Министерство здравоохранения и социального развития республики казахстан

205
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТ ПОЛИЛОГЫ: ТАРИХ ПЕН  ҚАЗІРГІ УАҚЫТ
ПОЛИЛОГ ЯЗЫКОВ И КУЛЬТУР: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ
POLYLOGUE OF LANGUAGES AND CULTURES: HISTORY AND CONTEMPORANEITY
POLYLOG DER SPRACHEN UND KULTUREN: GESCHICHTE UND GEGENWART
Н.Т. Айнамкулова
ПОЛИЛОГ ФУНКЦИЯСЫ - ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТ 
САБАҚТАСТЫҒЫ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, Семей қаласы
Ғылыми жетекші: Ш.С. Сатиева, психология кафедрасының профессоры 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Полилог  мәдениеті  дегеніміз  қазіргі  заман  дамуының  өмірлік  қажетті  құндылықтарының 
бірі болып отыр. Ол адамдардың қоғамдық ортадағы қарым-қатынас негіздерінен тұрады. Соның 
ішінде біздің қарастырайын деген мәселеміз экологиялық мәдениет пен адамның психикалық са-
улық мәселесі.
«Қазақстан  Республикасының  2004-2015  жылдарға  арналған  экологиялық  қауіпсіздігін 
сақтау  тұжырымдамасында»  экологиялық  ахуалды  жақсартудың  жаңа  технологиялық  мүмкін-
діктері айқындалып, еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жағдайындағы қоғамды 
экологияландыру мәселесі қамтылады. Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үй-
лесімділігіне қол жеткізуге бағытталған қоғам көзқарасының жаңа жүйесін қалыптастыру про-
цесі. Тарихи тұрғыдан бағдарласақ, адамның өмір тіршілігінің, қызмет-әрекетінің негізі – табиғат 
заттары мен табиғи процестер. Олар адамзаттан әлдеқайда бұрын пайда болған, адам санасынан 
тыс және тәуелсіз өмір сүреді. Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын 
өсімдіктер мен жануарлар әлемі биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең дала барлығы да адам ба-
ласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне шабыт беретін. Жастарды экологиялық білім 
мен қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу, жалпы тұлғаның ой өрісін дамытудағы психологиялық  
бағыттардың бірі болып саналады[1]. Адам баласы табиғатпен етене өмір сүріп келеді. Табиғат 
бізді қоршаған орта, ол адам баласының санасынан тыс, өздігінен  пайда болған дүние. Адам та-
биғатсыз өмір сүре алмайды. Ол адам баласының ғасырлар бойы адамның психологиялық жетілуі 
табиғат пен адамның әлеуметтік – психологиялық қалыптасуына ерекше ықпалдар әсер ете баста-
ды. Адамның табиғат пен қоғам дамуында алатын орнын, әрекетін ғылыми деректерге сүйене оты-
рып баяндап, оның мәнін терең түсінуге болады. Сонымен, ғылыми зерттеулер мен әдебиеттерге, 
озық психологиялық тәжірибелерге жасаған талдау қарастырылып отырған проблеманың ғылыми 
тұрғыда негізделмегенін  дәлелдейді.  Демек, экологиялық тәрбие берудегі қоғамның сұранысы 
мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында; экологиялық  фобиалардың  адам психикасына 
әсерін білуді сабақтастықта  жүргізу қажеттігі мен экологиялық тәрбие сабақтастығын қамтамасы-
здандыратын бірыңғай тұжырымдаманың  және оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік 
кешеннің жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтың бар екені байқалады. Адам мен табиғат-
тың қарым-қатынасы жаңадан ХХ ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде аса маңызды көкейтесті, 
өзекті  мәселелердің  қатарына көтерілді. Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері 
негізінде  зерттеу  мәселесі  психологиядағы  теориялық  және  әртүрлі  қолданыстық  мәселелерді 
шешу өте маңызды. Эволюция процесінде адам арнайы жағдайларға  қоршаған орта,  метеороло-
гиялық - климат, әлеуметтік-психологиялық  қатынастарға бейім. Қазіргі замандағы өркениеттің 
даму барысында  адамға жаңа міндеттер қойылып,  принципиалды жаңа әсерлердің пайда болуы, 
ғылыми-техникалық революциямен байланысты, өмір қозғалысының, уақыттың бірлігінде өсу са-
пасының өзгеруі, әртүрлі ситуациядағы туындайтын жағдайлар,  таптаурындардың әдеттегі шегі-
нен  аспайды. Адам баласының табиғатқа  қатынасы  қашанда әдемілік негізін қалаған. |70|’’Адам 
табиғатсыз  тіршілік ете алмайды. Табиғат адамды қайырымды, бір мақсатқа ұмтылған,  сұлу жан-
ды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және шығарманың қайнар көзі’’-дейді П.И. Мариков-
ский. |73| Шығыстың екінші ұстазы, әл-Фарабидің  пайымдауынша табиғаттың баға жетпес бай-
лығы біріншіден адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие, ізгілік сияқты қасиеттерге баулу үшін алдымен 
қоршаған дүниені, табиғат құбылыстарын танып-білу керек; екіншіден табиғатты аялау, ізгілікке 

206
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
баулу ұлттық тамырдан нәр алады, үшіншіден табиғатқа деген адам көзқарасының дұрыс бағытта 
болуы оның ой-сезіміне әсер етіп, мінез-құлқын жетілдіру арқылы жүзеге асады. Ұлы Абай да 
өзінің қарасөздерінде табиғат туралы философиялық ой-пікірлер мен табиғат заңдылықтарын те-
рең пайымдап, табиғаттың бар байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып 
отырғандығын көрсете келе, «Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз», 
– деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы сүйе білуге үндегені белгілі.  Табиғаттың  тозуы бұл эколо-
гиялық дағдарыс. Бұл - ғаламат опат. Адам табиғаты  қалыпты жетіліп дамуы үшін самал желді, 
жаңбырдың себелеген дыбысын, құстардың дауысын, өзен ағынының дамуын тілейді. Адамзат 
жер бетіндегі  табиғи құбылыстардың бәрінен  ләззат алады. |74|   Адамдардың климат-метео-
рологиялық жағдайындағы территорияларында  тұруы,  тұрғын үй комплекстерінің  құрылысы,  
өнеркәсіптің дамуы, психофизиологиялық бейімділігіне байланысты.  Адамның адаптивті ресур-
старды  максималды  қолдану  арқылы  өмір  сүруі  организмнің  бейімділігінде  қалыптасады.  |21| 
А.Құнанбаев: «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз» деп өскелең ұр-
паққа өзін қоршаған айналасындағы әрбір жақсы игілікті әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның 
қарымын  қайтаруды  ұмытпауды,  онымен  үнемі  санасудың  қажеттілігін  міндеттейді  [2].  Бүгінгі 
жер тағдыры – ел тағдыры болып отырған кезде, табиғатта болып жатқан дағдарыстан туған зар-
даптар әбден асқынған уақытта, біз өзіміз қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамекен, 
туған жер топырағы туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жүгіртеріміз сөзсіз. Халқымыз 
қасиетті, қастерлі жер-суларды «Әулие бұлақ, әулие ағаш», дегендей құрметтеп, қорғап, көздің 
қарашығындай сақтай білген, әсіресе, «Бұлақ көрсең көзін аш», «Сусын ішкен құдыққа түкірме» 
сияқты ұлағатты сөздер немесе «Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың 
қайырылмасын» – деген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы орны ерекше [3]. Интроспекция 
жаттығуларын пайдалану арқылы экологиялық фобияларды жоюға болады. Ол үшін экологиялық 
фобиялар мен жағдайлар күнделігі толтырылады. Күнделік мынадай үлгіде болады.
Кесте Экологиялық фобияларды жою күнделігі
Стрессор
Реакциялар
Экологиялық 
фобияларға бейім-
делу жолдары
Экологиялық 
фобияларға бей-
імделудің тиімді 
жолдары
Физиологиялық
Психологи-
ялық
Қалыпты
А
Б
Ерекше
А
Б
Қолданылатын релаксация техникасы
Техника эффект
1
2
3
Түйсінулер.
Дене түйсінулері
Психикалық түйсінулер
Күнделікті жүргізу тәртібі:
Бүгінгі күн стресі: А. Қалыпты стресс (жиі алаңдаушылық); Б. Сирек алаңдау стресі
Пайда болатын стреске реакция
А. Физиологиялық реакция (қорқыныш, үрей, алаңдау, қобалжу т.б.)

207
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
Стреске бейімделу жолдары
Бейімделудің тиімді жолдары
Бүгін пайдаланған релаксация әдісі
Релаксация әдісінің нәтижелілігі
Күні бойғы сезінулер
А. Дене сезінулері (бас ауруы, асқазан ауруы, арқаның, мойын бұлшық етінің ашуы т.б.)
Б. Психикалық сезінулер (алаңдаушылық, өз-өзіне сенімсіз болу т.б.)
Осы  күнделікті  үш  жұма  үзбей  толтырса,  жүйелі  пайдаланса,  экологиялық  фобиялардын 
пайда болуын, оның тұрақты ерекшелігін қорытындылауға болады. Осы арқылы экологиялық фо-
биялар реакциясын тоқтатуға болады. Осыдан кейін мынандай он жеті сұраққа жауап тыңдалады:
Қандай стресс сізде жиі байқалады?
Бұл стресс-факторлардың әсерін одан әрі қолдаңғыныз келе ме?
Жоқ болатын болса, қай стрестің алдын алуға болады?
Сіздің организміңіз стреске қалай жауап қайтарады?
Сіздің психикаңыз қалай жауап қайтарады?
Сіздің дене, психикалық реакцияңыз стрестің алдын алу барысында қандай?
Стресті басқару үшін үнемі бір әдістерді пайдаланасыз ба?
Бұл әдістер сізге көмек бере ме?
Стрестің алдын алуға тиімді алайда сіз сирек пайдаланатын әдіс бар ма?
Бұл әдістерді жиі пайдалану үшін не істеу керек?
Релаксациялық әдістің қайсы тиімдірек деп ойлайсыз?
Релаксация әдісін пайдалануда қиындықтар кездесті ме?
Релаксацияға уақыт белгілеу үшін не істеу керек?
Стресті туғызған жағдайдан кейін қандай да бір дене түйсінулерін сезінесіз бе?
Стресті тудырған жағдайдан кейін қандай да психикалық түйсінулерін сезінесіз бе?
Стрестің әсерінен дене немесе психикалық түйсінулердің алдын алу әдістері бар ма?
Болашаққа күнделік жүргізуді қалай өткізесіз?
Сонымен,  психологиялық  эксперимент  жұмысы  барысында  полилог  функциясы  экологи-
ялық  тәрбие    сабақтастығы  әдістемесінің  тиімділігін  дәлелдеді.  Полилог  функциясы  адамның 
өзін-өзі танып білу мен қоғамды дамытушы күштің негізі екенін тәжірибе барысында анықтауға 
мүмкіндік туғызды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған «Салауатты Қазақстан» 
мемлекеттік бағдарламасы  
2. Экологиялық тәрбие негізінде баланың рухани жан дүниесін дамыту //Білім берудегі менед-
жмент. -2001. -№3. –117-119 б.
3. В.Д. Тополянский, М.В. Струковская. Психосоматические расстройства. М., 1986.
4. Виль-Вильямс Е. Базовые модели применения НЛП в психотерапии. http://www.nlp.ru/rus/win/
articles/base.html
5. Лазарус Р.С. Теория стресса и психофизиологические исследования // Эмоциональный стресс. – 
Л.: Медицина, 2009. – С. 178-208.
6. Корченов В.В. Социологические проблемы здорового образа жизни. М., 2000. С. 196-215.
7. Реймерс Н.Ф. Надежда на выживание человечества: Концептуальная экология. М.: Россия мо-
лодая, 1992.
8. Экология, охрана природы, экологическая безопасность: Учеб. пособие/ Под ред. А. Т. Никити-
на, С. А. Степанова. - М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. 
9. Урсул А. Д. Устойчивое развитие цивилизации и образование в XXI веке М. 1995. № 4. - С.35-36.

208
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
А.А. Алдажар
КРАТКИЙ ОБЗОР И АНАЛИЗ ФАКТОРОВ, СПОСОБСТВУЮЩИХ
РАСПРОСТРАНЕНИЮ ЯЗЫКОВ В КАЧЕСТВЕ МИРОВЫХ
Карагандинский государственный медицинский университет, г. Караганда
Научный руководитель: Г.К. Каримова, магистр филологии, 
преподаватель кафедры иностранных языков КГМУ
Международный язык или язык мирового общения используется в сферах международной 
политики, бизнеса и науки. Для мирового языка характерно  широкое распространение в каче-
стве родного, второго или официального языка в нескольких странах или среди нескольких наро-
дов или же знание данного языка может считаться престижным, давая возможность для обучения 
за рубежом и для работы в международных компаниях или организациях.  В настоящее время к 
международным языкам, с некоторой долей условности, могут быть отнесены следующие языки: 
китайский, английский, испанский, арабский, русский, португальский, немецкий и французский. 
Но эти языки в прошлом могли занимать иные позиции, которые были утрачены или приобрете-
ны ими вследствии тех или иных геополитических явлений. Для того, чтобы полнее разъяснить 
данное явление озвучим неполный список языков, которые использовались в качестве языков меж-
дународного общения в прошлом и на сегодняшний утративших свои позиции: латинский, грече-
ский (койне), кипчакский, турецкий и арабский. Латынь – язык Римской империи, соответственно, 
получила распостраненние на всех территориях, захваченных римскими войсками, начиная с ІІІ 
века. И после падения Римской империи в 5 веке латынь продолжала оставаться средством ком-
муникации  практически  во  всех  бывших  римских  колониях.  Свои  позиции  латынь  удерживала 
за счет того, что вплоть до 12-13 века она оставалась языком науки и литературы. На сегодняш-
ний день, латынь, уступившая эту позицию «живым» языкам, все еще сохраняет позицию меж-
дународного языка медицины и остается языком католического богослужения. Распространению 
греческого языка способствовал поход Александра Македонского, целью которого было расши-
рение границ эллинистической Ойкумены и распространения ценностей греческой цивилизации 
на «варварский» в представлении древних греков Восток. Спустя какое-то время новый всплеск 
распостранения греческого языка был связан с расширением границ Византийской империи.  По-
ловецкий (кипчакский) язык, относящийся к группе тюркских языков, получил широкое распро-
странение в периоды 1) расширения границ империи Чингисхана и завоевательных походов его 
потомков и 2) в период правления Золотой орды. Турецкий – получил распостранение на период, 
в который Османская империя распространила свое влияние на страны Африки, Азии и Европы 
(XIII-XVII века). В перечне мировых языков прошлого следует упомянуть и арабский, распро-
странению которого способствовала военная экспансия, осуществляемая Арабским Халифатом и 
признание этого языков в качестве языков богослужения ислама. Как и латынь, арабский язык, на 
протяжении нескольких веков выполнял функцию языка науки, чему способствовало то, что в свое 
время на него были переведены труды древнегреческих и древнеримских авторов.
Суммируя все вышесказанное, можно с некоторой долей условности, вывести следующую 
градацию факторов, влияювших на степень распространения того или иного языка в прошлом: 1) 
территориальная распространненость и миграционная активность носителей языка; 2) военно-по-
литическая мощь государства, что в прошлом, а конкретно в древности и в Средние века базиро-
валось на принципах военной экспансии; 3) религиозная значимость языка - использование языка 
в качестве языка богослужения; 4) торговая активность носителей языка; 5) высокий уровень раз-
вития науки, техники и культуры.
В противоположность прошлому в современном мире распространение того или иного язы-
ка в качестве мирового языка ни в коей мере не связана с идеями военной или религиозной экс-
пансии, а базируется на принципах мирного сотрудничества, веротерпимости и толерантности. 
И в этом отношении наглядным примером стремления разных народов к взаимопониманию и со-
трудничеству является существование искусственного языка эсперанто, который в свое время был 
создан в качестве инструмента, призванного облегчить трудности межнационального общения  и, 
который по мнению создателей и владеующих им людей несет на себе функцию освобождения от 
сугубо национальных и конфессиональных границ. 

209
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
Современные мировые языки удерживают свои позиции благодаря таким факторам распро-
странения, как: демографический рост в странах, где проживают носители данного  языка; науч-
ный и технический прогресс, который ведет к расширению международных научных и деловых 
связей; наращивание политических связей, ведущих к расширению сфер и активизации форм мир-
ного международного сотрудничества.
Список использованных источников:
1. Альфан Л. Великие империи варваров: от Великого переселения народов до тюркских завоева-
ний XI века. М., Вече, 2006
2. Богомолов С.А. Имперская идея в Великобритании в 70-80е rr.XIX в. Монография Ульяновского 
государственного университета, 2000.
3.Ильиш Б.А., История английского языка: Учебник для высших пед. учеб. заведений. М.; Л., 1935
4. Мамудян М. Название: Лингвистика Издательство: Прогресс Год: 1985
5. Хэммонд, Иннес. Конкистадоры: История испанских завоеваний XV-- XVI веков/Иннес Хэм-
монд. - Москва: Центрполиграф, 2002. - 227с.
Е. Альмяшева
АҒЫЛШЫН,ОРЫС ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТЕҢЕУЛЕРІНІҢ  СЕМАНТИКАЛЫҚ 
ЖӘНЕ СТИЛДІК СИПАТТАМАСЫ
Семей қаласының Мемлекеттік Медицина университеті
Ғылыми жетекшісі: Орыс және шет тілдер кафедрасының оқытушысы,
филология магистрі Ж.Қ. Жайрбаева
Қазақ,  орыс  және  ағылшын  теңеулерінің  грамматикалық  табиғаты  жөнінде  зерттеулер 
жоқтың қасы. Дегенмен кейбір оқулықтар мен монографикалық зерттеулерде белгілі бір ақын–
жазушының шығармаларынындағы теңеулержәне олардың жасалу тәсілдері жөнінде айтқан бірлі 
жарым пікірлер де бар.Мәселен, қазақ теңеулерінің жасалу тәсілдері жөнінде академик Қ.Жұма-
лиев былай дейді: «Орыс тіліндегі  теңеулер «как,то что, будто , подобно, что»арқылы жасалатыны 
тәрізді, қазақта да кейбір теңеулер «секілді» деген сөздер арқылы жасалады бұл орыс тіліндегі 
теңеулердің  «будто,подобно» деген сөздер арқылы келетін теңеулеріне дәл келеді.Орыс тілінде-
гі теңеулердің көпшілігі творительный падеж арқылы жасалынады. Қазақ тілінде оның орнына 
теңеудің өзіне белгілі жұрнақтары бар.Теңеуге қатысты ең басты мәселенің бірі теңеудің жасалу 
жолдары болғандықтан ,енді ағылшын орыс және қазақ тілдерінде оның жасалу жолдарын қара-
стырайық. Қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдары бар.Олар:
1.-дай, –дей,-тай,-тей,-дайын,-дейін,-тейін, компаративті жұрнақтары;
2.-ша ,–ше жұрнақтары;
3.шығыс септігі жалғауының –нан, –нен, –дан,-ден,-тан,-тен көмегімен;
4.-секілді,-сияқты,-тәрізді,-қарағанда,-іспетті сөздерінің көмегімен;
5.бейне сөзінің көмегімен;
6.тең сөзінің көмегімен;
7.параллелизм тәсіл көмегімен;
8.ұқсас сөзінің көмегімен;
9.аралас тәсілдің (бейне және –дай ,–дей, –бейне ,және секілді )көмегімен;
10.қосалқы тәсілдер көмегімен жасалады.
Ал ағылшын тілінде: «like», «as», «as…as», «as…like», «as if», «as though»тәрізді демеулік-
тердің көмегімен жасалады. Қазақ тілінде жоғарыда aталғандардың ең көп қолданысқа түсетіні: 
-дай, -дей, -тай, -тей, компаративті жұрнақтары. П.М.Мелиоранский бұл жұрнақтарды салыстыр-
малы есептеу жұрнақтары ретінде қарады. Осы аталғандардан басқа тағы 19 аффикстер бар. Мы-
салы, жоғарыда айтып кеткен: -ша, -ше, -лас, -лес, -данып, -деніп, және тағы басқалары. Бұлар 
–дай, -дей жұрнақтарының орнына да қолданыла береді. Мысалы, Баладай мәз болды немесе ба-
лаша мәз болды; Немесе мына өлең жолдарын алып қарайық:

210
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
Өзің улкен, қылығың бала-шаға,
Балаша мәз боп журсің тамашаға.
Сөз өнері туралы мына бір бейнені алып қарайық:
Жиырма деген жасыңыз
Ағып жатқан бұтақтай.
(Бұқар жырау)
Бұл мысалдарда – ша жұрнағы –дай жұрнағының орнына және екінші, үшінші мысалдарда –
дай, -тей компаративті жұрнағы қолданылып тұр. Мұндай мысалдарды көп табуға болады. Сөздің 
тындаушы жұртқа  тигізер әсерін айтқанда «ұйыған сүт» өте жиі қолданылатын теңеулердің бірі. 
Елжірей, ықылас қоя тыңдауды қазақ “ұйып тыңдау” дейді. Сүттей ұю деген сөз ,сонымен бірге 
ел, жанұятыныштығына да қолданылады. Мұнда да береке ,бірлік, жастық меңзеледі. Ағылшын 
тілінде жанұя тыныштығына байланысты мына мысалды алып қарайық:
«I know that you can act me, off the stage, but we get on together like a house on fire, and when we 
do go into management. I think we would made a pretty good team» 
(W.S.Maugham.Theatre)
Қазақ теңеулерінің жасалуының келесі бір түрі :–мерзімді,- сияқты – тәрізді сияқты деме-
уліктер. Бұлар теңеу мағынасы жағынан бір-бірімен ұқсас, тіпті айырмашылықтары да жоқ. Бұл 
демеуліктерді ағылшын тіліндегі эквиваленттері мыналар:-like,-as,-as though,-as if,-as when.
Мысалы: Shewalks in Beauty, like the night of cloudless climes and starry skies. 
(G. Byron)
Кейбір кездері сөз тіркестерінде теңеудің сипатталушы мүшесі ,яғни предметі мен сипат-
таушы мүшесі ,яғни образы қатыса алады. Осы түрдің теңеулері қазақ тілінде: –қалай ,–қандай 
,–қанша, –сондай ,–сонша тәрізді функционалдық сөздердің көмегімен, ал ағылшын тілінде:as... 
as, so…..as демеуліктері арқылы жасалады Мысалы:He had a face as long as a fiddle(very sad). Қа-
зақ тілінде: Оның жүзі сондай жабырқаңқы болды деп айта аламыз. Қазақ тілінде тағы бір теңеу 
тудыратын тәсіл-ұқсас( ұқсайды ұқсап ұқсаған) сөзінің теңеулік қызметі.
Мысалы:
Қобыландының айбатты
Арыстанға ұқсайды
Ағылшын тілінде:
He is as brave a lion, and you cannot think how frank he is, MrPeggoty.
(Ch.Dickens).
Бұл мысалдардан адамның айбатты арыстанның күшіне ұқсастырады. Демек ұқсас, ұқсаған, 
ұқсайды сөзімен  жасалатын қазақ және ағылшын тіліндегі as… as, so…as  комегімен  жасалатын 
теңеулік конструкциялар өнімді  тәсілдер болып есептеледі.
Қазақ тілінде тенеу тудыратын тағы бір тәсіл бар. Ол шығыс септігінің  жалғаулары арқылы 
теңеулік образ жасайтын тәсіл. Мысалы, ауызекі тілде қазақтар “қойдан жуас”, “иттің етінен 
жек көру”, “бетегеден биік, жусаннан аласа”, “сүттен ақ, судан таза”  деген тәріздес  сөз  тір-
кестерін мейлінше мол қолданылады. Бұл мысалдардың  барлығында –дан, -ден, -тан, -тен, -нан, 
-нен сияқты шығыс септігінің  жалғаулары қолданылып тұр. Ал ағылшын тілінде бұл мынадай сөз 
тіркестері арқылы жасалады: White as a sheet, guit as a mouse, white as a lily, as soft as a mole.
Мұндай тіркестер бір нәрсені екінші бір нәрседен артық, яки кем екенін  көрсету үшін қол-
данылады. Бұл тәсілдің  көмегімен сапалық  ұғымдар бір-бірімен салыстырып, сол салыстырудың 
нәтижесінде теңеулік образ жасалынады. Мысалы:
Айналайын Жібегім,
Шыныдан аппақ сүйегің.
(Бұқар жырау)
Бұл мысалдағы Жібектің сүйегі – предмет, шыны – образ, аппақ – образ бен предметті бай-
ланыстырушы, соларға ортақ болып  тұрған белгі.
Сонымен ,ағылшын орыс және қазақ тіліндегі теңеудің жасалуының жоғарыдағыдай түрлі 
тәсілдері бар. Олардың теңеу жасаудағы үлес салмағы бірдей емес екенін аңғаруға болады. Қазақ 
тілінде  бұлардың  ішіндегі  ең  пәрмендісі  –дай,  –лей,-тай,-тей,-дайын,-дейін,-тайын,-тейін  жұр-
нақтарының көмегімен жасалатын тәсіл. Бүкіл қазақ теңеулерінің 70 пайыздан астамы осы тәсіл 
арқылы дүниеге келеді 

211
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
Екінші орында – сияқты, –секілді,-тәрізді тәсілі алады .Бұларға теңеулерінің 10-15 пайызға 
жуық үлесі тиеді. Үшінші орында –ша, –ше жұрнағы арқылы жасалатын тәсіл .Төртінші орында 
ұқсас сөзінің көмегімен жасалатын тәсіл, ал бесінші орында бейне сөзі тәсілі ,алтыншы орында –
нан,-нен,-дан,-ден,-тан,-тен жалғауы тәсілі. Жетінші орында аралас тәсіл. Бұл айтылған алты тәсіл 
қазақ тілінде теңеу жасаудың ең негізгі ең басты тәсілдері. Ал, ағылшын тілінде теңеу жасаудың ең 
басты тәсілдері as…as,-like,-as,-as though,-as if демеуліктері арқылы . Үш тілде теңеулердің жасалу 
жолдарын талдай отырып, ағылшын тіліне қарағанда қазақ тілінде теңеу жасаудың тәсілдерінің 
өте көп екенін көрдік.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.В. Виноградов ‘’Введение в переводоведение’’
2.Смағулова. Г ‘’Мағыналы фразеологизмдер ‘’
А.И. Аманкелді
ЖЕТІ ЖҰРТТЫҢ ТІЛІН БІЛ, ЖЕТІ ТҮРЛІ БІЛІМ БІЛ
Семей қаласындағы мемлекеттік медицина университеті
Ғылыми жетекші: А.Е. Берикханова, орыс және шет тілдер кафедрасының мұғалімі
Елдің дамуы тіл мәселесіне тәкелей байланысты екені баршамызға мәлім. Қазақ баласы әу-
елі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нәрлі уызына қанып, ұлттық рухани тәрбиенің 
қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, Қазақы қасиет-
пен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үиренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық 
қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады
Қазіргі таңда әлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, әсіресе халықаралық тілдерді мең-
геруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтан біз де өз халқымыздың қарыштап дамып, өрке-
ниеттен кенже қалмау үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған 
қажеттілік. Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бәсекеге қабілетті тұлғаға 
айналатыны сөзсіз. Осы ретте, президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазір біз балаларымыз қазақ 
тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар 
қабылдап жатырмыз. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек», – деген болатын 
2012 жылы 14 желтоқсандағы Жолдауында.[5, 7б]
Көп  тілді  білу  бізді  кең  өріске,  тың  өмірге  бастайтын  жол.  Кезінде  халқымыздың  «Жеті 
жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген аталы сөзі дәл бүгінгі дамыған дәуірімізге сәйкес ай-
тылғандай. Көп тілді меңгерген адам әуелі өз тілінде ой қортып, туған халқына өнеге болып, өзге 
жүртпен бәсекеде ырықты орынды иелеп, сан мәдениетті санасына салып сараптай алса, онда ол 
өз өмірін қалайда мағыналы өткізетін айтулы тұлға болып жетілері қақ.
Кезінде ұлы Абай да орыс тілін өз тіліндей жеттік игеріп: «Орысша оқу керек, хикмет те, 
мал да, өнер де, ғылым да ــ бәрі орыста тұр  Әр біреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдей-
лік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды...Орыстың ғылымы, өнері ــ дүниенің кілті, оны 
білгенге дүние арзанырақ түседі»- деген болатын. 
Мынау дамыған дәуірге ойдағыдай сәйкесіп, өзге жүртпен шынайы теңелу үшін, өмірдің 
алдыңғы  легінен,  бәсеке  майданында  биік  белестрден  көріну  үшін,  біз  жастар,  өз  ана  тілі  мен 
салт-дәстүрімізге қанық болу негізінде көп тілді болуымыз керек.Көп тіл білу ــ әрине, мақтаныш. 
Әйтсе де өз ана тілін аяқ асты ету тексіздің ісі. Ана тілін жақсы біліп тұрып, өзге тілде жеттік сөй-
лесе ــ бұл сүиініш, мақтаныш; ал ана тілін білмей тұрып, өзге тілде сөйлесе ــ бұл күиініш, өкініш.
[1, 25 б]Өмірде ана тілі мен халықтық қасиетінен айырылған адам күндер өте келе өзінің адамдық 
болмысынан  азғындап,  рухани  жақтан  кемтарланып,  қарадай  мәңгүртке  айналады.  Сондықтан 
«Ана тілің ــ арың бұл, ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді қүрметте» деп, ақын 
Қадыр Мырза-әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді қүрметтеп, оны ардақтап үиренейік те, 
өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық. Күнделікті тұрмыста бір ұлт уәкілінің өзге 
тілді игеруі өз тілін жеттік білуінен басталады. Әр ұлттың өз тілі өзге тілге жеткізетін көпір есепті. 
Адамның көп тіл білген сайын көкірек көзі ашылып, өмірінің көкжиегі кеңіп, өрісі ұлғая түседі.

212
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.БайтұрсыновА.- Тіл-құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық.- Орынбор, 1914.// Байтұрсы-
нов А. - Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
2.Фрумкина Р.М.-Психолингвистика. - Москва: «Академия», 2003.
3.Б Койгелдиев С. Дело госязыка запуталось в «трех соснах» // Казахстанский юридический пор-
тал 2006 г.www.zakon.kz
4. Б.Хасанов. Ана тілі-ата мұра.Алматы:Ғыл,1998.250б
5. 2012 жылы 14 желтоқсандағы Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауы
Г.Б. Байдалиева
ҮШ ТІЛДІЛІК БОЛАШАҚ КЕПІЛІ
Қарағанды Мемлекеттік Медицина Университеті Қарағанды қ.
Ғылыми жетекші: М.Ж. Керимбекова оқытушы. 
Қазақ, орыс, ағылшын, неміс тілдерін жетік меңгерген.
Тіл - ұлттың сүйенетін тамыры, сыйнатын тәңірі-деп кезінде ата-бабаларымыз  текке  айт-
паса керекті. Себебі ұлттың жанына сүйеу, рухына тіреу болатын басты мәселенің бірі осы тіл. Тіл 
адам баласының басты қазынасы болғандықтан – тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылы-
мы  мен  әдебиетін,  өнеркәсібін,  мәдениетін,  қоғам-құрылыстары  мен  салт-санасынынң,  жауын-
герлік дәстүрінің – мұрасының қай дәрежеде екенін танытатын дәлелді көрсеткіші. Әр халықтың 
ғұмыры – оның тілінде. Әрбір тіл өзінің халқы үшін «Ұлы» деп қырғыздың атақты жазушысы 
Шыңғыс Айтматов айтқандай, тіл – ұлттың тірегі. Ол жан-дүниеңді ашып көрсететін мөлдір ай-
наң. Тіл жоғалса, ұлт та жоғалатыны белгілі.[1]
Міне, бүгінде егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болып әлемге жар салып жатқан дүбірлі кезең-
де қазақ ұлтының жаны мен жүрегі ары мен ұяты, қазына-байлығы мен атақ абыройы тілге байла-
нысты. Ат жүйрігі азаптан құтқарады, тіл жүйрігі мазақтан  құтқарады  -дегендей көрегенді озық 
ойы бар, ұлты үшін жанын аяп қалмайтын батыл елбасымыздың Қазақстан халқына арналған бір 
Жолдауында: «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғарғы білімді ел ретінде 
танылуы тиіс. Бұлар: қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағыл-
шын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деді. Бұл, шынында да, қарқынды дамып 
келе жатқан ел үшін өзекті мәселе. Жолдауда әр тілдің ел өміріндегі орны мен мәртебесі айқын 
көрсетіліп тұр: олар тең емес. Яғни Конституцияда жазылғандай, маңыздылығы жағынан бірінші 
тұрған - қазақ тілі. Орыс тілінің мәртебесі дәл конституцияда жазылғандай көрсетілмесе де, оның 
мемлекет өміріндегі орны, ТМД-да, халықаралық қатынаста, БҰҰ-да қолданылатын қарым-қаты-
нас тілі екендігі айтылады. Ағылшын тілі - әлемдік экономика тілі ретінде көрсетіледі, яғни мәр-
тебесі жағынан қазақ тілінен де мүлде бөлек, әлеуметтік лингвистика тұрғысынан анықтағанда 
«білім беру» деген ұғым береді деп атап өткен.[2]
Білім    мен  ғылымның,  экономиканың,  бизнестің,  саясаттың,  жалпы  бәсекелестіктің  қа-
рыштап дамып отырған бүгінгідей  жаһандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып, алдымызға 
үш тілді  білу қажеттігін қойып отыр. Әсіресе, өскелең ұрпақтың, жастар алдында бірнеше тіл  
білу міндеті тұр. Көп тілді меңгеру - бұл өте күрделі психологиялық үрдіс. Бүгінгі таңда бізге ана 
тілінің уызына қаныққан, ұлттық мұраны құрметтейтін, іскер, шығармашыл, дүниетанымы мол, 
зиялы да шабытты тұлғаның қажет екені белгілі. Әйгілі Әл-Фараби бабамыздың 76 тіл білгені біз 
үшін мақтаныш. Елбасы Н.Назарбаевтың төрағалық етуімен Қазақстан халқы Ассамблеясының 
ХҮІІ сессиясында: «Елдің түрлі өңірлерінде қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқыта отырып, 
үш  тұғырлы  тіл  қағидаты  бойынша  жұмыс  істеуге  тиіс»  -  делінген  болатын.  Мұндай  бағыттар 
қазіргі өмір талабы мен уақыт сұранысына сәйкес пайда болып отырғаны белгілі. Елдің бәсекеге 
қабілеттілігі әркімнің бәсекеге қабілеттілігінен басталмақ деп ойлаймын. Өйткені мұның басты 
бір жолы-әлемде қордаланған, адамзат жинаған білім мен ақпараттқа жедел қол жеткізу. Ал оның 
ең сенімді жолы – сол білім мен сол ақпарат түгелдей дерлік тұнып тұрған ағылшын тілін меңгеру 
арқылы қол жеткізе алатын сияқтымыз. Себебі, жаңа әлемдік мәдени өмірде ағылшын тілі ең кең 

213
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
тараған дүниежүзілік қатынас құралына айналып отыр. Көптеген қазіргі заманғы тіл мамандары-
ның пікірінше, ағылшын тілі мәдениет аралық қатынас құралы болуы сияқты жалпы қоғамдық 
қызмет атқарумен бірге төмендегідей қосымша міндеттерді атқарады екен:
Біріншіден ол білімдерді бір тілден екіншісіне аударып тарату қызметін атқарады;
Екіншіден халықаралық коммуникация мен ақпарат құралдары қызметін атқарады;
Үшіншіден адамдар арасында бүкіл әлемдік ой-пікірлер алмасу түрі;
Төртіншіден аса мол ақпараттарды сақтау құралы қызметін атқару тілі болып табылады;[3]
Сондықтанда қазіргі қоғамымыздағы талап етіліп отырған үш тұғырлы тіл мәселесі бала-
бақша мен жоғары оқу орындарында толығымен түгелдей қамтып жатқан жәйі  бар. Осылардың 
ішінде ЖОО-дағы көп тілділіктің алатын орны ауыз толтырып айтарлықтай. Оған дәлел ретінде 
халқымыздағы мына мақалын тілге тиек еткім келеді: «Ат тұяғы алтын алысқа алып  баратын, 
Адам  тілі алтын  алысты сұрап  табатын»-дегендей  қазіргі студент, ертеңгі ұлт жанашыры бір 
ғана тіл біліп сонымен ғана шектеліп қалмауы қажет. Керісінше өзге тілдің бәрін біліп, ондағы 
ғылым пәлсапаларын өз бойына етене ендіріп, сол  алған  білімдерімен кезіндегі Абай аталарымыз 
секілді халықтың шөлін қандыру керек деп санаймын. Ал, медициналық жоғары оқу орындарын-
дағы үш тілділіктің алар орны бір төбе. Себебі мынадай жаһандану заманында қазақ тілін ғана 
біліп, сол арқылы отандық медицинаны қарқынды дамытамын деген жастың қатты қателесетінін 
ескерткім келеді. Оған дәлел біздегі қолданыстағы барлық медициналық оқулықтардың жарты-
сынан көбі орыс тіліндегі оқулықтардың аударымы болса, нағыз қазақ тіліндегі жарық көрген оқу-
лықтардың саны  саусақ  пен  санарлықтай, тіпті жоқтың қасы десекте болады.Мәселен әлемде 
күн сайын медицина саласына көптеген жаңа жаңалықтар енгізіліп, медицина саласы күн сайын 
даму үстінде.Міне осындай заманауи жаңалықтардан қалыс қалғанымыз,отандық медицинаның 
артта  қалуына  септігін  тигізбей  қоймайтыны  айдан  анық.  Өзекті  өртеп,  жанды  толғандыратын 
үлен мәселе іспетті. Сондықтан да өмірін медицина саласына арнаған  әрбір жас маман бір ғана 
тіл біліп шектелмей, бірнеше тілдерді меңгеруге тырысып, сол арқылы әлемдегі болып жатқан тың 
медициналық жаңалықтарды іліп қалуға тырысу керек сияқты.
Үш тілді қатар игеру біздің тіліміз бен мәдениетіміздің дамуына кедергі келтіреді деген де 
күмән бар. Ол да негізсіз емес. Қайткенменде де ұлт болып осы мәселені терең ойластыруымыз 
керек. Біздің ойымызша, заманымыздың осындай өктем талабына кезігіп отырған, оларға өз жа-
уабын тауып отырған басқа елдер тәжірибесіне тереңірек үңілуіміз керек. Әрбір ұлттың тек өзі-
не тән, басқаларда жоқ рухани қоры, мәдени дәстүрі бар. Дегенмен әлемдегі әлеуметтік жаңғы-
ру үрдісі оларды бірінің ізімен бірі жүруге, бірінің тәжірибесін бірі қайталауға шақырады, тіпті 
мәжбүр етеді десек те болады. Қазақстан өзінің мәдени болмысын сақтау мәселесімен кездесіп 
отырған жаһандағы жалғыз елемес. Көптеген елдердің де алдында осы мәселе тұр. Тіл де, мәде-
ниетте те мәңгілік бір қалпын сақтамайды, олар да дамиды, өмірде болып жатқан құбылыстарға 
сәйкес жаңғырады.[4]
Сонымен тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін қорытындылай келе,шұғылалы күніміз шу-
ақты, қыран құсымыз қанатын кең жайсын десек, барлығымыз жұмыла жұдырық болып Елбасы-
мыздың ұсынған көп тілділік саясатын бір кісідей қолдап,межелі нәтижеге жету үшін барлығы-
мызда өз үлесімізді тигізуіміз қажет-ақ ! Сондай-ақ сөзімнің  соңында « Өз тілің бірлік үшін, Өзге 
тілің  тірлік үшін керек»-дегім келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Саламбаева С.Ж. «Балаға үш  тілде білім беру  мәселесі» Отбасы  және  балабақша 2012 №5 
–3.45.
2.Тоқтаубайқызы Г. «Заман талабы» Қазақ тілі  мен  әдебиеті орыс  мектептерінде 2012ж №7 33-37 
бет
3. Қалампыр Баймаханова «Үш  тұғырлы  тіл  -уақыт  талабы»   Жалағаш жаршысы   27 .11.13 жыл 
Т.Жүргенов  атындағы №123 орта мектеп директорының бастауыш  кластар жөніндегі орынбасары
4.Ерлан Сағадиев. Егемен Қазақстан «Үш тілді  үйрену үлгі етер үрдіс» 01.01.2014 жыл
5.
 
Дінмұхаммед Аязбеков  «Үш тұғырлы тіл» саясаты  мемлекеттік тілді  бірінші болып  дамытуды  
көздейді. El.kz.
Қосымша: Ғаламтор желісі  www.яндекс kz. Тіл туралы мақал-мәтелдер.

214
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
А.Е. Байжұманова
ТІЛ –АТАДАН ҚАЛҒАН МҰРА
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Ғылыми жетекшісі: Б.Ж. Каримова, Семей қаласының Шәкәрім атындағы 
мемлекеттік университетнің журналистика кафедрасының аға оқытушысы
Әр адам өз ана тілін құрметтеу керек. Ана тілі адамға ана сүтімен бойына сіңіріледі. Мен ана 
тілімді ата-бабадан қалған мұра деп білемін. Өйткені, тіл- атадан балаға мирас болып қалатын баға 
жетпес мұра, ұлттың қуаты, жан дүниесі. Кез келеген мемлекет өзінің аумағында салт-дәстүрін, 
ана тілін айрықша қорғайтыны баршамызға мәлім. Ана тілі-халықтың өткені,бүгінгісі және бола-
шағы. Тарихқа көз жүгіртсек,Абылай хан үш жүздің басын қосып, жоңғарларға тойтарыс беріп, 
елімізді,жерімізді және де тілімізді сақтап қалған ұлы хан.Ата-бабамыз егемендікті аңсаған, сәті 
де жетті. Менің елім егемендік алды. Тіл туралы заң қабылданды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл атан-
ды. Осы құндылықтарды бағалап, өз еліміздің патриоты болуымыз керек. [1, 216 б.] Мемлекеттік 
тілдің жаппай қолданыс тіліне айналғанын қалаймын. Ал ол үшін ең алдымен қазақ жерінде қазақ  
пен қазақ қазақша сөйлесуі керек.Сонда ғана қазақ тілінің қажеттілігі, мәртебесі артады.
Бүгінгі қазақ тілінің тағдыры мен болашағы Елбасын да аз толғандырып жүрген жоқ. Өзінің 
2005 жылғы халыққа жолдауында «Біз барша Қазақстандықтарды біріктіруші басты факторлар-
дың бірі-еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуға бар күш-жі-
герімізді жұмсауымыз керек» дей отырып, қазақ тілін Қазақстан халықтарының басын біріктіруші 
ұйытқы болуын көздеген. [2, 3б.] Қазіргі заманда біздің ұлтта тіл өзекті мәселе болып отыр. Қазақ 
тілі –мемлекеттік тіл бола тұрса да, көптеген қазақтар үй ішінде, қоғамдық және жұмыс орындар-
да орысша сөйлеп, қазақ тілінің сөйлеу өрісін тарылтады. «Балық басынан шіриді» дегендей, тіпті 
жоғарғы  мемлекеттік  органдарда  басшылар  өздері  орыс  тілінде  сөйлейді,  қазақша  сөйлегеннің 
өзінде шұбарлап сөйлейді.
Мемлекеттік тіл құжат жүргізу тілі емес,аударма тілі болып отыр. Кейде қазақ тілінің қолда-
ну аясының әлсіріуіне қазақтардың өздері себебші. Мысалы, қазақ зиялыларының балалары орыс 
мектебінде  оқиды.  Мүмкін,  қазақ  мектептерінде  оқу  сапасы  мен  оқулықтардың  талаптарға  сай 
болмағаны ма? Сонымен қатар, ыңғай  қазақтар отырған жерге өзге ұлт өкілдері төбе көрсетсе, 
жиналыс орыс тілінде өтетіні рас.Қазіргі жастар ана тілін дұрыс білмейді. Ауылды жерде жақсы, 
ал қалалық жерлерде тіл құнарлығы сұйыла түскен.
Абай Құнанбаев та қазақ тілінің беделін түсіруге себебші жайттардың қандай түріне болса 
да аяусыз соққы беріп, қатты күрес ашқан. Соған делел мына өлең жолдары:
«Өлең –сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол-ақынның білімсіз бейшарасы.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы» 
Қоғамда орыс тілімен қатар ағылшын сөздерін қосып сөйлеу сәнге айнала бастағаны байқа-
лады. Мысалы, «Шопинг», «Ok», «Сёрфинг», «Токшоу» т.б. Мен мұны ана тілінің шұбарлануы-
ның тағы да бір түрі деп ойлаймын.
Өзіме тікелей келер болсам, менің кіндік қаным Семей қаласында тамды. Ата –анам ауыл-
дан 1996 жылы көшіп келді. Олардың айтуынша, біз туыстарды паналап, жалдама пәтерде тұр-
дық. Көршілердің жартысынан көбі орыс өкілі болды.Олармен біз жақсы қарым-қатынаста бол-
дық. Анам мен әкем мектепте ұстаз болғандықтан, екі жасқа дейін көрші Нина әжей маған бала 
күтуші болды. Оның немересі Дианамен күнде ойнайтынмын.Олардан орыс тілін үйрендім. Анам 
ағылшын тілі мұғалімі болғандықтан, мені кішкентай кезімнен бастап ағылшын  тіліне үйрете 
бастады. Бірақ, үйде тек қазақша сөйлесетінбіз. Жазда ауылға әжеме барғанда, ол менің үш тілде 
сөйлейтініме риза болып, мақтайтын. Содан кейін ең жақын балабақшаға бардым. Бірақ, ол орыс 
балабақшасы болды. Онда мен орысша сөйлеуді, жазуды жақсы меңгердім. Кейін анам мені қазақ 
тілін ұмытпасын деп, бірінші класқа қазақ мектебіне берді.

215
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
Басында қатты қиналдым. Өйткені, төл дыбыстарды айыра алмайтынмын. Диктанттан жа-
ман баға алған күндерім де болды. Анам мектептен қанша шаршап келсе де менімен сабақ қарауға, 
диктант жазуға уақыт табатын. Анам мен ұстаздар арқасында бастауыш мектепті үздік аяқтадым. 
Қазір қазақ, орыс тілдерінде еркін сөйлеймін, ағылшын тілін үйреніп жүрмін. Өз тілінде де, өзге 
тілдерде де еркін сөйлейтін маман қай кезде де еліне пайда әкелетіні анық. Бірақ, қазақ тілі біздің 
рухани негізіміз екенін естен шығармауымыз керек. [5,27 б.]  Мемлекеттік тілдің қолданыс аясын 
кеңейтуге біз-жастар ат салыспасақ, кім атсалысады? Егемен елдіміздің ана тілін құрметтеп қа-
стерлеу әр адамның парызы деп білемін. Осы асыл мұра – тілімізді сақтап, келесі ұрпаққа беру 
біздің борышымыз. Тіліміздің құндылығын сақтай отырып, оны басқа тілде жеткізе алатын жур-
налист болғым келеді.Осы арманымды жүзеге асыру менің мақсатым. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Рахимова Н.Б. Мемлекеттік тіл мәртебесінің ерекшелігі / Известия вузов. – Бишкек, 2006. –№1-
2, 2006. 
2. Қазақстан Республикасындағы Тілдер туралы Заң. – Астана, 1997.
3. Б.Хасанов. Ана тілі-ата мұра.Алматы:Ғыл,1998.
4. Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. 
5. БайтұрсыновА.- Тіл-құрал (қазақ тілінің сарфы). Бірінші жылдық.- Орынбор, 1914.// Байтұрсы-
нов А. - Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992.
Г.А. Джакипова
PERFECT CONTINIOUS ASPECT ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ БЕРІЛУ,
АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Академик Е.А. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қаласы
Ғылыми жетекші - Ф.А. Какжанова,  ф.ғ.к., доцент, 
ҚарМУ «Шетел филологиясы және аударма ісі» кафедрасының оқытушысы
Ағылшын  тілінің созылыңқы формасы – герман тілдерінің грамматикалық құрылымның 
ішіндегі бірегей құбылыс ретінде бұрынан германистика және англистика  мамандарының зертте-
улерінің нысаны болып табылады.
Қазіргі ағылшын  тілінде созылыңқы  форманың   мазмұны, олардың тілдегі  функциясы мен 
құрылымы және стилистикалық  ерешеліктері зерттелуде.
Созылыңқы форманың  шығу тарихы оның пайда болуы, мағынасының  дереккөзі көптеген 
гипотезалардың  пайда болуына арқау болды. 
Ерте ағылшын  заманында «
созылыңқылық», «
ұзақтық
» түр белгілерінің арнайы бекітіл-
ген формасы болған жоқ. Көп жағдайда созылыңқы форма  тұйық етістігінің  көмегімен беріліп, 
тек  мәнмәтін  ғана  «созылыңқылық»,  «ұзақтық» 
мағынаны  беретін.  Көптеген  зерттеушілер 
аяқталған-созылыңқы  топты  қай  түрге  созылыңқы    әлде  аяқталған  түріне  жатқызу  керектігін  
анықтауға  тырысты. [1,179].
А.И. Смирницкий екі түрдің бірлесіп  қызмет етуі – олардың синтезі – мүмкін емес деген 
пікірде болды. [1,65].
Хенри  Суит  және  Отто  Есперсон  өзінің  еңбектерінде    етістіктің  созылыңқы  формалары 
басқа қимылмен қатарлас іске асатын қимылды  білдіреді деп  пікірге бекінді. Нақты айтқанда, 
олар созылыңқы формалардың  негізгі қызметін басқа іс-қимылдың  уақытын анықтайтын қызмет-
тік функциясын  белгілеп берді. Бұл ғалымдардың  пікірінше созылыңқы  түрдің бұл функциясы, 
міндетті түрде, шексіз созылыңқылықты  білдіруі мүмкін емес. [2, 256 ].
Шақ категориясының теориясын ұсынатын зерттеушілер, созылыңқы форма басқа іс қимыл-
мен қатарлас болып жатқан іс-қимылды білдіреді деп  нақтыласа. Созылыңқы формалардың сыпат 
мазмұнының теориясының өкілдері  созылыңқы емес формаларға қарама –қайшылық ретінде со-
зылыңқы формалар тікелей аяқталатын, қимылдың өтуін білдіретінін алға тартты.
Етістіктің  созылыңқы  формасының  зерделуінің  келесі  сатысы    И.П.  Иванованың  еңбек-
теріндегі сыпат теориясы мәселенің жаңаша баян етілуін атап өтуге болады. Бұл теория бойынша 

216
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
созылыңқы форма шақ категориясының және түр,сыпаттың  қосылуы ретінде қабылданды.
Мұндай түсіндірме жалпы созылыңқы формалардың зерттелуінде елеулі оқиға болды. Бұл 
теория ағылшын тілінің грамматикалық жүйесінде жалпы  «сыпат», «түр» идеясының бар екеніне 
дәлелдеме ретінде болды. [1, 58-70].
Ал, біз Perfect Continuous Aspect   жеке өз алдына аспект ретінде іс-қимылдың созылған, ұзақ  
сипатты   білдіретініне алға тартамыз. 
Какжанова Ф.А. айтуы бойынша Perfect Continuous Aspect ұзақ созылыңқы істі көрсетеді 
және оның  өзінің перифириялық  пысықтауыш көрсеткіштер (үстеулер )бар, олар : көп уақыттан 
бері, сол уақыттан бастап, бойы, бері болып табылады. [3,111].
Perfect Progressive (Continuous) Aspect жеке  қарастырып, ағылшын тілімен салыстырған-
дағы өзгешеліктерін қарастырайық: 
Іс - әрекеттің созылыңқылығын (бұрын басталған іс – әрекеттің осы кезге дейінгі болып 
жатқан созылыңқылығы), микро нәтижелілігін және қимылдың созылыңқылығы  басқа іс-қимыл-
мен  бөлініп кетуі мүмкін. 
Мысалы: I have been waiting for you a long time - Мен сізді ұзақ уақыттан бері күтіп жүрмін. 
Perfect Progressive (Continuous) Aspect қазақ тілі шақ формасымен салыстыру:
Ағылшын тілі
Қазақ тілі
Қазақ тілі шақ 
формасы
For  half an hour 
I have been trying
 to say that I will come. God! 
Мен саған жарты сағаттан
бері келетінімді  айтайын деп
тырысып  жатырмын. 
О, Жаратқан! 
күрделі нақ осы 
шақ
Still, she couldn’t feel nervous with it, after 
they had been taking together so long.
Олар ұзақ уақыт бойы бірге жүр-
геннен  кейін,    осы  кезге  дейін  
Алиса   ол туралы күйгелектенген 
жоқ.
жай 
бұрынғы 
өткен шақ
At
In the night the landscape would have been 
hellishly glowing from the red heat of mol-
ten lava.  
Түнде  табиғат  көрінісі      қызыл  
балқытылған лаваның  ыстығынан  
албасты басқандай  жарқырап жат-
ты.
жарқырап жатты - күрделі ауыспа-
лы өткен шақ. 
күрделі  ауыспа-
лы 
өткен 
шақпен
Although she had brought plenty of dress-
es from Philadelphia, she had been having 
additional winter costumes prepared by the 
best and most expensive mistress of the art 
in Chicago—Theresa Donovan.  
By the  3
rd
  of  August, 2003, he will have 
been working at the factory for twenty years.
Ол  Филадельфиядан  көптеген 
көйлектер әкелсе де, оның  Тереза 
Донован атты Чикагодағы ең үздік 
және  қымбат    өнердің  шеберімен 
жасалған  қосымша  қысқы  костю-
мдері   болатын. 
бола - тын - ауыспалы келер шақ.
2003 жылы үшінші  тамызда  оның 
фабрикада істегеніне 20жыл бола-
ды.
күрделі/ ауыспа-
лы келер шақпен
болжалды  келер 
шақ
Екі шақпен берілетін сөйлемдер:
During all the time that Cowperwood 
had been arguing his case in this fashion he 
had been thinking how he could adjust this 
compromise so as to retain the affection of 
Aileen... 
Коупервуд  өзінің  мәнерінде 
өз  ісінің  төңірегінде (1)дауласып 
жатқан барлық уақыт бойы     Эй-
лиенің құштарлығын  сақтау үшін  
бұл ымыраны  қалайша реттеп ала-
тыны туралы   (2) ойланып жатты .
 
жай 
бұрынғы  өткен 
шақ.
к ү р д е л і 
ауыспалы  өткен 
шақ

217
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
 I have been waiting  for y brother for a long 
time  
Мен ағамды күтіп отырғаныма көп 
уақыт болды.
 Мен ағамды көп уақыт бойы  күтіп 
отырмын
бұрынғы  өткен 
шақ
нақ осы шақ.
Жоғарыда  көрсетілген  кестеге  сүйенетін  болсақ,  біз  ағылшын  тілінен  қазақ  тілі  етістік 
шақтарының аударып салыстырғанда, құрылымдарындағы гамматикалық өзгешеліктерге ие бол-
дық. Өздеріңіз байқағандай, Perfect Continuous  Aspect қазақ тілінде бірнеше шақтармен беріледі.
Perfect Continuous  Aspect - бұрын басталған іс әрекеттің қазіргі кездегі созылыңқылығын 
білдіру үшін for, since (бойы, бері) жалғаулықтарымен немесе мезгілдік үстеулермен (қашан? қа-
шаннан? сұрақтарына жуап беретін үстеулер) қолданылады: Мысалы
, 
It is already 9:30 PM and I  
have been waiting here for over an hour. - Сағат тоғыз да болды. Ал мен бұл жерде бір сағаттан астам 
уақыт бойы күтіп жатырмын.   We’ve been riding  the same roads since we were very young.
Жастық шағымыздан бері біз осы жолмен жүріп келе жатырмыз. 
Бұл шақтағы іс - әрекеттің  болып жатқаны, белгілі бір уақытқа дейін, созылып аяқталаты-
нын for жалғаулығы  мен мезгіл пысықтауыштары көрсетеді: for all day long – күні бойы, for the 
whole month – бір ай бойы т.б. Мұндай мезгіл пысықтауыштар how long? қанша уақыттан бері?, 
қашаннан бері? Сұрақтарына жауап береді.
Ал енді, Вильям Шикспирдің «Othello, the Moor of Venice» атты шығарманың үзіндісінен  
алынған мына бір мысалды қазақ тіліне аударып көрейік:
How now, my lord!
I have been talking with a suitor here,
A man that languishes in your displeasure. 
Мен  ынтық болған кісіммен сөйлесіп жатырмын
сөйлесіп жатыр - мын - күрделі нақ осы шақпен  беріліп тұр. 
Бұл мысалда  Perfect Continuous  Aspect  тән  since, for  жалғаулықтары да мезгіл үстеу де 
жоқ. Қазақ тілінін шақ категориясы тұрғысынан алсақ бұл сөйлем  «Мен  ынтық болған кісіммен 
сөйлесіп жатырмын» күрделі  нақ осы шақта беріліп  Present Continious  аспектімен аударылуы 
мүмкін. 
Мысалы: I am talking with a suitor here. 
Бұл сөйлем бізге  «Мен  ынтық болған кісіммен  сөйлесіп жатырмын» мезгілдік үстеулер-
мен: қашан? қашаннан? сұрақтарына жуап беретін үстеулерді немесе  «бойы», «бері»  жалғау-
лықтардың орнына жүретін сөздерді талап етіп тұр: мысалы  қашаннан « бағадан бері» немесе 
«көп уақыт бойы», «көп уақыттан бері» кісіммен сөйлесіп жатырмын.
«Ресми іскери қазақ тілі» грамматикалық түсініктемесінде берілген ережеге сәйкес «Күр-
делі нақ осы шақта» - іс - әрекет, жай-күй дәл сөйлеу үстінде болып жатқандығы баяндалса, онда 
мысалда көрсетілген «Мен  ынтық болған кісіммен   көп уақыт бойы сөйлесіп жатырмын»  деген 
мағынада беріліп тұр, яғни іс –әрекет, қимыл сөйлеу кезеніне дейін басталып, сөйлеу мезетінде 
жалғасып жатқандығын, және қашан аяқталатыны белгісіз болып отыр. 
Онда  Perfect  Continuous Aspect    неге  нақ  осы  шақпен  беріледі?  Бұл  жерде    толық  қанды 
Perfect Continuous  аспектің мағынасын мазмұнын және автордың дәл не айтқысы келгенің беру 
мүмкін емес болып отыр. Мұндай мысалдар жетерлік. 
Ал енді келесі бір мысалды алып көрейік. Жоғарыдағы кестеге сәйкес Perfect Continuous 
аспект қазақ тілінің жай бұрынғы өткен шағында беріледі деп көрсеткенбіз. Мысалы:
But the black kitten had been finished with earlier in the afternoon, and so, while Alice was sitting 
curled up in a corner of the great armchair, half taking to herself and half asleep, the kitten had been hav-
ing a grand game of romps with the ball of worsted Alice had been trying to wind up, and had been  rolling 
it up and down  till it had all come undone again, and there it was, spread over the hearth –rug, all knots 
and tangles, with the kitten running after its own tail in the middle.  
Мәулен  машинамен  түтілген  жүннен  жасалған  доппен  жойқын  абыр  сабыр  ойын  ойнап 
жатқан, ол ( доп) жоғалып кеткенше Алиса оны астына үстіне домалата отырып  орауға тырысып 
жатқан, 
ойнап – көсемше, жатқан – жай бұрынғы өткен шақ.

218
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
тырысып – көсемше, жатқан - жай бұрынғы өткен шақ.
Ербол Жанпеисовтың  «Қазақ грамматикасы», «Фонетика.Сөзжасам. Морфология. Синтак-
сис» грамматикалық оқулақтардан алынған материалға сәйкес бұрынғы өткен шақ - қимылдың, 
іс-әрекеттің  сөйлеу  кезінен  бұрын  болып,  істеліп  кеткенін  білдіретін  етістіктің  грамматикалық 
формасы деп берілсе. [4,516].
Қ.Қ.Қадашева мен  Д.Х.Ақанов «Ресми іскери қазақ тілі» грамматикалық анықтамалығын-
да: бұрынғы өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен салыстырғанда, әлдеқашан 
бұрын болғандығын білдіреді. [5, 107-108];
Ал автордың the kitten had been having a grand game - ойнап жатқанын   (көп уақыттан бері 
немесе көп уақыт бері)  білдіргісі келді, яғни бұл іс-әрекет жоғарыда көрсетілгендей сөйлеу кезі-
нен бұрын болып, істеліп кетеенін білдіріп тұрған жоқ, бұл сөйлемде іс-әрекет, қимылдың өткен 
уақытта екінші бір іс-әрекет басталғанша болып өткен созылыңқылығын білдіріп тұр. 
Яғни аудармашы бұл сөйлемді керісінше  «Мәулен  машинамен түтілген жүннен жасалған 
доппен жойқын абыр сабыр ойын ойнап жатқан»  қазақ тілінен ағылшын тіліне аударғанда «Past 
Simple Aspect» немесе  «Past Perfect Aspect» қай аспектпен аудару керек екенін  ажырата алмай 
қиындықтарға тап болатыны сөзсіз. 
Қорыта айтқанда  Perfect Continious Aspect ағылшын тілінен  қазақ тіліне   аударылу  про-
цесі бір жүйеге келтірілмеген. Сонымен қатар Perfect Continious Aspect толықтай мағынасын яғни 
«қимылдың созылған, ұзақ  сипатты   білдіруін»  қазақ тілінде нақты бір шақпен беру мүмкін емес 
болып отыр. Ағылшын тіліндегі Perfect Continuous аспектінің морфологиялық құрылымы мен не-
гізгі формалары қазақ тілінде жоқ деп айтуға болады.
Қолдану аясында Perfect Continious аспектінің қазақ тілінің етістік шақтарында берілу жол-
дарын   талдай және  салыстыра отыру барысында әртүрлі өзгешеліктер анықталды. Ағылшын 
Perfect Continious аспектінің қазақ тілінің етістік шақтарының бір - бірінен толығымен ерекшеле-
нетініне көз жеткіздік. 
Ұқсамайтын екі топқа жататын тілдерді - герман тобына жататын ағылшын тілін және түркі 
тілдері тобына жататын қазақ тілінің фонетика – грамматикалық өзгешеліктері өте көп.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. И.П.Иванова , Чахоян Л.П., Беляева Т.М. «История английского языка.» Оқулық. Хрестоматия. 
Сөздік. – «Лань» баспасы, 1999, беттер: 179бет.: 65 бет: 58-70бет.:
2. М. Я. Блох«Вопросы изучения грамматического строя языка.» М., 1976,  256 бет.
3. Ф.А. Какжанова «Проблемы категории аспекта и её типология в английском языке» дисс. жұ-
мыс, Алматы,2006. 111 бет.
4. Е. Жанпеисов «Қазақ грамматикасы», «Фонетика.Сөзжасам. Морфология. Синтаксис»,  Астана,  
2002. 516 бет. 
5. Қ.Қ.Қадашева, Д.Х.Ақанова «Ресми іскери қазақ тілі» грамматикалық түсініктеме, 2002, «Ар-
ман ПВ»)   кітабы бойынша. 107-108 беттер.
L. Erzhan
IMPORTANCE OF LEARNING ENGLISH LANGUAGE 
AMONG MEDICAL STUDENTS
Semey State Medical University
Supervisor: B.O. Orasgaliyeva, the teacher of the chair 
of Russian and Foreign languages, Semey State Medical University
Modern English, sometimes described as the first global lingua franca, is the dominant language or 
in some instances even the required international language of communications, science, information tech-
nology, business, seafaring, aviation, entertainment, radio and diplomacy. Its spread beyond the British 
Isles began with the growth of the British Empire, and by the late 19th century its reach was truly global. 
Following British colonisation from the 16th to 19th centuries, it became the dominant language in the 

219
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
United States, Canada, Australia and New Zealand. The growing economic and cultural influence of the 
US and its status as a global superpower since World War II have significantly accelerated the language’s 
spread across the planet. English replaced German as the dominant language of science Nobel Prize lau-
reates during the second half of the 20th century. English equaled and may have surpassed French as the 
dominant language of diplomacy during the last half of the 19th century.
A working knowledge of English has become a requirement in a number of fields, occupations and 
professions such as medicine and computing; as a consequence over one billion people speak English to 
at least a basic level. It is one of six official languages of the United Nations.
One impact of the growth of English is the reduction of native linguistic diversity in many parts of 
the world. Its influence continues to play an important role in language attrition. Conversely, the natural 
internal variety of English along with creoles and pidgins have the potential to produce new distinct lan-
guages from English over time.
English is one of the most important languages in the world. It can even be said to be the single 
most important language. Other languages are important too, but not for the same reasons as English are 
important. English is important because it is the only language that truly links the whole world together. 
The other languages may be important for their local values and culture. English can be used as a lan-
guage in any part of the world. This is because at least a few people in each locality would know the 
language. Though these people might not have the same accent as others, the language at least will be 
understandable Pakistan and Importance of English Language.
In countries like Pakistan, with people of various cultures live, the languages of each part of the 
country also differ. English can be the only link as people in each place will not be able to learn all the 
other languages to communicate with the people. English bridges this gap and connects the people. When 
a person travels to another part of the world either for the sake of business or even as a tourist, the lan-
guages may differ. In these conditions, English is the language that helps people to deal with the situation. 
It is like a universal language. The presence of English as a universal language assumes importance in the 
fact that more and more people leave their countries not only for the sake of business and pleasure, but 
also for studying. Education has increased the role of English. People who go to another country to study 
can only have English as their medium of study. This is because the individual will not be able to learn 
a subject in the local language of the country. This again reinforces the fact that the English language 
is very important. All correspondences between offices in different countries and also between political 
leaders of various countries are in English.
Today, all the most influential medical journals are written in English, and English has become 
the language of choice at international conferences. We have entered the era of medical English, which 
resembles the era of medical Latin in that, once again, medical doctors have chosen a single language for 
international communication. Whereas in former times new medical terms were derived from classical 
Greek or Latin roots, now they are often, partly or wholly, composed of words borrowed from ordinary 
English—e.g. bypass operation, clearance, base excess, screening, scanning—and doctors from non-En-
glish-speaking countries now have the choice between importing these English terms directly and trans-
lating them into their own language. 
For linguists the language of medicine is fascinating for the flow of concepts and words from one 
tongue to another. For medical doctors, an appreciation of the history and original meaning of words of-
fers a new dimension to their professional language.
References:
1. medicalnewstoday.com
2. news-medical.net
3. sciencedaily.com
4. online newspapers.com
5. Handbook of Medical English

220
КӨПТІЛДІЛІК ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУ КОНТЕКСТІНДЕ 
А. Жаркимбекова
О НЕКОТОРЫХ АСПЕКТАХ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ЯЗЫКА И КУЛЬТУРЫ
Карагандинский государственный технический университет, г. Караганда
Научный руководитель: Н.А. Касенова, старший преподаватель кафедры РЯиК КарГТУ
Вопрос о взаимодействии языка и культуры продолжает волновать умы многих ученых и 
относится к самым сложным и актуальным вопросам многих наук: лингвистики, психологии, фи-
лософии, социологии и других. Как важнейшее средство человеческого общения язык представ-
ляет огромную культурную и интеллектуальную ценность.  По мнению многих ученых, являясь 
одновременно и продуктом культуры, и важной составной частью, и условием ее существования, 
язык способен отражать культурно-национальную ментальность его носителей.
Анализ научной литературы о взаимодействии языка и культуры свидетельствует не только 
о тесной их взаимосвязи, но и неразделимом их единстве. Выражая  тысячелетнее творчество на-
рода, язык раскрывает его характер, душу, систему ценностей, мировосприятие и мироощущение 
отражает образ жизни, традиции и обычаи.  
Другими словами, язык – это один из важнейших признаков нации, органически связанный 
с культурой. А что представляет собой понятие «культура»?  По Словарю русского языка С.И. 
Ожегова, понятие «культура» означает совокупность достижений человечества в производствен-
ном, общественном и умственном отношении. Отсюда следует, что культура может рассматривать-
ся как результат проявления национальных возможностей. Рассмотрев различные определения, 
согласимся с А. Платоновым, который называл культуру духовным опытом народа.
Духовный опыт народа проявляется в  его языковом сознании. К примеру, в пословицах, 
поговорках, поверьях и фразеологизмах можно пронаблюдать четко выраженные картины о хозяй-
ственно-бытовых, социальных условиях жизни народа, его отношении к этим условиям, родным и 
близким людям. Следовательно, посредством языка можно узнать о культурных ценностях народа, 
его прошлом и настоящем.
В рамках своей работы мы попытались сопоставить русские и казахские пословицы и пого-
ворки. Подробное их исследование позволило сделать вывод о том, что в народных пословицах и 
поговорках отражена национально-культурная самобытность, выраженная при помощи устойчи-
вых сочетаний, передающих ценностные особенности национальной психологии, мировосприя-
тии народов.
Так, пословицы, поговорки русского народа тесно связаны с русской национальной культу-
рой: культурой пищи, историческими событиями, идеологией, религией. К примеру: « Хлеб - соль 
ешь, а правду режь».  В содержании пословиц и поговорок проявляется хлебосольный характер 
русского народа, ценность единения, коллективизма и дружбы, презрение к богатству; любовь к 
родине и отечеству; поругание пьянства, лени и похвала уму и добродетели. Например, «Смелость 
города берет», «Один в поле не воин» и др. Традиционный русский характер презирает богатство. 
В жизни дороже не богатство, а дорог человек. Такой русский характер найдет выражение в сле-
дующих поговорках: «Брат братом, сват сватом, а деньги не родня».
Поговорки и пословицы казахского народа вошли в сокровищницу мировой культуры, от-
ражая, как и русские пословицы и поговорки,  самобытность и культурное наследие народа. На 
наш взгляд, казахские пословицы и поговорки впитали в себя и мудрость многовекового общения 
с другими народами, особенно с русским. Здесь мы видим и веру в силу духа, в справедливость, 
заботу о близких людях, семейные ценности.      Главная ценность казахского и русского челове-
ка - семья, родные люди, дом в котором вырос. В русских пословицах: «Кто свою мать уважает, 
тот и чужую не обидит», «Нет такого дружка, как родимая матушка». В казахских пословицах, 
поговорках отражается основная черта казахов - почтительное отношение к старшим: родители 
- неоспоримый авторитет, мать становится идеалом для дочери, отец - для сына. В казахских по-
словицах отец выступает в роли недоступной горы, мать становится родником возле нее, дети – 
тростник, растущий у берегов водоема. К примеру, «Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер» 
(Cын берет пример с отца, дочь - с матери), «Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, қарызыңнан 
құтыла алмайсың» (Даже если трижды мать на себе в Мекку перевезешь - с долгом перед ней не 
рассчитаешься).

221
ПОЛИЯЗЫЧИЕ В КОНТЕКСТЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
Рассмотрим пословицы и поговорки, в которых выражается отношение народа к слову, к 
самим пословицам и, поговоркам. Если русские говорят: «От пословицы не уйдешь», «Послови-
цами на базаре не торгуют», «Пословицу  на кривой не объедешь», «На пословицу ни суда, ни рас-
правы», то казахи говорят: «Пословица - краса речения», «Хорошее слово - душе опора», «Глаза 
украшают лицо, слово украшает уста», «Доброе слово - половина блага».
Любопытно, что одна и та же сентенция обретает у разных народов разную форму выра-
жения. Русский человек говорит: «Кончил дело – гуляй смело», а казах: «Не лакомься молозивом 
яловой телки».
Сравнение  пословиц  и  поговорок  русского  и  казахского  народов  показывает,  как  близки 
наши народы и имеют много общих черт. Народные поговорки и пословицы поистине  являются 

жүктеу/скачать 3,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: