Литература
1.
Морозов, Ю. П. Теория управления: Учебное пособие для вузов / Ю. П.
Морозов. – М.: Юнити-Дана, 2007. – 379 с.
2. Руководство по концепции и использованию процессного подхода для систем
менеджмента. Документ ISO/TC 176/SC 2/N 544R3, 15 октября, 2008.
3. Методика «Проектирование системы управления», Группа компаний
«Современные технологии управления, версия 3.0.1, 2009.
4. Национальный Интернет – портал Республики Беларусь [Электронный ресурс]./
Белорусский бизнес – Минск, 2015.- Режим доступа: http://www.bizby.ru/minsk-sluckiy-
syrodel-nyy-kombinat.html - Дата доступа: 5.10. 2015
99
ƏОЖ 330(075.8)
Тағай А.
Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар Достығы
ОҚО МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНIМДЕРI
ӨНДІРІСІ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
Кіріспе
Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы кешенінің серпінді дамуына қарамастан,
осы өндірістің кейбір салалары əлі де болса мемлекет пен инвестициялаушы құрылымдар
тарапынан қолдау көрсетуді қажетсінеді. Əсіресе, ауыл шаруашылығы техникаларының
паркін жаңарту қажеттілігі жөніндегі мəселе өзекті болып отыр. Бұл бағытты қарқынды
дамыту үшін еліміздегі ірі қаржы институты – «ҚазАгроҚаржы» АҚ қызметінен тиімді
пайдалану қажет.
Компания елімізге əкелінген барлық ауыл шаруашылығы
техникаларының жартысынан көбін қаржыландырған.
Жыл сайын ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері 1 млрд. доллардан астам қаражатқа
шамамен 2-3 мың бірлік əртүрлі техника сатып алады. Бұл ретте, техникаға деген жыл
сайынғы қажеттілік шамамен 4-4,5 мың бірлікті құрайтынын айта кету керек[3]. Дегенмен,
аталмыш қажеттілік негізінен шеттен əкелінген техника есебінен қанағаттандырылады,
отандық өндірушілер жалпы қажеттіліктің 1% аспайтын бөлігін ғана қамтамасыз етеді. Бұл
ретте Қазақстанның жағдайына талап етілген no-till жəне mini-till технологияларын
қолдануға арналған техникалар Кеден Одағы елдерінде өндірілмейтіндігін есепке алу
қажет.
Демек, бүгінгі таңда елімізде өзіміздің құрастыру өндірістерімізді құру мəселесі бірінші
кезекте тұр. Отандық ауыл шаруашылығы мəшинелерін құрастыру ісі басқасына қарағанда,
нарыққа бағасы арзан техникаларды шығаруға мүмкіндік береді, техникалық қызмет
көрсету мен мəшинелерді жөндеу, жиынтықтаушы жəне қосалқы бөлшектермен
қамтамасыз етуге байланысты проблемалар айтарлықтай жеңілдейді.
Алайда, ауыл шаруашылығы техникаларын кепілді түрде өткізу лизинг сияқты құралды
жұмылдырусыз мүмкін емес екендігін ескерген жөн. Компанияның əзірлеген шарттары
бүгінгі таңда қалған өзге қаржы институттарының арасында анағұрлым тартымды болып
саналады, бұл отандық ірі жер иеленушілерге түсетін салмақты айтарлықтай жеңілдетеді.
Жалпы алғанда, қазіргі ауыл шаруашылығы техникаларының паркі 87% шегінде тозған.
Астық жинайтын комбайндар мен тракторлардың 80%-дан астамының орташа қолданылу
мерзімі – 13-14 жыл, ал нормативтік пайдаланылу мерзімі 8-10 жыл, астық жинайтын
комбайндардың 71%-ы, тракторлардың 93% жəне тұқым сепкіштердің 95%-ы есептен
шығаруға жатады[3].
Оңтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы кешенін дамытудың келесі бір тиімді жолы – бұл
мал шаруашылығы ресурстарын жедел жоғары технологиялар негізінде дамыту. Өңір
халқының 74 пайызы өмір сүріп жатқан ауылдарда мал өсіру ертеден келе жатқан дəстүр
ретінде қалыптасқан болса, жеріміздегі оңтайлы жағдайларға байланысты тəуелсіз
Қазақстан тарихында мал шаруашылығы ел экономикасында жетекші рөл атқаруы тиіс.
Елбасы Н.Назарбаевтың халыққа Жолдауында [1]көтерілген мал шаруашылығын серпінді
дамыту жөніндегі бастамаларынан кейін жеке шаруа қожалықтарынан бастап Үкімет
отырыстарына дейінгі деңгейде бұл мəселе талдауға түсіп, біраз кемшіліктердің беті
ашылған сияқты.
Уақыт талабына сай мал шаруашылығын дамытуға байланысты шешімін күтіп
тұрған мəселелерге оралар болсақ, олар негізінен шағын шаруа қожалықтарына қатысты
100
болып отыр. Үкімет тарапынан ұсынылған жобалар жүйесі жəне оларды іске асыру
тетіктері мен материалдық қаражаттар негізінен ірілендірілген ауылшаруашылық
кəсіпорындарына бағытталған [2]. Жоба бойынша алдымыздағы 5 жыл ішінде елімізде бір
мезгілде 150 мың бас ұстайтын 60 бордақылау алаңы пайдалануға берілмек. Мұның
сыртында осы алаңдарды малмен қамтамасыз етіп отыратын ірілендірілген репродуктор
шаруашылықтар тағы бар. Бұған шамамен республикалық бюджеттен жəне басқа да қар-
жыландыру көздерінен 148 млрд. теңге қаражат жұмсалатыны көзделген [2]. Əрине,
келешек ірілендірілген шаруашылықтарда болып шағын шаруашылықтар іріленуі тиіс.
Бірақ бүгінде жұмыс істеп жатқан 185 мың шаруа немесе фермерлік қожалықтар
ауылшаруашылық өнімдерінің 80 пайызын өндіретін болса[3], олармен санаспауға
болмайды. Cондықтан, ауыл шаруашылығының негізін құрап отырған осыншама жеке
қосалқы шаруашылықтар мемлекеттік қолдаудан қағылып отыр. Мұның негізгі себебі жеке
шағын шаруашылықтарды мемлекеттік қолдау заңмен бекітілмеген. Бұл жерде мемлекеттік
қолдау дегенде қандай мəселелерді шешу керектігі нақтылануы қажет. Мемлекет
тарапынан болатын қаржылай көмектесу нақты бір жағдайларға байланысты болуы керек.
Пікірімізше, мемлекеттік деңгейде реттелуі тиіс бірінші мəселе – ауыл еңбеккерлері
жыл бойы ұшан-теңіз еңбек жасап, өсіріп, баққан малының өнімін (ет, сүт, тері, жүн т.б.)
сауда орындарына тиімді бағамен өткізуі. Бұл бүгінде шағын шаруа қожалықтары мен жеке
отбасылары үшін бірден-бір шешілмей отырған мəселе. Олай дейтініміз, ауыл
еңбеккерлерінің еткен еңбегіне қарай өтеміне қол жеткізу бүгінгі қалыптасқан жағдайда
мүмкін емес. Қала базарларында сатып тұруға не мүмкіндігі, не уақыты жоқ ауыл адамдары
ол өнімдерді төмен бағамен алыпсатарларға өткізуге мəжбүр. Мал өнімдерін
өндірушілерден сатып алу бағасын да, ол өнімдерді өңдеушілер мен тұтынушыларға ұсыну
бағасын да қалыптастыратын сол алыпсатарлар. Бұл бағалар бүгінде өндірушіге де, оны
тұтынатын қала халқына да тиімді емес. Бір келі еттің бағасы үлкен базарларда 1200-1600
теңге болса, мал өнімдерін тікелей өндірушілер ол етті 700-800 теңгеге ғана бағалай алады.
Əрбір келі еттің жарты бағасынан астамы саудагерлердің қолында кетеді. Тері мен жүн
қабылдау орталықтары жоқтың қасы немесе олар да ауыл мен қала арасында жүрген
«делдалдың» қалтасын толтырады. Осындай жағдайда, ішкі рынокты етпен, сүтпен
қамтамасыз етіп отырған шағын шаруа қожалықтарының өсіп-өркендеуі туралы сөз етуге
болады ма? Бүгінде өсіп-өркендеу былай тұрсын, мал басын көбейтіп қалыпты даму
үрдісіне қосыла алмай, жабылып жатқан шаруа қожалықтары көптеп кездеседі. Тиесілі
мемлекеттік органдар жергілікті əкімдіктермен бірлесе отырып, мал өнімдерін малды
аймақтарда тікелей ол өнімдерді өндірушілерден қабылдауды ұйымдастырулары қажет деп
ойлаймыз. Пікірімізше, фермерлерге ет тапсыру жөнінде мемлекеттік тапсырыс болса
дейміз. Тиісті орындардың агенттері, өкілдері алдымен келіп тапсырыс беріп, оны
куəландырып кетуі тиіс. Содан 3-4 ай өткен соң көлік керуенімен келіп, тиісті ақшасын
төлеп, малдарды алса деген ұсыныс жасаймыз. Бұл мол қаражатты қажет етпейтін, шешілуі
заман талабына сай тез арада қолға алынуы тиіс мəселе ауылдың əл-ауқатын көтеруде,
мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін арттыруда маңызы өте зор. Бұл, біріншіден, арада
жүрген алыпсатарлардың жолын кесер еді, екіншіден, тауар өндіруші өзіне тиесілі бағасын
алады. Елімізде қалыптасқан нарықтық жағдайда өндіріс тиімділігін арттыру жəне өнім
сапасын жоғарылату өндірілетін өнімді сату бағасына тікелей байланысты. Мал өнімдерін
өткізуде тиесілі бағасын алған тауар өндіруші жеке отбасылар мен шаруа қожалықтары өз
өнімдерін экспортқа шығармаса да, ет пен сүтке деген ішкі сұранысты қамтамасыз етуде
барлық күш-жігерін салып, ол өнімдердің көлемін жəне сапасын арттыруға деген
материалдық қызығушылық пайда болар еді. Осы тұста, мынадай сұрақ туындайды, бүгінде
жеке отбасылар немесе шағын шаруа қожалықтарында өндірілетін мал өнімдерінің көлемі
мен сапасы қалайша есепке алынады? Бұқаралық ақпарат құралдары беттерінде тиесілі
мемлекеттік органдардың мал өнімдерін өндіру жөніндегі аудан, облыс, республика
101
бойынша мəліметтері жарияланып жатады. Егер Үкіметтің жергілікті жерлердегі тұрақты
өкілдері аудан, ауыл əкімдіктері бұл жұмыстармен шұғылданбаса, мəліметтердің
шынайылығына күмəн туады. Əрбір ауылдық округтерде мал өнімдерін мемлекетке жинап
өткізу ауыл əкімінің тікелей қатысуымен атқарылуы тиіс. Ауыл əкімдері жұмыстарының
тиімділігі сол өңірдегі өндірілетін ауылшаруашылық өнімдерінің көлемі мен сапасына
байланысты бағалануы керек. Егер мемлекет мал өнімдерін тікелей өндірушілерден
қабылдап алған болса, əр аймақта өндірілетін мал өнімдерінің түрлерін, көлемін жəне
сапасын нақтылы анықтауға, сол арқылы аймақтарда атқарылып жатқан іс-шараларға
талдау жасалып, жергілікті атқару органдарының осы бағыттағы жұмыстарын бағалауға
мүмкіндік туар еді. Бұл деген ауылшаруашылық аймақтарында негізгі өндіріс көзі болып
табылатын мал шаруашылығын дамытуда ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің
жауапкершілігін арттырар еді. Ауыл тұрғындарының тұрақтануы, əл-ауқатының жақсаруы,
басқа табыс көзінің жоқтығынан, тек қана қорадағы малына байланысты. Ауылда мал
көпболса, олауылдыңəл-ауқаты да жоғарыдегенсөз. Мемлекеттік қолдау ретінде, жергілікті
əкімдіктерге жүктелетін екінші мəселе мал шаруашылығы кəсіпорындарына мал бағудың
қыр-сырын білетін еңбек адамдарын жұмысқа тарту. Қалаға қарағанда ауылда жұмыссыз-
дық біршама жоғары екені рас. Солай бола тұра, ол адамдарды мал бағуға жұмысқа тарту
өте қиын. Бұл, біріншіден, жергілікті əкімдіктердің ауыл тұрғындарын жұмысқа тарту
жөніндегі үгіт-насихат жұмысының əлсіздігінен. Енді осы «жағдайды реттеп, мойнына
масылдық атты пəле əбден мініп алған азаматтарға жұмыс істетудің жолдарын қарастыру
керек» деп Елбасы Н.Назарбаевтың «Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты
бағдарламалық мақаласында ауыл жастарының арасында да еңбекке баулу жұмыстарын
жандандыру керектігін баса айтылған.
Елімізде астық шаруашылығы жоғары дəрежеде дамып отырғаны бəрімізге белгілі.
Қазірде Қазақстан бидай өндіруден əлемде алғашқы ондыққа кіретін болса, ұн өндіру жəне
оны экспортқа шығаруда соңғы бірнеше жыл бойы алдыңғы қатарда тұр. Мамандардың
есептеуі бойынша, егер Қазақстан мал шаруашылығын талапқа сай дамытып, оның
өнімдерін экспортқа шығара алған жағдайда бұдан түсетін табыс астық сатудан да артық
болып шығуы мүмкін. Үкімет жасап жатқан жобаларда [2] көзделгендей, 2016 жылы ет
экспорты 60 мың тоннаға жететін болса, бұл 4 млн. тонна бидай экспортына пара-пар екен.
Қорытынды
«Азық-түлік келісім шарт корпорациясы» АҚ елімізде астық өнімдерімен қамтамасыз
етуде реттегіш қызметін атқарып, шағын фермерлерді банкроттан, ал халықты нан бағасы-
ның күрт көтеріліп кету қаупінен сақтап отырады. Пікірімізше, осы корпорация астық
шаруашылығын дамытудағы жинақталған тəжірибені бүгінгі күннің басты мəселесі ретінде
көтеріліп отырған мал шаруашылығын дамытуда да пайдалану керек деген ұсыныс жасап
отырмыз. Ең бастысы, əлеуметтік мəні зор мəселе, мал өнімдерін өндірушілер үшін де, ол
өнімдерді тұтынушылар үшін де қолайлы бағалар қалыптасқан болар еді. Елбасы қойып
отырған ет экспортын еселеп өсіру, малды асылдандыру арқасында оның тиімділігін
арттыру, мал шаруашылығына инвестиция тарту, мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігінің
басты бағыттарының бірі ретінде мал шаруашылығының өндірістік негізде жүргізілуін
қамтамасыз етуге осы бір ұйымдық мəселені шешу арқылы ғана қол жеткізуге болатын
сияқты. Жоғарыда аталған корпорация аясында немесе осы сияқты жаңа құрылымның
ұйымдастырылуы арқасында еліміздегі ішкі рынокты мал өнімдерімен қамтамасыз етіп
отырған шағын шаруа қожалықтарында тиімді де сапалы өнімдер даярлауда, қала халқын
жыл бойы бірқалыпты бағамен сол өнімдермен қамтамасыз етуде қордаланып қалған бірта-
лай мəселелерді шешуге болар еді. Мұны мал өнімдерін өндіруші ауыл еңбеккерлерінің
еңбегіне қарай өтеміне қол жеткізу арқылы, ауылдың материалдық жағдайын көтерудің
бірден-бір жолы десек болады.
102
Осындай мəселелердің шешімі ОҚО агроөнеркəсіп кешенінің өндірісі тиімділігін
арттыруға қызмет етеді деп ойлаймыз.
Əдебиеттер
1.
ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Əлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 28.01.2012 ж.
2.
ҚазақстанРеспубликасындаагроөнеркəсіптіккешендідамытужөніндегі 2013 – 2020
жылдарғаарналған «Агробизнес-2020» бағдарламасы; ҚР Үкіметінің 2013 жылғы 18
ақпандағы № 151 қаулысы
3.
«Қазақстан Республикасының əлеуметтік-экономикалық дамуы», ай сайынғы
ақпараттық талдамалы журналының 2014-2015 жылғы басылымдары, ҚР Статистика
Агенттігі. Астана.
В статье проанализировано современное состояние сельского хозяйства Южно-
Казахстанской области РК и предложены мероприятия эффективного развития отрасли в
регионе; Предлагается инновационные пути развития агропромышленного комплекса -
технологические, финансовые и управленческие
The modern condition of agriculture in the South Kazakhstan is analyzed in this article.
The author makes some suggestions on the effective development of this branch of economy in
the region. Innovative ways of the development of the agricultural and industrial complex –
technological, finance and administrative- are offered.
УДК 631.145
Цыганов В,А., Войтик О. С.
УО «Белорусский государственный аграрный технический университет», г. Минск
АНАЛИЗ РАБОТЫ ПЕРЕРАБАТЫВАЮЩЕГО ПРЕДПРИЯТИЯ НА ОСНОВЕ
ПРОИЗВОДСТВЕННОЙ ФУНКЦИИ ЗАТРАТ
Аннотация
В условиях рыночной экономики развитие и совершенствование экономико-
математических моделей, используемых в анализе и прогнозировании экономических
явлений и процессов, является важным фактором адекватности и качества принимаемых
управленческих решений, определяющих уровень и успешность развития субъектов
хозяйствования. Необходимыми условиями построения моделей являются учет реального
состояния субъекта и формирование на этой основе параметров развития с наибольшей
эффективностью применяемых ресурсов и текущих затрат. В работе предложена
динамическая
модель
мультипликативной
производственной
функции
затрат,
позволяющая определять как параметры тенденциозного текущего, так и оптимального
развития в краткосрочной и среднесрочной перспективе.
Ключевые слова: мультипликативная производственная функция, динамическая
модель, прогнозирование, производственные затраты, эффективность, оптимальное
развитие
103
Введение
В настоящее время производственные функции применяются в анализе при
нормальном экономическом развитии, когда приращение примененных ресурсов приводит
к росту результатов деятельности. Достаточно наглядным примером может служить часто
используемая двухфакторная стационарная производственная функция Кобба-Дугласа,
содержащая логическую взаимосвязь производственного результата и факторов
производства [1]. Однако, в условиях нестабильности производственной деятельности
предприятия, обусловленных внутренними и внешними экономическими факторами,
логическая взаимосвязь результатов и факторов производства может нарушаться,
эластичности объёмов производства по отдельным видам ресурсов или затрат могут
принимать отрицательные значения. В таких случаях построение взаимосвязи ресурсов,
затрат и результатов производства в мультипликативной форме может иметь ценное
значение для получения аналитических выводов и принятия управленческих решений [2].
Материалы и методы
В работе принята динамическая производственная функция затрат исходного вида:
(1)
где
–
объём выпуска продукции;
–
размер амортизационных отчислений на
реновацию основных производственных фондов;
–
объём материальных затрат
оборотных средств;
–
фонд оплаты труда работников предприятия;
–
период
времени (в расчетах принимающий целочисленное значение);
–
постоянные,
характеризующие достигнутую эффективность и эластичности результатов производства
по отдельным видам затрат; множитель
–
определяет динамику, обусловленную
производственно-технологическими достижениями на предприятии.
Характерная динамика производства продукции с достаточной степенью
определенности может быть оценена с привлечением показателей за три последних периода
времени (
). Мультипликативная форма (1) содержит пять неизвестных параметров
(
), поэтому она строится следующим образом:
- задаются двухфакторные по затратам производственные функции вида
;
;
, (2)
в которых:
;
;
3
1
2
1
0
p t
a
a
a
t
t
t
t
Y
a e
АМ МЗ ОТ
t
Y
t
АМ
t
МЗ
t
ОТ
t
0
1
2
3
, , ,
a a a a
1
t
p
e
1,2,3
t
0
1
2
3
, , , ,
a a a a p
'
''
1
1
2
1
12
01
p t
a
a
t
t
Y
t
a e
АМ МЗ
'
''
2
3
1
1
13
02
p t
a
a
t
t
Y t
a e
АМ ОТ
''
'
2
3
2
1
23
03
p t
a
a
t
t
Y
t
a e
МЗ ОТ
3
3
2
2
1
1
1
1
'
1
3
3
2
2
1
1
1
1
2 ln
ln
1 ln
ln
1 ln
2 ln
2 ln
1 ln
МЗ
Y
Y
МЗ
МЗ
Y
МЗ
Y
a
МЗ
АМ
АМ
МЗ
АМ
МЗ
АМ
МЗ
''
2
'
1
1
a
a
p
104
;
;
1
2
1
3
1
3
1
2
1
3
1
2
1
2
1
3
''
1
ln
1
ln
2
ln
2
ln
1
ln
ln
1
ln
ln
2
ОТ
ОТ
АМ
АМ
ОТ
ОТ
АМ
АМ
Y
Y
ОТ
ОТ
Y
Y
ОТ
ОТ
a
;
;
;
;
;
;
;
;
(3)
- проводится стандартное обобщение двухфакторных функций в виде средней
геометрической
. (4)
В результате приходим к производственной функции (1) с параметрами:
;
;
;
;
; (5)
. (6)
Производственная функция затрат (6) с известными параметрами, рассчитанными по
формулам (2)-(5), отражает текущую тенденцию изменения объема выпуска продукции.
Продление имеющейся тенденции на будущие показатели времени является основой
текущего краткосрочного и среднесрочного прогноза.
Оптимизация функции (6) по частным показателям эффективности затрат [3]
(амортизациемкости, материалоемкости и зарплатоемкости) дает значения параметров
3
2
1
,
,
a
a
a
равные долям отдельных видов затрат в их общем итоге:
3
3
2
2
1
1
1
1
''
2
3
3
2
2
1
1
1
1
1 ln
ln
2 ln
ln
1 ln
2 ln
2 ln
1 ln
Y
АМ
АМ
Y
АМ
Y
АМ
Y
a
МЗ
АМ
АМ
МЗ
АМ
МЗ
АМ
МЗ
'
''
1
2
1
01
1
1
a
a
Y
a
АМ МЗ
'
3
''
1
2
a
a
p
3
3
2
2
1
1
1
1
'
3
3
3
2
2
1
1
1
1
1 ln
ln
2 ln
ln
1 ln
2 ln
2 ln
1 ln
Y
АМ
АМ
Y
АМ
Y
АМ
Y
a
ОТ
АМ
АМ
ОТ
АМ
ОТ
АМ
ОТ
''
'
3
1
02
1
1
a
a
a
Y
a
АМ ОТ
3
3
2
2
1
1
1
1
'
2
3
3
2
2
1
1
1
1
2 ln
ln
1 ln
ln
1 ln
2 ln
2 ln
1 ln
ОТ
Y
Y
ОТ
ОТ
Y
ОТ
Y
a
ОТ
МЗ
МЗ
ОТ
МЗ
ОТ
МЗ
ОТ
''
3
'
2
3
a
a
p
3
3
2
2
1
1
1
1
''
3
3
3
2
2
1
1
1
1
1 ln
ln
2 ln
ln
1 ln
2 ln
2 ln
1 ln
Y
МЗ
МЗ
Y
МЗ
Y
МЗ
Y
a
ОТ
МЗ
МЗ
ОТ
МЗ
ОТ
МЗ
ОТ
''
'
3
2
1
03
1
1
a
a
Y
a
МЗ ОТ
3
12
13
23
Y t
Y t Y t Y
t
3
1
2
1
0
1
1
1
a
a
a
Y
a
АМ МЗ ОТ
'
''
1
1
1
1
3
a
a
a
'
''
2
2
2
1
3
a
a
a
'
''
3
3
3
1
3
a
a
a
3
2
1
a
a
a
p
1
2
3
1
1
1
1
1
а
а
а
p t
t
t
t
t
Y
АМ
МЗ
ОТ
e
Y
АМ
МЗ
ОТ
105
ОТ
МЗ
АМ
АМ
a
1
;
ОТ
МЗ
АМ
МЗ
a
2
;
ОТ
МЗ
АМ
ОТ
a
2
. (7)
Таким образом, производственная функция (6) при рассчитанном по формулам (5) значении
p
и параметрах (7) будет отражать оптимальное развитие по признаку объема выпуска
продукции.
Достарыңызбен бөлісу: |