Литература:
1. Н.В.
Комиссаров
История
переводческой
деятельности
в
России//Современное
переводоведение.-
http://langinfo.ru
2. А.Е.Бижкенова Иноязычная подготовка в системе профессионального образования
государственных служащих.-Астана, 2010.
3. Тарасова Е.В. Роль переводчика в деловых переговорах. - Наб.Челны, 2003.
4. Лузан С. Президенты на международных переговорах. Кто их переводит? – М., 2010.
5. Дмитриева А. Профессия «Переводчик».- http://www.libsoub.ru/stati/interesnoe-chtenie/271-
professiya-perevodchik.html.
Martin Wooding
THE FUTURE OF INTERPRETATION IN KAZAKHSTAN
It has been a privilege for me to spend three weeks teaching conference interpreting
at the Kazakh University of Humanities and Law in Astana. Thanks to the dynamism and
initiative of the University, but also to the directives of the government, it is possible to
18
envisage considerable potential for the interpreting sector in Kazakhstan. The purpose of this
brief paper will be to estimate this potential and assess what needs to be done to develop it.
Demand for interpreting arises from the international contacts of a country.
Kazakhstan is a large and dynamic country at the centre of the Eurasian region, with a very
broad and developing network of international political and commercial relations. It is a
member or observer in around 60 international organisations, beginning with the UN, and
specialised agencies of the UN family like the UNDP, UNEP and UNESCO, as well as UN
regional groupings in both Europe and Asia, like UNECE and ESCAP. It works with the
IMF, the World Bank, the IAEA and the OSCE. It is also an active participant in regional
organizations like the CIS, EurAsEc, the Shanghai Cooperation Organisation, the
Conference on Interaction and Confidence-Building Measures in Asia and the North Atlantic
Cooperation Council, as well as cultural groupings like the Organisation of Islamic
Cooperation.
It is necessary to stress the ambition of Kazakhstan to go beyond mere membership
of organisations and to play an active role on the world stage in keeping with the country's
size and strategic position. It has already held, in 2010, the annual chairmanship of the
OSCE, and has recently won the right to host the 2017 World EXPO.
In addition, Kazakhstan enjoys bilateral diplomatic and commercial relations with
countries in East and South Asia, the Middle East, Europe and North America. Members of
the Mazhilis regularly meet with parliamentary colleagues from around the world.
Kazakhstan's geographic situation makes it crucial to international transport projects like
TRACECA. The country's economic potential has attracted a great many foreign companies
(the American Chamber of Commerce alone represents nearly 200 in 30 different sectors of
industry). This is not to mention extensive cooperation between universities and academics.
It is notoriously difficult, in any country, to measure statistically the number of
international meetings, but this picture of external relations indicates that contacts with
speakers of different languages, especially in the capital Astana, will be frequent. Most of the
meetings are likely to be bilateral rather than multilateral. Encounters with citizens of the
CIS can be conducted in Russian, which Kazakhs speak fluently. However, those with
citizens of other countries are likely at present to be handled by officials or employees with
imperfect mastery of the required language, or by untrained interpreters. There are but few
professional interpreters.
Unfortunately the arguments for employing a trained interpreter are often not
obvious to decision-takers. Those who would not hesitate to insist upon a trained doctor in
matters of health, or a trained lawyer in matters of law, are happy to entrust their affairs to
chance when it comes to international communication. Let us consider the reasons why it is
preferable to employ professional interpreters.
The first and most obvious is precision. An professional interpreter strives to convey
meaning as exactly as possible, which helps both parties to understand each other better. A
second reason is negotiating advantage. When using his own language, through an
interpreter, a speaker can employ the full range of arguments which he would not express so
well in a foreign language. Thirdly, there is the consideration of comfort. You feel more
relaxed when speaking and listening to your own language. Finally, but certainly not least of
all, there is the question of prestige. A speaker who employs his own language, through an
interpreter, commands respect for his cultural identity and his country. This aspect is very
important in the political context. For all these reasons, it is just as vital for a country to train
interpreters as doctors or lawyers.
Let us now consider the types of action which must be taken by planners in order to
meet the need for professional interpretation. First, training should be organized at university
19
level. The solution adopted in the EU, which is the world leader in interpreter training, has
been to offer a Masters rather than an undergraduate course. The main argument is that
interpreting is a specialization, and should not be combined with other subjects. In addition,
postgraduate students have had more time to perfect their language knowledge, and have
more maturity to deal with stress, for interpreting is a stressful activity.
Universities will often need to adapt their rules to design a suitable course.
Interpreting is an activity that is performed orally, so the exams by which the students obtain
their qualification must consist of them interpreting oral speeches. Written exams cannot test
interpreting skill. Interpreting is also a practical activity, which improves only through
regular exercise. Theory may be interesting, but you don't need theory to be a good
interpreter, so the curriculum should not focus on book learning. Correspondingly, the best
teachers are not academics, but people who exercise the profession.
Interpreting classes should also be relatively small, ideally no more than six to eight.
This is again because the tuition will consist in practice sessions, and only one student
practices at a time, while the others form a critical audience. In a large group, students will
be inactive for long periods and some will risk becoming distracted. Correspondingly,
selection criteria, in the form of an aptitude test, should be applied to candidates before
accepting them on a course. The course should not be open to any student who wishes to
apply, irrespective of motivation or aptitude. Moreover, interpreting students must be
granted access to real job experience. For example, if a foreign guest visits the university a
promising student should be allowed to interpret for him. This helps to motivate the student
and allows him to understand the challenge of a real-life assignment.
Many or all of these conditions may require universities to depart from established
academic custom or adapt their statutes. In some cases, there may be obstacles at the level of
the Ministry of Education. Nonetheless, if a country is to train professional interpreters, it
must cater for the specific profile of the trainee interpreter.
It is helpful for training courses to maintain contact with other courses, within the
country but especially beyond its borders. Interpreting is by definition an international
business. Both teachers and students should ideally be able to spend time in other centres.
Teacher and student mobility is practiced a lot in Europe. Another valuable means of
contact, which avoids the expense and time of travel, is videoconferencing. In Europe we
have developed a system whereby the video image can be combined with multiple streamed
audio channels, to allow for simultaneous interpreting in several languages. We use this
system for what we call virtual classes, whereby students in different geographic locations
practice with each other.
Potential employers should also be invited to involve themselves in interpreter
training. This enables them to influence training standards and convey to students the
demands of real life. They can also help by providing authentic speeches as practice material
for the students. The mutual relations between an employer and a university may usefully be
set out in writing, in the form of a memorandum of understanding. The European Parliament,
for example, as a major employer, has several such agreements with universities.
University authorities need to appreciate that interpreter training involves certain
expenditure. It has already been mentioned that the ideal teacher-student ratio will be high,
and that outside professionals will need to be hired. A capital outlay is required for the basic
equipment, which consists in a high-quality sound system and booths. A video camera is
very useful to record the students from time to time and let them criticize their performance
on screen. We mentioned too that video conferencing and audio streaming allow virtual
classes with other universities.
20
Another major question is how professional quality is protected on the interpreting
market. Employers need to be presented with some form of certification which will
guarantee to them that they are hiring competent professionals. Where universities comply
with the necessary requirements for training, the degree itself will function as a brand.
Beyond that it will be up to interpreters themselves to form a professional association which
ensures quality standards.
A further challenge is to ensure that a country has the conference rooms and the
equipment which will allow it to make proper use of interpretation. The best interpreter
cannot perform properly if the technical conditions are not met. Public employers can take
the lead by purchasing or hiring equipment which meets international standards. One of the
facilities which Astana may need as it prepares for the 2017 EXPO is an international
conference centre.
In conclusion, I propose to speculate on some future trends, assuming that conditions
can be met for a regular supply of trained interpreters. In so doing, I base myself upon the
experience of other countries which have gone through the same process.
First, demand will increase with supply. Once employers perceive the benefits of
good interpretation, they will ask for it again. The growth potential, as globalization
continues, is huge. Second, there will be increasing specialization. In the beginning,
interpreters may need to combine interpreting with other tasks, especially translation, but as
the market develops they will have more opportunities to focus on interpreting and in turn
improve their performance with experience. Third, in the early stages interpreters will be
employed on the staff of large organisations, be it ministries or companies, which generate a
sufficient volume of work. The Mazhilis, for example, already has its own staff interpreters.
However, as more conference opportunities arise, staffers will obtain permission from their
organisation to accept occasional freelance work. Eventually, true freelances may emerge
who are no longer dependent on any one organisation.
Finally I would be willing to speculate that the state language Kazakh will increase
in importance. I would expect this to be a gradual process, but as professional interpreters
emerge it will be possible for meeting participants to speak Kazakh rather than Russian, and
still be understood internationally.
I would like to wish success to all those involved in developing conference
interpretation in Kazakhstan: the university teachers, the national authorities, and especially
the students who will one day perform this important role.
Бейсенова Ж.С.
ИСТОРИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПЕРЕВОДА
Решающим аспектом развития общества в современном мире является
межъязыковое и межкультурное взаимодействие, средством осуществления которого
является перевод.
В средневековой Европе латинский язык был средством общения всего
континента, и до появления национальных разговорных языков особой нужды в
переводчиках не было. Литературный перевод в России возник только в XVIII в.(1811
г.) – Голицын В. М. Reflexion sur les traducteurs russes. Книга была напечатана в Санкт-
Петербурге на французском языке. Проблема перевода как проблема теоретическая
сформулирована только в ХХ веке. Французские драгоманы (от таджикского
тарджуман - переводчик) не только переводили, но и объясняли смысл слов и
21
выражений, т.е. обеспечивали перевод с языка одной культуры на язык другой
культуры. Самым ранним письменным переводом считается перевод Библии с
древнееврейского и арамейского языков на греческий. Во времена персидского
царствования арамейский язык был языком межкультурного общения: сохранились
переводы пятикнижия. К середине 13 века языком межкультурного общения стал
греческий. Как считают исследователи, первым литературным переводом является
перевод «Одиссеи» Гомера на латинский, выполненный Ливием Андроником.
В России первые переводы связаны с крещением на Руси. К концу 11 века уже
были первые переводы Псалтыри и Библии. Первым основателем теории перевода в
России признан Максим Грек. Его перу принадлежит первый толковый перевод
Псалтыри и он впервые вводит метаязык теории перевода, выделяя способы
толкования священного писания: иносказательный, буквальный, духовный. В 18 веке
возник литературный перевод. Проблема перевода как проблема теоретическая
сформулирована только в ХХ веке.
Интересна некоторая хронология исторического аспекта перевода.
В 1919 году на Парижской конференции впервые вошел в практику
последовательный перевод; в 1928 на 6-ом конгрессе Коминтерна в Москве впервые
был использован синхронный перевод; в 1935 году речь академика И.П. Павлова
услышали на английском, французском и немецком языках; в 1945 году на
Нюрнбергском процессе впервые были использованы наушники и микрофоны; в 1949
году прошел первый семинар по подготовке переводчиков-синхронистов.
Малоизученной остается история развития переводческой мысли Востока, в
частности, Средней Азии. Переводчики на Востоке – драгоманы – были
специалистами
международных
отношений.
Как
полагают
исследователи,
ближневосточная культура перевода была представлена в основном переводами
текстов на арабский язык. В Бухаре и Багдаде работали центры перевода,
называвшиеся «домами мудрости», и в которых переводились все имеющиеся
античные тексты на языки фарси и арабский. Об активности работы переводчиков
того времени пишет О.Сулейменов: «Царя скифов всегда сопровождали переводчики»
[1: с.384-386]. Языком межкультурной коммуникации на Великом Шелковом пути
стал согдийский язык. Тюрко-согдийское взаимодействие обеспечило деятельность
переводчиков во всех сферах жизни. До объединения в единое российское государство
культурные трактаты и важные государственные документы в Центральной Азии
составлялись на тюркском (Махмуд Кашгари, Юсуф Хаджиб и др.), арабском (Ибн
Сина, ал-Беруни и др.) и персидском языках (Рудаки, Низами, Фирдоуси и др.).
История перевода в Казахстане берет начало отчета со времени присоединения
Казахстана к России, на заре обоюдного культурного взаимодействия, где связующим
звеном является толмач - переводчик. Активный процесс переводческой деятельности
начинается еще с 19 века с переводов Абая и Шакарима. А перевод «Евгения
Онегина» для казахской степи являет собой начало формирования школы перевода в
Казахстане.
К. Шакарим переводит «Дубровского» А.С. Пушкина. Пересказывая под
домбру
403
куплета
перевода
повести,
поэт
делает
попытку
перевода
разноструктурных языков. И. Жансугуров, А. Найманбайулы, К. Шангытбаев
представили свои варианты перевода «Евгения Онегина». Кроме того, Ильяс
Джансугуров занимался переводом не только русских писателей, но и иностранных
(стихи Д. Бедного, Уткина, Назима Хикмета, Гейне, Гете). Куандык Шангытбаев
переводил восточных поэтов О. Хайяма, Р. Хафиза, западных – Р.Бернса, Г. Гейне. Его
22
переводческому перу принадлежат казахские переводы романа Н.Г. Чернышевского
«Что делать», поэмы М. Горького «Девушка и смерть».
Становление традиций перевода казахской литературы на русский язык
начинается с перевода эпопеи «Путь Абая» М. Ауэзова. В 1947 году появляется статья
М. Ритман-Фетисова и Б. Кенжебаева «Переводческая деятельность в Советском
Казахстане», где была сделан анализ динамики переводческой работы, определение ее
значимости. В 50-60 годы разрабатываются принципы казахского переводоведения
(М.Ауэзов, М. Каратаев, А. Сатыбалдиев,У. Айтбаев, К. Нурмазанов и др.). С.
Талжановым была предложена класификация видов перевода: буквальный,
свободный, реалистический. Впервые рассмотрена теория художественного перевода.
Таким образом, принимая самое непосредственное участие в становлении научно-
практической теории перевода на первом этапе ее истории развития («Мастерство
перевода», «Тетради переводчика», журнал «Дружба народов»), казахстанские ученые
первого поколения переводчиков в республике, делая теоретические обобщения о
художественном переводе, формировали школу художественного перевода.
История перевода в Казахстане второй этап развития связывает с переводом
романа А. Нурпеисова «Кровь и пот» (переводчики Г. Бельгер, М. Симашко, Ю.
Казаков). В 70-80 годы в печати активизируются материалы о русских переводах
казахских авторов: А. Жовтис - «Маршак переводит с казахского», З. Кабдолов - «Сөз
өнері», С. Талжанов - «О переводах и переводчиках», Т. Жұртбаев - «Көркем
аударма», «Проблемы художественного перевода в Казахстане», Н. Сагындыкова -
«Казахская поэзия в русском переводе», Б. Канапьянов - «Кыз-Жибек» и многие
другие работы, выполненные в этом направлении.
Третий этап переводческой деятельности начинается с начала 90-х годов. В этот
период широко развивается билингвальное направление переводчиков-казахов: (А.
Кодар – «Атилла» Е. Замятина, М.Хайдеггер, Х. Ортеги и Гассет, К. Жанабаев –
перевод поэзии жырау и др.). Характерно для этого этапа теоретическое накопление и
критический анализ современного состояния теории перевода в целом (Г. Бельгер, М.
Жанузакова, Е. Сатыбалдиев, Б. Каиырбеков, И. Полуяхтов и др.). Для этого времени
характерна активная работа по созданию справочной литературы.
Хотя сегодня можно говорить о казахстанской переводческой школе,
предметом научных дискуссий остается вопрос о том, насколько она полно отвечает
современным потребностям общества.
Современное переводоведение является молодым, но развивающимся научным
направлением в Республике Казахстан. Первые исследования по переводоведению в
контексте межкультурной коммуникации были предприняты в Казахстане в 80-90
годах ХХ века в связи с приобретением республикой статуса независимого
государства, что привело к необходимости сотрудничества с другими странами в
разнообразных сферах деятельности и, следовательно, к необходимости наличия
знаний об их культуре и использования этих знаний в процессе общения. Достижения
нашей республики в процессе деятельности многочисленных международных
организаций, в организации международных форумов и конгрессов, а также импорте
зарубежных товаров, услуг, технологий, стандартов и идей во многом зависели от
использования в работе перевода межкультурных и иноязычных навыков, что,
безусловно, выдвигало необходимость исследования и разработки концептуальных
основ и практических методик развития техники перевода. Так, в рамках
Международного Круглого стола «Переводоведение в Казахстане: состояние и
перспективы» приоритетными направлениями научной дискуссии явились анализ
внешних (общение между представителями различных государств) и внутренних
23
(общение между представителями различных этнических групп внутри поликуль-
турного государства) особенностей в сфере перевода и межкультурной коммуникации
в Казахстане и за рубежом; анализ влияния факторов экономического, политического,
идеологического характера, (исторические традиции и культурное наследие,
терпимость к религиозным верованиям, система ценностей и культурная
идентификация народов Казахстана), изучение межкультурных аспектов функциони-
рования как государственного языка, так и языков Казахстана и иностранных языков.
В настоящее время подготовка специалистов-переводчиков и изучение проблем
переводоведения в Казахстане на базе высших учебных заведений республики
(КазУМОиМя им. Абылай-Хана, КазГЮУ, КазНУ им. аль-Фараби и др.) проводится
как в рамках уже давно существующих дисциплин (когнитивной лингвистики,
социолиолингвистики, психолингвистики, антропологии, делового общения и пр.), так
и собственно специалистами по переводоведению и межкультурной коммуникации. В
заметках ученых, занимающихся проблемами перевода, справедливо отмечается
«необходимость новой концепции специальности «Перевод» для высшей школы, где
перевод предстает в качестве интердисциплинарной образовательной программы
подготовки специалистов» [2: С. 238].
Таким образом, в социуме Казахстана неизбежно активизировался интерес к
истории этнической культуры в аспекте вопросов перевода, а переводческая
деятельность Казахстана имеет свою историю и продолжает развивать потенциал в
начале нового тысячелетия.
Литература:
1.
Сулейменов О. Тюрки в доистории. – 2002. С.384-386.
2.
Шаповалов В.И. Контексты перевода: Статьи разных лет. – 2004. С. 238.
3.
Айтбаев У. Становление и развитие переводческого дела в Казахстане. - Алма-Ата.,
1980.
4.
Атаходжаев А.А. Роль тюрко-согдийского билингвизма в истории цивилизации
Центральной АзииМ.: Вопросы филологии. – 2003.
5.
Торланбаева К. Тюрко-согдийские взаимосвязи как опыт межкультурной коммуникации в
период раннего средневековья // Тамыр. – 204. - №3.
6.
Бельгер Г.К. Сто вариантов поиска (о проблемах художественного перевода). //
казахстанская правда. – 1989.
7.
Сатыбалдиев Ф. Рухани казына.Көркем аударма мәселелері. – Алматы: Жазушы, 1987.
Джолчибекова К.Ж.
THE PECULIARITIES OF TEACHING STYLISTICS FOR STUDENTS
OF TRANSLATION STUDIES DEPARTMENT
The title of the subject which is included in the curriculum of Translation Studies
specialty “Functional stylistics of foreign, Kazakh and Russian languages” presupposes
teaching for these students not General Stylistics of the English language (as we do at the
departments of the English language, Foreign Philology and the like) but contains some
peculiarities which differ future interpreters from other specialists of foreign languages.
I’d like to tell some facts from my own experience of teaching the given subject at
KazHLU. At the beginning it seemed that it’s an ordinary course of Stylistics, but the need to
study literary stratum, stylistic devices and functional styles not only of the English, but also
24
of the Kazakh and the Russian languages dictated other tendencies. Future interpreters must
also know Kazakh, because it’s the state language of the Republic of Kazakhstan and
Russian as it a commonly recognized language of international communication within our
country. In the light of the recent changes in the policy of our country some people may say
that there is no need to study stylistic peculiarities of Russian but the need to study this
language is dictated by the history not only of our country but also of all former countries of
the Soviet Union. During nearly 70 years the Russian language had been as their second
language. So to be able to communicate with people who live on such huge territory one has
to know this language properly.
So while studying this course we (my students and I) used to compare each stylistic
phenomenon in all the given languages.
The next point on which I’d like to stop is the specific bias of interpreting department
students. The professors of this department try to connect each lesson with the oral
interpretation or written translation. Following this tendency I also tried to keep on this pace.
First of all, students are given tasks for their individual work lessons and prepare a kind of
presentation on the given topic. The topics include various stylistic devices of different
levels – lexical, phonetic and syntactical. While doing their presentations they found in the
complicated resources of the internet very interesting, informative and up to date materials,
which I myself probably wouldn’t be able to find. They used games, audio presentations
recorded by native speakers. Moreover I asked them to compose some practical exercises on
the theme, but not in ordinary a little bit boring way. It was a kind of challenge to them and
they coped with it. They composed different exercises as:
- just sentences to identify the stylistic device and comment on the stylistic function of
it. The unusual way was that the students accompany these sentences by a number of funny
and illustrative pictures;
- other students of the group (not a presenter) while identifying and commenting on
stylistic devices also fulfill their interpretation to their native language. In some cases, if the
students are good in both languages – Kazakh and Russian, we do translation to and back
from the both languages;
- it’s also possible to load ready presentations from the internet resources voiced by
the native speakers. There are different kinds of them referred to different levels
(intermediate, advanced). While introducing such presentation the teacher should take into
consideration the level of students. We don’t give pre-listening exercises as all the
presentations are easy to comprehend and contain only linguistic terms on the topic. That is
one of the curriculum’s requirements – to be able to comprehend and interpret linguistic
minimum on the subject. So it may be said that doing such exercises we achieve one of the
goals of this discipline. After trying some of the listening presentation we found the most
convenient way: first, listen and comprehend without any pauses, discussions and
explanations; then the teacher asks some questions to check the general comprehension, after
that we listen to the presentation again but this time making breaks to write down definitions
of stylistic devices, copy the examples, interpret them, discuss and the like. It’s relevant to
mention that this is entirely another kind of activity – interpreting after listening than
translating written examples. This kind of activity will also contribute into their future
professions of interpreting. The thing is that in the cause of oral, consecutive and
simultaneous interpretation they usually listen recordings only of informative character, so
the students would hardly have the opportunity to listen and interpret stylistic devices, but
for the future carrier it is necessary to be able to fulfill interpreting of all kinds of stylistic
devices. Finally, this is the last step with the listening presentation, the teacher plays only
video track and the students try to reproduce the voice, it’s also very interesting activity,
25
students like it very much; in order to fix the presentation some kinds of practical exercises
may be used. The main principles of their usage also came with the experience. At first
lessons there were simple sentences containing various stylistic devices with the task to
identify, comment on their stylistic function and the author’s intention. Then the students
added matching exercises with the tasks to match the names of devices with their definitions,
with the sentences where there are used and finally with variants of translation in the context.
Next appeared the “filling in” exercises to make a process of consolidation more interesting.
Finally the students found various game activities in the internet resources such as
crosswords, computer puzzles and the like.
The main prerequisites of the course of Functional Stylistics of the foreign, Kazakh and
Russian languages are Introduction into Linguistics, Basic English and some special courses
such as Practice of Morphology and the like.
The course of Stylistics is based on the knowledge of the theory and practice of
Phonetics, Grammar, Lexicology and Phraseology and it is considered to be the final course
of the Theory and Practice of the English language.
In the academic program the Stylistics is defined as a science about subsystems of the
literary language, about measures of linguistic expression in accordance with the purport of
communication as well as about the rules of the language usage in the definite
communicative situations. The contents of the course contains themes on the subject and
object of Stylistics, on the phonetic, lexical and syntactical stylistic devices and expressive
means as well as on the different functional styles of the foreign, Russian and Kazakh
languages. The syllabus is composed with due regard to the modern changes in the philology
of three languages and text linguistics.
The study of stylistics has not only theoretical but also practical goals and is based on
the active approach to the education. The main goal of the given subject is the formation of
professional competence in the field of Stylistics: the theory of stylistic means of the
language, the principles and methods of stylistic analysis as well as formation of skills to use
properly various expressive means to achieve the aims of communication.
So we try to achieve the goal of the given subject and fulfill its objectives. I hope some
recommendations given in this article would be useful to the teachers of interpreting
departments in organizing their individual classes.
Literature:
1. Academic program on Functional Stylistics. Almaty, 2005
2.
http://www.faito.ru/pages/eicatalog/3/202/
3.
http://skachat-prezentaciju-besplatno.ru
Примбетова М.Б., Мұқышева А.Н.
ІСҚАҒАЗДАРЫНДАҒЫ АУДАРМА ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Кезінде ана тілімізді алға тартқан, ұлы рухани ұстаз тұлғаларымыз –
А.Байтұрсынұлы., С.Сейфуллин., М.Дулатұлы., Ж.Аймауытов., М.Әуезов және тағы
басқалардан кейін тіл мәселесі біраз кезең шегіншектеп қалып, тек тәуелсіздік
алғаннан кейін ғана тіл мәселесіне бел шеше кірістік. 1989 жылғы 22 қыркүйек –
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында есте қалатын елеулі күндердің бірі болды. Бұл –
тұңғыш рет «Тіл заңы» қабылданған, халықтың тіл тағдыры үшін ұзаққа созылған
26
күресінің нәтижесінде қазақ тілі жеке-дара мемлекеттік мәртебе алған жұлдызды шақ
еді.
Қазақ тілінің тағдыры үшін күрес бірде-бір толас тапқан жоқ. Тіл – халықтың
жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады. Адамзат тарихында көптеген
өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілге деген сұраныстың төмендеуінен
басталғанын ғылым ақпараттар дәлелдеп отыр. Бүгінгі қазақ қоғамындағы
мәңгүрттіктің басы да өз тілін тәрк етуден туды. Ана сүтімен сіңбеген, бесік жырынан
нәр алмаған ұлттық қасиет, тана сүтімен кірмейді. Тілі мен дінінен айырылғандай
ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын түсінбей, көлденең көк аттының
қолжаулығына айналары белгілі. Әрине, тіліміздің тағдыры үшін күресте халқымыз
қам-қарекетсіз болған емес.
1997 жылдың 11 шілдесінде ҚР-ның «Тіл туралы» жаңа Заңы қабылданды. Бұл
заң – еліміздегі тілдердің қолданылуының заңдылық негіздерін, мемлекеттің оларды
оқып үйрену мен дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттерін белгілеп, елімізде
қолданылатын барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз ететін заң екенін
көрсетті.
Заңда: «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл»,- деп нақты атап көрсетілген. Бұлардың
барлығы еліміздегі тіл саясатын жүргізудің стратегиялық бағыттарын айқындайтын
құжаттар. Одан бері де заңды жүзеге асыру мақсатындағы қаулылар, мемлекеттік
деңгейде қабылданған бағдарламалардың да ұлттық тілдің дамуына зор ықпалы
болды.
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін толық іске асыру үшін көптеген шаралар
жүргізілуде. Соның бірі – қазақ тілі орта, арнайы және жоғары оқу орындарында
міндетті пәнге айналып, жүйелі түрде оқытылып отырғандығы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің 1998 жылғы
Қазақстан Республикасындағы «Тілдер туралы» жарлығымен және 2001 жылғы 7
ақпандағы жаңа жарлығымен «Тілдерді дамыту мен қолданудың 2001-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы» белгілеп берген – Қазақстан Үкіметі мемлекеттік
бағдарламаны іске асыру үшін іс-шаралар жоспарын жасады. Онда мынадай негізгі
қағидалар көрсетілген:
1. Қазақ тілін мемлекеттік басқару ісінде қолдану аясын кеңейту;
2. Мемлекеттік қызметкерлердің қазақ тілін меңгерудегі міндеттерін орындауға
қажетті алғы шарттар жасау;
3. Тілді оқыту мен үйренудің озық әдістемелерін және жаңа технологияларды
енгізу;
4. Ісқағаздарды кезең-кезеңмен мемлекеттік тілге көшіруді нақты қолға алу;
Осы орайда, «Тілдерді дамыту мен қолданудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын» негізге ала отырып, қазіргі таңдағы өзекті мәселенің
біріне айналған аударма мәселесіне тоқтала кетсек.
Аударма іс-әрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас.
Осыған орай, заңдылықтарын білу - өмір талабы. Ендеше тақырыпқа барар жолда
ісқағаздарының тарихынан бірер сөз айталық.
Қазақ тілінде іс жүргізу әрекеті бір бүтін қолға алынып отырған жоқ. Алдымен
сонау, аумалы-төкпелі 1921 жылы қазақ тілінде іс жүргізу міндеттеліп, небір пәрменді
шаралар белгіленіп, нәтижесінде аяқсыз қалған-ды. Бертінде, 1957 жылы республика
Министрлер Кеңесі қазақ тілінде іс жүргізу жөнінде тағы да шешім қабылдағанын
құжаттар тарихынан хабардармыз. Бұл іс те әуелі қызу қолға алынып, кейіннен
жетпісінші жылдары мүлде саябырсып кеткен.
Баршаға мәлім, біз әлі де ісқағаздарын орыс тілінен аудару үстіндеміз.
27
Осы орайда барлық мекемелерде бірінші орыс тіліндегі нұсқалары дайындалып,
содан соң мемлекеттік тілге аударылады. Ал біздің көкейдегі көрікті ой – еліміздің
барша басқару органдары мен атқарушы билік және барша шағын немесе тағы басқа
мекемелерде ішкі (кіріс) құжаттар қазақ тілінде салтанат құрғаны.
Аударматану – ғылым, аударма білімділікті талап ететін жұмыс. Оның өзіне тән
ғылыми, тәжірибелік заңдылықтары мен қағидалары бар. Аударматану тарихында,
негізінен, көркем аудармаға ден қойылып, оның стильдік, жанрлық, тілдік мәселесіне
назар аударылып, орыс тілінен қазақ тіліне аудару сөз болғанымен, ісқағаздарды
аударудың өзіндік қиындықтары бар.
Аударма шешуші рөл атқаратын контекст. Контекст дегеніміз – мәтіннің
мағыналық жағынан аяқталған бөлігі. Оның екі деңгейі бар:
-
біріншіден, тар көлемдегі контекст;
-
екіншіден, кең көлемдегі контекст.
Ендеше аудармада контекст шешуші рөл атқарады. Өйткені сөз де, сөйлем де
контекстке тәуелді болады. Сөз мағынасының ашылуы тұтас мәтінге байланысты. Ал
аударманың басты мақсаты – бастапқы түпнұсқа тілін білмейтін оқушыны өзге тілдегі
мәтінмен, мүмкіндігінше, жақын таныстыру. Аударма да - тіл сияқты қарым-
қатынастың аса маңызды құралы.
Аудармадағы тағы бір маңызды нәрсе – грамматикалық мәселелер. Кез-келген
тілдерді ортақ грамматикалық жан-жақтылық болуы заңды құбылыс. Дей тұрғанмен
түпнұсқа тіл мен аударма (орыс және қазақ тілі) грамматикалық сәйкестіктер сирек
кездеседі. Осыдан келіп аударуда морфология, синтаксистік құрылысқа байланысты
міндеттер туындайды. Бұла арада терминдік қолданыс туралы айтпасқа болмас. Қазақ
лексикасын терминдендіру саласында да өзекті мәселелер жоқ емес және ол әлі де өз
шешімін тапты деуге келмейді. Алайда талпыныс, оң қадамдар жоқ деуге болмайды.
Қазіргі кезде терминологиялық лексиканың жасалуы мен қолданылуы,
қалыптасуы мен дамуы сонау 20-30 жылдары А.Байтұрсынов бастаған қазақи
терминжасам үлгілерінің, принциптерінің, қағидаларының жалғасы деп айтуға
болады. Олай дейтініміз, сол кездегі терминжасам шығармашылығындағы тілімізге
тиімді бағыттардың жасанды түрде сыртқы күштің әсерінен 30-90-жылдар аралығында
шек қойылып, енді қайта жалғасын тапқандай.
Осы ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап термин шығармашылығының жаңа бір
кезеңі басталды деп айтылып жүр. Ол пікір негізсіз емес. Айталық, қазақ лексикасын
терминдендіру тұрғысынан келгенде жасалу жолдары мен жазылуы жағынан сонау 20-
шы жылдары қалыптасқан (товар – тауар, завод – зауыт, машина – мәшіне және т.б.)
сөздердің нұсқалары мен тұлғаларының қайта тіріліп, қайта жандануы тіліміздегі
заңдылықтардың бар екенін көрсете керек. Сондықтан да 20 жылдардағы қалыптасқан
термин шығармашылығындағы құбылыстың дәл бүгінгі күні қайталануы өмір
талабынан туындап отырған заңды құбылыс. Тіпті атап айтарлық жайт, ол – ісқағаз
үлгілеріндегі стиль мен ісқағаздары тілінің замандар бойы қалыптасқан дамыған
қоғам, халық өмірімен біте қайнасқан тарихы бар, оның алғашқы үлгілері ХVII
ғасырдың ІІ жартысы мен ХІХ ғасырдың І жартысында қолданылған, оның тілі мен
стилі, сөздік құрамы түркі халықтарына ортақ болған.
Аударма – тек шығармашылық қана емес, сонымен бірге нақты қозғалыстарды
керек ететін технологиялық та үдеріс.
Сондықтан еңбектің бір бөлігін аудармадағы трансформациялық қозғалыстар да
айрықша сөз етуді қажетететін мәселе.
Жалпы терминдер – белгілі бір өндіріс, ғылым, техника, өнер, қоғамдық өмірдің
арнайы саларында тән затты, әртүрлі ұғымдарды, белгілерді дәл, анық бейнелейтін
28
сөздер немесе сөз тіркестері. Термин сөздердің нақты мағынасы белгілі бір
терминология жүйесінде ғана айқындалады. Сондай-ақ терминдер – лексикамыздың
аса ауқымды саласының бірі. Жаңа сөздердің саны артып, тілдік қордан ауқымды
орын алуы олардың қолданыс өрісінің кеңеюі, көне сөздердің қайта жаңғыруы тілде
бір құбылыс болғанымен, жиі кездесе бермейтін үдеріс. Мұндай сөз тасқыны қазақ
тілінің тарихында бірнеше дүркін болған болса, бір кезеңі 1920 жылдардағы ана
тілдегі жаңалықтар. Оған себеп болған ұйытқылар, факторлар қоғам дамуындағы
іргелі өзгерістер, сол дәуір зиялыларының ұлт тіліне баса назар аударуы, қазақ тілінің
мәртебесінің жоғарылауы.
Терминлогия – тіл білімінің басқа да салалары сияқты өзінің күрделі тарихи
даму сатыларынан өткендігі баршаға аян. Ал бүгінгі нәтижесінде едәуір өзгерістерге
ұшырып, қайта қаралып жатқан келелі мәселе.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік
терминология комиссиясы әр жылдары терминдерді бекітіп тұратындығын тілге тиек
етуге болады.
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті дайындап шығарған
«Бекітілген терминдер сөздігінде» Мемтерминкомның соңғы 20 жылдан астам уақыт
ішінде бекіткен сөздері берілген.
Алдымен 2004 жылғы сөздікпен салыстырғанда Мемтерминкомның қайта қарап,
басқаша тұлғада бекіткен терминдері бірталай екенін айту керек. Бұлардың қатарында
«актуальный» дегеннің «актуалды» емес, «өзекті» деп, «контекст» дегеннің
«мәнмәтін» деп, «аристократ» дегеннің «ақсүйек» деп, «атрибут» дегеннің «төлсипат»
деп, «вымогательство» дегеннің «құнперездік» емес, «бопсалау» деп, «декоративное
искусство» дегеннің бұрынғыдай «қолданбалы өнер» деп емес, «сән өнері» деп,
«компонент» дегеннің «құрамдас» деп бекітілгендігін мысал ретінде келтіруге болады.
Ілгеріде айтылған (2004) жылғы сөздікте пайдаланушыны жаңылыстыратын
бірқатар жайттар бар деуге болады. Бұлардың қатарында ең алдымен орысша
терминнен аударылып бекітілген қазақша терминнің сөз тіркесі құрамында екенінің
бірінде қайтадан орысша тұлғасында беріліп отыратынын айту керек. Мысалы,
«территория» - «аумақ» делінсе де, «территориальный диалект» деген тіркес
«территориялық диалект» деп берілген (147-б.). «Территориально-производственный
комплекс» деген тіркес «территориялық-өндірістік комплекс» деп алынған. Осы
тіркестегі «комплекс» деген термин 69-бетте «кешен, жиынтық» делінген болатын.
«Документ» - «құжат» делінсе, «бланк документа» деген «документ бланкісі» деп (23-
б.), «датировка документа» деген «алфавитный порядок» деген «алфавит реті» деп (14-
б.), «алфавит личных дел» деген «жеке адам істері алфавиті» деп (14-б.); «критерий» -
«өлшем» делінсе, «критерий истины» деген «ақиқат критерийі» деп (72-б), «критерий
практики» деген «практика критерийі» деп (72-б.) берілген. «Фланг» деген «фланг,
қанат (әскери)» деп беріледі де, осы бетте бір сөзден кейін «фланг» деген термин
«қаптал (әскериде)» деп қайта келтіріледі (157-б.). «Финансовый вклад» дегеннен
«вклад, аманат ақша» деген термин жасалғаны да көкейге қонбайды. «Мемуар»
дегеннің «ғұмырнама» делініп, ізінше «мемуарист» дегеннің «мемуаршы» болуы,
«баланс» дегеннің «теңгерім» делініп, «сальдовый баланс» деген тіркеске келгенде
«сальдо балансы» болып шығуы да пайдаланушыны жаңылыстыратын ағаттықтар.
Осы ретте Құқықтану саласында төмендегідей жаңа терминдер енгізілдігін айта
кетсек, олар:
Беттестіру – очная ставка
Қолдаухат – ходатайство
Нұсқаухат – инструктаж
29
Өкімет, билік – власть
Төрелік сот – третейский судья.
Қазіргі таңда іс жүргізу ісінде де едәуір өзгерістер бар. Мәселен, кезінде: «іс
қағаздары», «іс˗қағаздары» деп, бірде˗бірге, бірде˗бөлек, енді бірде˗сызықшамен
жазылып жүрген сөзді қазіргі таңда «ісқағаздары» деп Мемтерминкомның соңғы
бекітуі бойынша бірге жазылу керек. Осы орайда Заң саласында ісқағаздарын
жүргізудегі терминдерге тоқтала кетсек:
Әлеует – потенциал
Байқау – наблюдать
Байқаушы – наблюдатель
Байқаушы кеңес – наблюдательный совет
Бақылау – контроль
Біртұтас –унитарный
Демеуқаржы –дотация
Дербестеу –персонификация
Ерік білдіру – волеизъявление
Заңға тәуелді акт – подзаконный акт
Заңды және жеке тұлғалар –юридические и физические лица
Кемсіту – дискриминация
Қадағалау – дискриминация
Қадағалау – надзор
Қол сұғылмаушылық, тиіспеушілік – неприкосновенность
Құзырет – компетенция
Құзыретті – компетентный
Құқық – право
Құнды қағаз – ценная бумага
Материалдық игілік – материальные ценности
Салт ақша – наличные деньги, наличность
Саралау – дифференциация (дифференцировать)
Тәркілеу –конфискация
Төлемсіздік – неплатеж
Ойымызды
қорытындылай
келе,
қазақтың
біртуар
Ұлы
батыры
˗
Б.Момышұлының: «Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту –
бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту», ˗ деген сөзі еске түседі. Ендеше,
ұрпағымыздың бойына Ұлы тіліміздің ұлағатты сөздерін дарыта отырып, бесігімізді
түзесек. Бабаларымыздың: «Тілмен тікенді де алады», «Тіл тәуелсіз болмай, ел
тәуелсіз болмайды», «Тілінен айрылса, қоңырау да – мылқау», ˗ деген асыл сөздерінің
астарлы мағынасын түсінсек екен.
Жазушы Ғ.Мүсірепов: «Тіл деген – бізге өткен дәуірлерден қалған асыл мұра. Ол
тіл атамыздың ақылынан, анамыздың сүтінен жаралған. Қазақтың өз тілі – қазақ үшін
алтын бесік», ˗ дегендей, сөйлеу тілі - адамның мәдениетінің, ақыл-ойының, даму деңгейінің
маңызды көрсеткіштерінің бірі дей келе, тіліміз таза, мәдениетіміз асқақ болса демекпіз.
30
Имангалиева Г.С.
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА СПОРТИВНЫХ ТЕРМИНОВ
Спорт всегда занимал важное место в жизни стран и народов. Ввиду того, что
одна из главных целей спорта – это сближение стран и народов, спортивные турниры
и соревнования всегда проходят в атмосфере дружбы между участниками и
делегациями из различных государств. В связи с этим очень важным становится
общение и обмен информацией между спортсменами, тренерами, журналистами,
болельщиками, поэтому спортивный перевод приобретает первостепенное значение.
Относящийся к тем явлениям, которые находятся в постоянном развитии и движении,
спорт постоянно способствует появлению новых спортивных феноменов, которые
приносят с собой и новую терминологию.
Спортивная терминология представляет собой вербализованный результат
когнитивной деятельности специалистов в области спорта, основанной на осмыслении
и освоении ими профессионального опыта. Спортивной термин представляет собой не
только средством обогащения языка, но и свидетельством исторического развития и
перемен в социальной жизни, культуре и цивилизации.
На любом крупном соревновании мирового или европейского уровня
специалистам приходится осуществлять спортивный перевод с английского,
французского, итальянского, немецкого, арабского, испанского, чешского, финского,
китайского, турецкого и других языков. Безусловно, язык спортивной коммуникации
включает в себя профессиональные единицы, различные по форме, содержанию и
функционированию. Терминология выступает ядром данной системы единиц, она
представлена общенаучными и межотраслевыми терминами, отраслевыми и
узкоотраслевыми единицами, а также узкоспециальными наименованиями. Наиболее
многочисленную группу в спортивной терминологии составляют узкоотраслевые
термины. Вокруг терминологии в языке спортивной коммуникации группируются
профессионализмы, профессиональные жаргонизмы и номенклатурные обозначения.
Границы между отдельными стратами языка спортивной коммуникации достаточно
подвижны: возможен переход профессионализмов и жаргонизмов в разряд терминов.
Являясь
составной
Достарыңызбен бөлісу: |