың  сапасы – су  көздерінің  санитарлық  жағдайының  нəтижелерін  бағалаумен 
сипатталады. Судың бактериологиялық жəне химиялық талдауларының нəтижесі арқылы 
су  қойнауының  ластану  көздері  анықталады.  Судың  құрамының  анықталған 
көрсеткіштеріне  байланысты  су  қойнауының  ластануын  алдын-алу  шаралары 
ұйымдастырылады,  суды  тазарту  əдістері  қарастырылады.  Биогенді  элементтерге  су 
ағзаларының тіршілігіне жəне зат алмасу процестеріне қажетті азоттың органикалық жəне 
минералды қосылыстары, фосфор, темір қосылыстары кіреді. Су құрамындағы азот - азоты 
бар органикалық қосылыстардың ыдырауы немесе атмосфералық жауын-шашын арқылы 
топырақтағы  тыңайтқыштардың  шайылуы  нəтижесінде  кездеседі.  Су  қоймаларындағы 
азотты қосылыстардың мөлшері олардың шығу көздеріне, су қоймасының режиміне жəне 
өзін-өзі тазарту процесіне байланысты болып келеді. Табиғаттағы органикалық заттардың 
ыдырауы нəтижесінде суда аммоний, нитрит жəне нитрат иондары түрінде пайда болады 
[1]. Табиғи сулардың сапасын бағалайтын азотты қосылыстар əр түрлі формада кездеседі. 
Судағы азотты заттардың болуы су қойнауындағы тіршілікке маңызды факторлардың бірі 
болып  табылады.  Азот - ең  қажетті  элементтердің  бірі.  Азоты  қосылыстар,  оның  ішінде 
нитрит пен аммоний өсімдіктердің жасушаларының түзілуі үшін пайдаланады. Жануарлар 
мен  өсімдіктердің  жасушаларының  құрамына  кіретін  ақуызды  заттар  бактериялардың 
əсерінен  бұзылады  да,  одан  да  жəй  қосылыстарға  айналады.  Жануарлар  мен  өсімдіктер 
өлгенде органикалық заттардың ыдырауы нəтижесінде азот су қойнауына қайта оралады. 
Су  жануарлары аммиакты ақуыз алмасуында соңғы өнім ретінде шығарады, ал өлген зоо- 
фитопланктонды организмдер альбуминді азот түрінде, одан ол бактериялардың əсерінен 
аммиак  қосылысына,  сосын  азот  қышқылына  айналады.  Бұл  жағдайда  су  қойнауының 
санитарлық  жағдайы  нашарлауы  мүмкін.  Аммоний  иондары  грунттық  суға 
микроорганизмдердің  тіршілік  əрекетінен  түседі.  Жер  үсті  суында  аммиак  ақуызды 
заттардың  ыдырауы  нəтижесінде  аз  көлемде  кездеседі.  Нитрофицирлік  бактериялардың 

 
210
əрекетінен су қойнауындағы аммиактың мөлшері түзіледі де, онымен қоса нитраттар пайда 
болады. Судағы аммиактың жоғары концентрацияда болуы суға тұрмыстық жəне өндірістік 
ағаба сулардың болуымен түсіндіріледі. Аммоний иондарының су объектілеріне түсуінің 
негізгі  көздері  жануарлар  өсіру  фермалары,  тұрмыстық  ағаба  сулар,  кейбір  ауыл 
шаруашылығында  пайдаланатын  аммоний  тыңайтқыштары,  сонымен  қатар  химиялық, 
тамақ өнеркəсібінің ағаба сулары болып табылады. Аммонийдің концентрациясы 1 мг/дм3 
мөлшерінде  болса,  балықтардың  гемоглобиндеріндегі  оттегін  азайтуына  ұшырайды. 
Аммонийдің улылығы – ортаның рН- ның жоғарылауымен сипатталады. Су қойнауындағы 
аммоний құрамының əр түрлі ластану деңгейі 1-кестеде келтірілген. 
 
Кесте 1 – Су қойнауындағы аммоний құрамының əр түрлі ластану деңгейі 
 
Ластану денгейі 
Азотты аммоний, мг/дм3 
Аса таза 0,05 
Таза 0,1 
Болымсыз ластану 0,2-0,3 
Ластанбаған 0,4-1 
Аса ластанған 1,0-3,0 
 
Аммоний концентрациясының жоғары болуын жер беті жəне жер асты сулары, ең 
алдымен  тұрмыстық  жəне  ауыл  шаруашылық  ағындармен  ластану  процесі  су 
объектілерінің  санитарлық  жағдайы  нашарлауын  көрсететін  индикаторлық  көрсеткіш 
ретінде қолданады. Нитриттер аммонийдің нитраттарға дейін тотығуы (нитрификация – тек 
қана  аэробты  жағдайда)  жəне  қарама-қарсы  нитраттардың  азот  пен  аммиакқа  дейін 
тотықсыздануы  (денитрификация – оттектің  жетіспеуінде)  бактериялық  процестер 
тізбегінде  көрсетіледі.  Бұл  күйдегі  тотығу-тотықсыздандыру  реакциялары  сумен  қамту 
жүйелерінің аэрация станцияларына жəне табиғи суларға сипат болады. 
Жер бетіндегі суларда нитриттер еріген күйде кездеседі. Қышқылды суларда аз ғана 
мөлшерде азотты қышқыл (HNO2) болуы мүмкін. Нитриттердің жоғары мөлшерде болуы 
органикалық  заттардың  ыдырау  процесінің  жоғарылауын  көрсетеді,  ал  бұл  су 
нысандарының  ластануы,  яғни  маңызды  санитарлық  көрсеткіш  болып  табылады. 
Нитриттердің  құрамының  маусымдық  ауытқуы  олардың  қыс  мезгілінде  болмауы  жəне 
көктем  шығысымен  тірі  емес  органикалық  заттардың  ыдырауымен  сипатталады. 
Нитриттердің  жоғары  концентрацияда  болуы  жаз  мезгілінің  аяғында  байқалады,  бұл 
фитопланктонның белсенді түрде пайда болуына байланысты. Нитрат иондарының табиғи 
суларда болуы келесі жағдайларға байланысты: 
1.Аммоний иондарының су қойнауындағы ішкі нитрификациялық процестерімен; 
2.  Атмосфералық  электрлік  зарядтардың  пайда  болуында  азот  оксидтерді  сіңіретін 
атмосфералық 
жауын-шашын 
(атмосфералық 
жауын-шашындағы 
нитриттердің 
концентрациясы 0,9-1 мг/дм3-ге жетеді); 
3.  Тұрмыстық-шаруашылық  жəне  өндірістік  сулармен,  əсіресе,  биологиялық  тазарту 
əдісінен кейін концентрация 50 мг/дм3-ге жеткенде. 
Жер  бетіндегі  суда  нитраттар  еріген  формада  кездеседі.  Нитраттардың 
концентрациясының  маусымдық  ауытқуы:  күзде  жоғарлайды  жəне  қыста  максималды 
көрсеткішке  жетеді,  бұл  органикалық  заттардың  ыдырауында  азотты  минималды  түрде 
пайдаланады, азот органикалық формадан бейорганикалыққа өтеді. Су ихтиофауналарына, 
сондай-ақ өсімдіктердің тіршілігі үшін қажетті биогенді элементтердің бірі – темір. Соның 
ішінде  ол  балдырлар  үшін  маңызды  болып  табылады.  Темір  жетіспесе  балдырлар  өсуін 
баяулатады, алайда өте көп концентрациядағы темір улы зат ролін атқарады [2]. Биогенді 
заттардың көп мөлшерде болуы антропогендік əсерлерге де байланысты. Бұл заттар көбіне 
табиғи  суларға  органикалық  қалдықтардан  ақаба  сулармен  бірге  төгіледі.  Жұмыстың 
мақсаты –  Билікөл  көлі  су  қойнауларындағы  биогенді  элементтердің  мөлшерін 

211
экологиялық-аналитикалық бақылау. Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:  
-су қойнауларын талдауға үлгілер алу; 
-су үлгілерін талдау үшін əдістерді таңдау; 
-биогенді  элементтердің  концентрацияларын  анықтау  үшін  зертханалық  талдау  жүргізу 
жəне нəтижелерді шекті рауалды концентрациямен (ШРК) салыстыру. 
Су сапасының құрамындағы қосылыстардың көрсеткіштерін анықтау үшін көктемгі 
маусымдық  бірнеше  үлгілер  талдауға  алынды.  Билікөл  көліндегі  су  үлгісін  талдауға  алу 
МЕСТ 2874-73 талаптарына  сəйкес  жүргізілді.  Талдауға  алынған судың  құрамындағы  əр 
түрлі  компоненттердің  концентрациясын  анықтау  үшін  арнайы  МЕСТ [4-7] əдістемелері 
қолданылды.  Алынған  нəтижелер  төмендегі  кестеде  келтірілген.  Билікөл  көлі  суындағы 
биогенді элементтердің мөлшері анықталды. 
Кесте 2 – Билікөл көлі суындағы  биогенді элементтердің мөлшері 
Су үлгілерін 
алу 
Биогенді элементтер, мг/л 
NH4 
+ NO2 
- NO3 
- Fe2 
1969 ж.VI,IX 0,05-0,10 
0,015-0,050 
0,0-2,92 
1970 ж.IV,IX 0,07-0,029 
0,0-0,026 
0,0-0,01 
1984 ж.
2,4
0,077
0,33
1985 ж.
1,0
0,053
0,48
2004 ж. 
VII 
0,75-1,25
0,0
0,70-0,80
2005 ж. 
IX 
0,0-0,18
0,0
0,6-2,20
2006 ж. VIII 
0,10-0,40 
0,03-0,175 
1,1-4,2 
2012 ж
0,42
0,85
0,026
0,20
ШРК
0,50
0,080
40,00
0,30
Экологиялық-аналитикалық  бақылау  нəтижелері  Билікөл  көлінде    азотты 
қосылыстардың жəне темірдің мөлшері шектеулі концентрациядан аспайтынын көрсетті. 
Темірдің  мөлшері  биологиялық  нысандарда  нормадан  асқандылығы  көрсетілді.  Басқа 
талданған  биогенді  элементтердің  концентрациялары  ШРК-дан  аспайды.  Билікөл  көліне  
жақын орналасқан су айдындарының бірі Бөгеткөл жəне Ақкөл. Билікөл көлінен шығатын 
су  үлгілерінен  үлгілер  алынды.  Тəжірибе  нəтижелері  алынған  үлгілердің    иондарының 
шекті рауалды концентрацияға жақын екендігін, ал көлдің кіші бөлімінде  оның мөлшері 
ШРК-дан 1,56 есе көп екенін көрсетті. Талданған басқа биогенді элементтердің мөлшері 
көлде бірқалыпты. 
Əдебиеттер  
1. Ивчатов, А.Л. Химия воды и микробиология / А. Л. Ивчатов, В. И Малов. –
ИНФРА. – Москва. – 2006. – 218 с. 
2. Мустафина, З.А. Гидрохимический анализ природных вод / З. А. Мустафина, Г.К.
Раисова. – КАУ им. С. Сейфуллина. – 2003. – 85 с. 
3. Ревелль, П. Среда нашего обитания / П. Ревелль, Ч. Ревелль. – Кн. 1. – Москва. –
Мир. – 1994. – 340 с. 
4. ГОСТ 23268.11-78. Методы определения ионов железа.
5. ГОСТ 18826-73. Методы определения содержания нитратов.
6. ГОСТ 23268.8-78. Методы определения нитрит-ионов.
7. ГОСТ 4192-82. Методы определения минеральных азот содержащих веществ

 
212
УДК 001.1.5;664.78 
 
МОНИТОРИНГ СОСТОЯНИЯ РЫНКА КРУПЯНЫХ ПРОДУКТОВ БЫСТРОГО 
ПРИГОТОВЛЕНИЯ ПОВЫШЕННОЙ ПИЩЕВОЙ ЦЕННОСТИ В РЕСПУБЛИКЕ 
КАЗАХСТАН 
 
Боровский А.Ю., Шаймерденова Д.А., Чаканова Ж.М.,  
Абдрахманов Х.А. 
 
ТОО «Казахский научно-исследовательский институт переработки 
сельскохозяйственной продукции», Астана 
 
Аңдатпа  
 
Кəзіргі уақытта Қазақстан Республикасында жарма өнеркəсібінің дамуы жекеменшік 
шикізат  базасында  тіректенеді.  Жасалынған  анализ  бойынша,  Қазақстанда  дəнді 
дақылдардың негізінде дайындалтын диеталық, емдегіш-профилактикалық, шипалы жəне 
де тез дайындалытын өнімнің (пайдалануға дайын) шығарылуы аз мөлшерде дамыған. 
 
Annotation  
Currently, the development of cereals industry in the Republic of Kazakhstan is based on its 
own raw material base. The analysis showed that Kazakhstan is underdeveloped production fast 
food (ready-to-eat), as well as dietary, medical and preventive treatment, revitalizing based on 
cereals. 
 
Ключевые слова:
 продукты быстрого приготовления, крупы быстрого приготовления, 
предприятия крупяной отрасли, мониторинг рынка продуктов быстрого приготовления. 
 
В  настоящее  время  развитие  крупяной  промышленности  в  Республике  Казахстан 
базируется  на  собственной  сырьевой  базе.  В  качестве  сырья  для  производства  круп 
используются основные зерновые культуры, районированные в стране.  
Анализ  показал,  что  существующие  мощности  промышленных  крупяных 
предприятий  позволяют  вырабатывать  более 415,1 тыс.т  крупяных  изделий  в  год,  а 
сельскохозяйственные  крупоцеха  малой  мощности – свыше 18882 т/сут.  В  республике 
полностью обеспечивается потребность населения в рисовой и перловой крупах, налажено 
производство овсяной и пшенной круп. Вместе с тем, недостаточны объемы производства 
гречневой,  гороховой  и  кукурузной    круп.  Вырабатываемая  на  промышленных 
предприятиях  крупа  имеет  незначительные  объемы  производства  высших  сортов,  а 
сельскохозяйственные крупоцеха не обеспечивают требования действующих стандартов на 
готовую продукцию. Что касается транспортно-технологического комплекса предприятий 
по  производству  круп,  то  в  настоящее  время  основная  часть  предприятий  работает  по 
упрощенным  технологическим  схемам  и  на  оборудовании,  которое  не  в  полной  мере 
обеспечивает производство высококачественной и конкурентоспособной продукции. Такие 
предприятия требуют модернизации материально-технической базы на основе применения 
современных технологий и новых достижений науки. В сфере нормативно-методического 
обеспечения  следует  отметить  отсутствие  актуализированных  регламентов  по 
производству круп. 
Анализ  рынка  производства  крупяных  продуктов  быстрого  приготовления 
показывает, что основной объем круп в 2014-2015 году был произведен в Кызылординской 
и  Восточно-Казахстанской  областях.  Это  связано  с  тем,  что  основная  часть  сырьевых 
ресурсов  республики  расположена  на  территории  данных  областей.  За  ними  следуют 
Павлодарская область и г.Астана. 

213
По  данным  Комитета  по  статистике,  производство  крупы  в  Казахстане  за 10 лет 
увеличилось в 1,3 раза, тогда как за последние 5 лет производство крупы повысилось почти 
в 2 раза. В настоящее время в республике из общего объёма производится: рисовой – 54%, 
пшеничной – 8%, гречневой – 9%, зернобобовых круп – 19%, пшённой – 3% и перловой – 
2% крупы. Вместе с тем, недостаточны объёмы производства овсяной – 0,7% кукурузной – 
1% и ячневой – 1% круп (рисунок 1) [1]. 
Рисунок 1 – Производство круп в Республике Казахстан 
На 01 декабря 2014 г. в Казахстане существовало 45 крупяных предприятий с годовой 
мощностью 341338,5 тонн. 
Анализ  показал,  что  в  Казахстане  слабо  развито  производство  продуктов  быстрого 
приготовления  (готовых  к  употреблению),  а  так  же  диетических,  лечебно-
профилактических,  оздоравливающих  на  основе  зерновых  культур.  В  настоящее  время 
спрос казахстанского населения на продукты белкового питания удовлетворяется за счёт 
импорта, так как на розничном рынке готовых пищевых продуктов и пищевых продуктов 
быстрого приготовления, произведенных на основе зернового сырья, присутствуют только 
зарубежные производители (доля на рынке составляет около 96%). 
По  данным  маркетингового  бизнес-справочника KazData, из  группы  «готовые 
пищевые  продукты,  полученные  путем  вздувания  или  обжаривания  зерна  злаков  или 
зерновых  продуктов  (например,  кукурузные  хлопья)»; «злаки  (кроме  зерна  кукурузы)  в 
виде зерна или в виде хлопьев или зерна, обработанного иным способом (за исключением 
муки  тонкого  и  грубого  помола,  крупы)», «предварительно  отваренные  или 
приготовленные иным способом, в другом месте не поименованные или не включенные» - 
за 2012 год импорт составил 4513,2 тонн, экспорт 260,7 тонн, за 2013 год импорт 6243,2 
тонны,  экспорт 211,2 тонн,  за 2014 год  импорт - 5204,5 тонны,  экспорт 228,1 тонн,  за 1 
квартал 2015 года импорт 637,2 тонн, экспорт 29,4 тонн (рисунок 2) [2]. 

 
214
 
Объем импорта 
 
 
Объем экспорта 
Рисунок 2 - Готовые пищевые продукты, полученные путем вздувания или 
обжаривания зерна злаков или зерновых продуктов 
 
«Готовые пищевые продукты из муки тонкого или грубого помола, крупы, крахмал 
или солодовый экстракт», по данным маркетингового бизнес-справочника KazData, за 2012 
год импортированы в количестве 10146,5 тонн, экспорт составил 15% от этого количества, 
или 1610,8 тонн, за 2013 год импорт на уровне 11620,5 тонны, экспорт 1967 тонн, за 2014 
год импорт - 16624,5 тонны, экспорт 2118,2 тонн, за 1 квартал 2015 года импорт 6260,2 тонн, 
экспорт 375,6 тонн (рисунок 3). 
 
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
4513,2
6243,2
5204,5
637,2
2012г                           2013 г                        2014г                         2015 г
0
50
100
150
200
250
300
260,7
211,2
228,1
29,4
2012 г                           2013 г                        2014 г                        2015 г

215
Объем импорта 
Объем экспорта 
Рисунок 3 - Готовые пищевые продукты из муки тонкого или грубого помола, 
крупы, крахмала или солодового экстракта 
По  данным  маркетингового  бизнес-справочника KazData, из  группы  «крупа и  мука 
грубого помола из пшеницы твердой и мягкой» было произведено за 2012 год 45,622 тонн, 
за 2013 год 49,329 тонн, за 2014 год 61,511 тонн, за первый квартал 2015 года 15,085 тонн 
(рисунок 4) [2].  
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
18000
10146,5
11620,5
16624,5
6260,2
2012 г   
  2013 г                   2014 г  
  2015 г
0
500
1000
1500
2000
2500
1610,8
1967
2118,2
375,6
2012 г   
  2013 г  
   2014 г    
  2015 г

 
216
 
Рисунок 4 -  Объем произведенной крупы и муки грубого помола 
из пшеницы твердой и мягкой 
 
Проведенный анализ показал, что предприятия крупяной отрасли могут обеспечить 
определенный  сегмент  продовольственной  корзины,  имеются  все  предпосылки  для 
увеличения экспорта круп в ассортименте: в наличии производственные мощности, а также 
сырьевые  и  трудовые  ресурсы,  но  в  то  же  время  имеются  проблемы  с  повышением 
конкурентоспособности  продукции,  которое  связано  с  качеством  сырья  и  готовой 
продукции,  состоянием  техники  и  технологии  на  перерабатывающих  предприятиях, 
отсутствием технологий производства, в том числе, круп быстрого приготовления. 
Таким  образом,  для  расширения  ассортимента  производимых  круп  в  целях 
обеспечения  населения  Казахстана  продуктами  повышенной  пищевой  ценности 
необходима  разработка  и  внедрение  в  производство  круп  быстрого  приготовления,  что 
позволит обеспечить сбалансированность питания казахстанцев.  
 
 Литература  
 
1  Официальный  сайт  комитета  по  статистике  Республики  Казахстан. – URL: 
http://
www.stat.gov.kz
/ 
2  Официальный  сайт  маркетингового  бизнес-справочника KazData. – URL: 
http://kazdata.kz/ 
 
 
УДК 636.084.4:577.170.49 
 
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МАЛДАРЫН МӨЛШЕРЛЕП АЗЫҚТАНДЫРУ 
НЕГІЗДЕРІ 
 
Егеубаев А.А.,  Жалғабаева Ж.Ж. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы  
 
Annotation  
Data research on normalized feeding farm animals. 
 
Аннотация  
Приведены  данные  исследовательских  работ  по  нормированному  кормлению 
сельскохозяйственных животных. 
 
0
10
20
30
40
50
60
70
45,622
49,329
61,511
15,085
2012 г                             2013 г                        2014 г                        2015 г

217
Кілт сөздер:
 рацион, азықтандыру, мал шаруашылығы, протеин, тетіктелген мөлшер. 
Малдың денсаулығын сақтап, өнімділігін арттыру нормалап (өлшемдеп) азықтандыру 
арқылы icкe  асырылады.  Мөлшерлеп  азықтандыру  дегеніміз  малдың  түріне,  жасына, 
жынысына, өнімдік бағыты мен тірілей салмағына, физиологиялық ахуалы мен өнімділігіне 
қарай  оның  энергия  мен  қоректік  заттарға  деген  мұқтаждығына  сəйкес  азықтандыру 
нормасын анықтау да, соның негізінде азықтандыру рационын құрастыру. 
Əдетте  азықтандыру  барысын  шаруашылық  жағдайында  азық  құрамындары  алты 
(азық өлшемі қорытылатын протеин, ас тұзы, кальций, фосфор, каротин), қажетті жағдайда 
тетіктелген  мөлшерін 18-22 көрсеткіші  бойынша  қадағалайды.  Тетіктелген  мөлшер 
көрсеткіштерімен  теңестірілген  рационмен  азықтандыру  арқылы  жемшөп  шығынын 
үнемдеп, мал өнімділігін 8-12 пайызға арттыруға болады. 
Біздің 
келтіріп 
отырған 
азықтандыру 
мөлшерлері 
А.П.Калашниковтың 
басшылығымен  шығарылған  «Нормы  и  рационы  кормления  сельскохозяйственных 
животных» (М.,1985) анықтамалырына негізделген. Олар республика өңірлерінің табиғи-
шаруашылық  ерекшеліктеріне  сəйкес  қолданылуы  қажет.  Азықтандыру  мөлшеріне 
сəйкестендіріліп  азықтандыру  рационы  құрастырылады.  Азықтандыру  рационы - 
мөлшерлеу көрсеткіштерін қамтамасыз ететін малға жегізілетін азықтар мөлшері. Рацион 
кұрамына  мал  сүйсініп  жейтін,  оның  ас  қорыту  ерекшелігіне  сəйкес  келетін,  өнімділігін 
арттыратын, өнім сапасын жақсартатын азықтар белгілі бip ара қатынаста кіреді. Айталық, 
күйіс  қайыратын  мал  рационындағы  шырынды  азыққа  қажет  мөлшерде  құрамында 
клетчаткасы  көп ipi азық  қосып  беріледі,  ал  шошқа  мен  құстың  рационында,  керісінше, 
азайтылады, өйткені ішек-қарынның кернеулі мөлшері ондағы рецепторлардың тітіркеніп, 
қозуы,  жeлiнгeн  азықтың  шылануы,  мерзімінде  қорытылуы  үшін  мал  мен  құс  азығында 
белгілі  бip  мөлшерде  клетчатка  болуы  шарт.  Бірақ  оның  шамадан  тыс  мөлшері  азық 
қоректік заттарының қорытылуын төмендетеді. 
Сондықтан  рацион  құрамындағы  азықтар  жалпы  рацион  қоректілігін  қамтамасыз 
етерлік  мөлшерде  жəне  асқорытуына  жағымды  болуы  керек.  Мысалы,  күйіс  қайыратын 
малға берілетін шырынды азыққа қажет мөлшерде ipi азық қосылады (1-ші кесте). 
1-кесте.  Сауын сиыр рационындағы шырынды азықпен ipi азық арақатынасы 
Рациондағы 
шырынды азық, кг 
Ipi азық мөлшері, кг 
Сиырдың тipiлей салмағы, кг 
400 
500 
600 
10 
5 
6 
7 
25 
4 
5 
6 
40-тан жоғары 
3 
4 
5 
Салмағының əрбір 100 кг-на шаққанда сауын сиырға берілетін ipi азық мөлшері 1 кг-
нан  төмен  болмауға  тиісті  соның  жартысынан  астамы  пішеннің  үлесіне  келеді.  Құс 
рационында клетчатка деңгейі 4-6%-тен (балапан мен тауық үшін), 6-10%-дан (қүрке тауық 
пен қаз үшін) аспауы керек. Сонда ғана рацион қоректік заттары тез қорытылып сіңіріледі. 
Осыған орай мал рационын 2-ші кестедегі арақатынаста құруға болады. 
2-кесте.   Рацион құрылымы (жалпы қоректілігіне % есебімен) 
Мал түліктері мен топтары 
Азық топтары:  
 ірі азық 
шырынды  
азық 
құнарлы 
азық 
Ipi қара малдікі* 
Сауын сиыр, тəуліктік сүттілігі:  

218
6-10 кг 
20-14 
75-70 
10 
11-15 кг 
19-16 
70-65 
15 
16-20 кг 
16-15 
65-60 
10 
7-5 айлық тана 
24 
57 
25 
10-12 -/-/- 
24 
54 
22 
13-15 -/-/- 
20 
64 
16 
16-18 -/-/- 
20  
65 
15 
Суалған буаз сиыр 
30-40 
40-30 
10-20 
Тұқымдық бұқа** 
35-25 
30-20 
45-50 
Қойдікі 
            Буаз саулық 
40-60 
10-5 
10-20 
Қозысын емізетін саулық 
35-50 
20-15 
15-25 
             Тұқымдық қошқар 
30-35 
10-5 
40-50 
Жылқынікі 
Буаз бие 
55 
15-5 
30-40 
Құлынын емізетін бие 
45 
30-15 
25-40 
Тай 
30-25 
10-5 
60-70 
құнан 
40-35 
15-5 
45-60 
дөнен 
35-30 
10-5 
50-65 
Тұқымдық айғыр: Yйіpгe түсерде 
40-30 
10-5 
50-65 
Yйірден тыс кезде 
45-40 
15-5 
40-50 
Ат: Бос жүргенде 
35-80 
65-20 
- 
Жеңіл жұмыста 
40-60 
40-15 
20-30 . 
Орташа жұмыста 
35-50 
30-10 
35-45 
Ауыр жұмыста 
25-40 
20-5 
50-55 
Шошқанікі*** 
Жем-картоппен азықтандырғанда 
10-8 
27-17 
60-75 
Жем-тамыр жемістімен азықтандырғанда
9-7 
20-15 
70-78 
Жеммен азықтандырғанда 
7-5 
17-12 
75-83 
Ескертпелер: 
* Шырынды  азыктың  төменгі  сауымды  сиырға 3/1, орта  сауымдысына 3/2, жоғары
сауымдысына 2/1 бөлігін  тамыржемістілер  түрінде  береді.  Сүрлем  мен ipi азықты 
пішендемемен ауыстыруға болады. Жазға  рационда шырынды  жəне ipi азық орнына  көк 
азық жұмсайды. 
** Мал өнімділігі жоғарылаған сайын аумақты азық азайтылып, құнарлы азық үлесі 
молайтылады. Ұрық алынатын бұқа жеміне 5-10% жануар тектес азық қосылады. 
***Шошқа рационында клетчатка көзі ретінде шөп ұны беріледі. Жем құрамында 3-
5% жануартектес азық болуға тиic. Жазда жем үлесі 75-90%- ке дейін жеткізіліп, шырынды, 
ipi азық орнына көк азық беріледі. 

жүктеу/скачать 7,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: