Министрлігінде тіркелген. Куәлік №2988-ж 2008 жылдың 25 наурызы

 
57 
Zagidullin,  A.  Islam,  K.  Abisheva.  They  are  mostly  engaged  in  analyzing  the  theory  of 
translation. 
Kazakhstan  got  its  independence  20  years  ago,  since  then  the  vocabulary  has 
changed,  new  words  appeared,  archaic  and  obsolete  words  have  suddenly  emerged  from 
obscurity. Many philologists warn Kazakh terminologists not to invent too many new words 
in  Kazakh.  For  example,  the  Buro  of  the  Kazakh  language  translated  international  words 
such as: the Internet as Galamtor, vacancy as bos oryn, balcony as kyltima. Words denoting 
new political realia enter Kazakh every day, as the political system has changed since 1991 
and  such  notions  as  president,  party,  e-voting,  deputy  became  well-known  words  in  the 
Kazakh language.  
As we know, nowadays English has become a source language of borrowings. As a 
result, English words flushed into Russian and Kazakh. 
The necessity of international communication caused the demand of learning English 
throughout  our  country;  many  companies  started  their  international  collaboration  with 
international  companies,  diplomatic  relations  started  since  the  country’s  gaining  its 
sovereignty.  
Kazakhstan  is  entering  the  international  political  arena.  The  necessity  to  spread 
information about Kazakhstan is increasing. Kazakhstan is making a fast progress and other 
countries express interest in Kazakhstan, its people, its traditions and language. 
There appeared a necessity to  establish  new  organizations rendering translating and 
interpreting  service.  A  lot  of  new  translation  offices  have  been  established  all  around 
Kazakhstan; the profession of a translator is in great demand.  
The  basic  directions  of  these  translation  offices  are  business  correspondence  and 
business communication. A decade for foundation, another decade for establishing the image 
of  our  country  abroad,  however,  translating  problems  still  exist.  The  translators  are  still  at 
demand. 
In 2007 Kazakhstan adopted the Regulation of Three languages – Kazakh is the state 
language, Russian is considered to be the language of communication and English becomes 
the language of international communication. 
So it pushed governmental organizations, such as ministries, educational institutions 
and  even  local  administration  Internet  sites  to  establish  e-sites  in  English.  Therefore, 
translators  encounter  many  linguistic  problems.  For  many  years  English  learning  has  been 
organized well in Kazakhstan, but there was little practice in translating new political realia 
and new political notions, social and economic terms. As a result, at the start of the country’s 
foundation translators were confused. 
Some translators were guided by their inner feeling and much practice; others simply 
translated the terms word for word, that is, used translation loans. 
A  great  number  of  new  terms,  old  collocations  acquiring  new  meanings  and 
borrowings filled the Kazakh vocabulary. 
First you could see and hear about Kazakshtan in the Internet and on the TV channel 
“Khabar”. The latter was the only TV channel broadcasting the latest news about Kazakhstan 
in English at the end of the 90s.  
There  arose  a  problem  of  rendering  Kazakh  realia  into  foreign  languages  trying  to 
preserve the cultural coloring and ethnic peculiarity of the country.  
At present there is only one TV channel that broadcasts 24 hours in English. Many e-
sites are translated into English. 
Looking through the translational dictionaries from Kazakh into Russian and English 
you can come across some Kazakh realia rendered into English in the following way: әкім – 

 
58 
аким  –  1)  mayor;  2)  administrator  (Kazakh-English-Russian  dictionary,  Almaty,  2009  by 
Akhmetova S.G. – 256p., further KERD). 
Kazakhstani Internet sites render akim as governor (akorda.kz) and akimat as local 
government (caspionet.kz), though on other sites of Kazakhstani regions they propose akim, 
mayor,  for  instance:  “The  site  of  akim  of  Akmola  region  is  a  project  part  of  «Electronic 
government», called to provide an openness and transparency of the work of state structures 
of the Republic of Kazakhstan.” 
A list of Kazakhstani realia was suggested to the respondents who know the English 
language and have some translation skills. The realia akim was translated by 30 respondents. 
33% of respondents rendered it as akim and 33% as head of the region, 13% translated it as 
mayor and the rest proposed different words with the meaning of a person who is in charge 
of  the  region.  The  analysis  shows  that  the  respondents  used  two  basic  ways  of  rendering 
realia, that is, transliteration and generalization, only a small part used analogues.  
So,  there  are  several  variants  of  rendering  akim  into  English,  but  we  must  choose 
only  one  which  is  the  most  suitable  for  political  discourse  and  offer  it  for  overall  use  in 
Kazakhstan.  In  our  opinion,  the  most  suitable  equivalent  is  GOVERNOR.  Macmillan 
English  dictionary for Advanced  learners thus defines  this  word: 1b. an official who is sent 
by the central government to govern an area of the country.  
As for MAYOR, which is defined as the most important elected official in a town or 
city,  it  does  not  reflect  the  Kazakh  realia.  The  thing  is  that  in  Kazakhstan  the  akim  of  the 
region  is  appointed  by  the  President  of  the  country,  so  we  can  offer  such  variants  as:  city 
akim, city governor or governor of the region and village governor.  
As regards informal documents it is not forbidden to use “the head of the region” as 
it means: the leader or the most important person in a group. 
Other confusing political realia of Kazakhstan are majilis and maslikhat. 
E-site Caspionet renders majilis and maslikhat by a descriptive translation, for example: 
The Kazakh Lower House of Parliament, the Majilis, has approved the ratification of 
a  series  of  international  agreements,  including  the  Treaty  on  the  Law  governing 
Trademarks. Or  
During  a  meeting  with  employees  of  the  Kokshetau  polypropylene  bags  production 
plant,  the  communist  party  members  have  promised  to  raise  salaries  and  pensions  if  their 
candidates win seats in the Lower House, the Majilis and local councils, the Maslikhats. 
It is seen from the examples, given above, caspionet aimed at pragmatic translation, 
since its basic purpose is to broadcast news concerning Kazakhstan to foreign countries.  
However,  the  problem  is  that  on  many  sites  majilis  and  maslikhat  are  presented 
without any  explanation  which  can  make it  difficult for comprehension  for foreign readers. 
KERD  defines  majilis  as  meeting  and  assembly,  while  nothing  is  said  about  its  political 
affiliation. 
The  analysis  of  the  respondents’  answers  demonstrates  that  it  was  not  difficult  for 
them  to  translate  these  two  realias  though  there  are  some  spelling  mistakes  and  errors  in 
rendering – Lower house into English, for example: lower chamber or lower department, but 
such examples are not so numerous. 
So we may suppose that the political realias, such as Majilis and Maslikhat in official 
and informational discourse should be rendered into English by descriptive translations. 
It  is  interesting  to  analyze  the  political  address  of  the  president  to  the  Kazakhstani 
people,  on  different  sites  of  the  country  it  is  rendered  differently  as  Address  to  People  or 
Message  to  People.  The  study  of  the  respondents’  answers  show  that  33%  of  respondents 
prefer the variant Message, while the correct way to render it is Address. 

 
59 
 Territorial  realia,  such  as  region,  evoked  many  variants  of  translating.  We  don’t 
think that the Russian oblast is a proper translation into English, but even nowadays we can 
encounter the use of this word in mass media, for example: Regional authorities applied for 
government help, KazTAG reports citing press-service of oblast administration. More often 
the  word  region  is  used  or,  which  is  absolutely  incorrect,  the  word  district.  56%  of 
respondents  translate  Akmola  region  and  26%  of  respondents  transliterate  it  as  Akmolinsk 
region, which is a mixture of the Russian Akmolinskaya and Kazakh – Akmola, though most 
sites  translators  prefer  the  Kazakh  variant.  It  is  shorter,  and  there  is  no  necessity  to 
transliterate  Russian  endings,  which  are  irrelevant  for  the  Kazakh  language,  for  example: 
Pavlodar region, Kostanai region and others. 
In  the  former  Soviet  Union  the  universities  and  other  educational  institutions, 
museums used to be named after famous people: The museum of musical instruments named 
after  Ykylas  Dukenuly,  Kokshetau  state  university  named  after  Sh.Ualikhanov  but  the 
modern  tendency  is  to  shorten  the  name  of  the  university  and  avoid  such  bulky 
constructions:  Kazakh  Ablaikhan  university,  Kokshetau  State  Sh.Ualikhanov  university, 
Kokshetau  Abai  Myrzakhmetov  university.  Nevertheless,  there  are  as  many  translations  as 
there are translators: one and the same university can be called differently. In caspionet you 
can  see:  “She  graduated  from  Abai  Kazakh  National University  of  Education,  which  is  the 
oldest  educational  institution  in  the  Republic.”  On  the  site  of  the  university  you  can  meet 
other  variants  of  the  university’s  name:  “Abai  Kazakh  National  Pedagogical  University  is 
one  of  the  major  higher  educational  institutions  of  Kazakhstan”,  or  “KazNPU  named  after 
Abay  has  joined  the  Great  Union  of  European  Universities  called  Magna  Charta 
Universitatum., KazNPU after Abay.” [www.kaznpu.kz]  
The  same  discord  is  observed  in  rendering  official  names  of  ministries.  One  can 
come  across  the  following:  The  Kazakh  Defence  Ministry  or  Defence  Ministry  of  the 
Republic  of  Kazakhstan,  the  Ministry  of  Justice,  the  Ministry  of  Economy  and  Budget 
Planning,  Ministry  of  Finance.  Sometimes  there  exist  several  variants  of  translating  the 
name of the same ministry. Thus the Ministry of Education and Science may be shortened to 
Ministry of Education, or on the site of the Ministry of Justice you can meet its full official 
name  in  English:  Republic  Kazakhstan  Ministry  of  Justice  or  Ministry  of  Justice  of  the 
Republic of Kazakhstan. Besides, there is a  difference in the usage  of prepositions: Kazakh 
Minister for Justice. Berik Imashev  noted that this is another significant step Kazakhstan is 
making towards becoming a WTO member [www.caspionet.kz], or On behalf of their states 
had  signed  the  Minister  of  Justice  of  the  Republic  of  Kazakhstan  Mr.Rashid 
[www.minjust.kz]. 
New realias and  notions peculiar to Kazakhstan are Oralmans (Kazakh people  who 
returned to their native land), “food belts” (a campaign established for supplying the country 
with  local  food),  UNT-unified  national testing  (assessment  of  pupils  at  finishing  secondary 
school) appeared in the Kazakh language and they are transliterated or calqued into English.  
When  translating  from  SL  into  TL,  it  is  necessary  to  take  into  consideration  the 
norms and standards of the TL 
One  can  notice  on  many  sites  that  most  of  them  do  not  fully  represent  the  whole 
information  of  their  organization,  some  documents  are  not  translated  into  English,  some 
information  is  downloaded  with  Russian  and  Kazakh  realias  not  being  rendered  at  all,  for 
example:  General  provisions  also in маслихатах  and  акиматах  checks,  though  one  can 
meet appropriate English terms in caspionet and akorda sites.  
Summing up the analysis, we come to the conclusion that one of the basic problems 
in  Kazakhstan  lies  in  the  adequate  translation  of  relias  (equivalent  lacking),  words 
characterizing  territorial  and  administrative  units.  To  solve  this  problem  the  country 

 
60 
translators  should  develop  one  strategy  of  rendering  all  Kazakhstani  national  realias  into 
English  to  make  our  information  more  understandable  for  foreign  people  interested  in 
Kazakhstan and the following steps should be undertaken. It is necessary: 
- 
to establish an association of Kazakhstani translators; 
- 
to have access to the Internet and develop the translators’ site; 
- 
to  work  out  methodical  aids  to  help  future  translators  to  render  Kazakh  realia 
systematically and orderly; 
- 
to  organize  round  table  negotiations  on  discussing  problems  of  translators  in 
political discourse, namely in Kazakhstan; 
- 
to  carry  out  experiments  (to  study  interviews,  applications,  surveys)  with  the 
purpose of finding out if foreign speakers and readers understand the translation correctly. 
 
Literature: 
 
1.  Aitbayev,  U.  A.,  The  foundation  of  translation  in  Kazakhstan  //  Development  of  Kazakh  Soviet 
Linguistics.1980. –p.38-43  
2.   Akhmetova, S.G., Kazakh-English-Russian dictionary. – Almaty, 2009. – 256p. 
 
 
Дүсіпбаева Қ.С. 
 
ЖАРНАМАДАҒЫ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚАТЕЛЕР 
 
Жарнамада  жіберілетін  қателер  бір  тілден  екінші  тілге  аударма  жасау  барысында 
пайда  болады.  Қазақстанда  жарнама  мен  хабарландырудың  түпнұсқасы  мен  тарату 
үдерісі  100  %-  ға  дерлік  әуелі  орыс  тілінде  жүзеге  асады,  қазақ  тіліне  аудару  екінші 
кезекте  ғана  қолға  алынады.  Осыдан  келіп,  қазақтілді  жарнама  жасаушы  кәсіпкерлік 
дамымай  отыр.  Сөйтіп,  жарнама  берушілер  қазақтілді  тұтынушылар  мүддесін 
ескергендіктен емес, тіл саясатында тууы мүмкін даудан қашқақтағаннан, амалсыз түрде 
орыстілді  жарнаманы  үстірт  қазақшалаумен  шектеледі.  Оның  өзін  дұрыс  аудармай, 
теледидардан  берілетін  жарнамаларда  тіліміздегі  ой  екпінін,  сөз  екпінін  сақтамайды 
немесе  мәтін  дұрыс  аударылғанымен,  оны  дыбыстайтын  адам  қазақ  тілін  білмей,  дұрыс 
сөздерді  қате  айтып  жатады.  Ал,  сауда  орындарындағы  импортталатын  өнімдердің  аз 
ғана  бөлігі  қазақша  жапсырмалар  (этикетка)  мен  нұсқамаларды  (инструкция)  қамтиды, 
қалғаны  орыс  тілінде  не  басқа  шет  тілдерде.  Сөзіміз  дәлелді  болу  үшін  бірнеше  мысал 
келтіріп  өтейік.  Өскемен  қаласынан  шығатын  «Шығыс-сүт»  ЖШС-нің  сүт  өнімінің 
қорабында  «Майлығы  2.5  %»  (майлылығы  болу  керек),  «Сақтау  мерзімі  қораптан  қара» 
(см.  на  упаковке  -  орамадан  қараңыз)  деп  көрсетілген.  «Кондитер+»  ЖШС-і 
«Круассанчики»  деген  өнімінің  қаптамасында  былай  жазылған:  ««кілегей  қосылған 
құлпынай»  салмасымен  круасаншалар  (Круассанчики  с  начинкой  «клубника  со 
сливками»)  Құрамы:  ж/с  бидай  ұны,  қант,  ашытқы,  маргарин,  құрғақ  майсыз  сүт  (сухое 
обезжиренное  молоко-  майсыз  құрғақ  сүт  болуы  керек),  тұз,  сорбин  қышқылы, 
қойылтылған сүт (сгущенное молоко - қоюландырылған сүт), құлпынай джемі, ауыз суы. 
Сақтау  мерзімі:  ...  дейінгі  температурасында  сақтау,  5  тәулік.  ...  -  ден  жоғары  емес 
температурасында  сақтау,  30  тәулік  (При  температуре  от...  до...  5  суток  -  ...  дейінгі 
температурада  5  тәулік  сақтау  керек).  Пайдалану  алдында  мұздатылған  тағамдарды 
жібіту.  (Замороженные  изделия  перед  употреблением  разморозить  -  Мұздатылған 
өнімдерді  пайдалану  алдында  жібіту  керек)»  «Дальпродукт»  ЖШС-і  сусынының 
жапсырмасында:  «газдалмаған  сергіткіш  шайы,  лимон  дәмі  бар  (Негазированный 
тонизирующий  чай  со  вкусом  лимона  -  Лимон  дәмі  бар  газдалмаған  сергіткіш  шай). 

 
61 
Ашылған кезден бастап 1 тәуліктен аз сақтаңыз (С момента вскрытия хранить не более 1 
суток  -  Ашылған  кезден  бастап  1  күннен артық  қолдануға  болмайды)»  деген  нұсқаулық 
бар. «VITA»  АҚ-ы ұсынған майонез жапсырмасында: «Сақталу мерзімі (Сақтау мерзімі 
болу  керек):  ...  дейін  60  күн».  100г  өнімнің  тағамдық  және  қуаттылық  құндылығы 
(Пищевая  и  энергетическая  ценность  на  100г  продукта  -  100  г  өнімнің  тағамдық  және 
энергетикалық  құндылығы)  деп  берілген.  Келтірілген  мысалдар  атлған  жағдайдың  аз 
ғана  бөлігі.  Кез  келген  өнімді  алып,  орамасын  не  жапсырмасын  қарасаңыз,  түрлі 
қателерді  көруге  болады.  Бұл  мемлекеттік  тіліміздің  жарнама  саласында  қолданылу 
аясының тар екенін дәлелдейді. 
 Орыс тіліндегі сөздерді қазақшаға тікелей, мағынасын ескермей аудару - осы күнгі 
жарнамаларда  көп  кездеседі.  Мысал  келтіретін  болсақ,  наращивание  ногтей-  тырнақ 
жетілдіру,  тырнақты  ұзарту,  упаковка  подарки-  сыйлықтарды  әрлеу,  оформление 
документа-  құжаттарды  рәсімдеу,  холодильные  камеры-  суық  камералар,  т.б.  шала- 
пұшық  аудармаларды  қаламыздағы  сыртқы  жарнамалардан  байқауға  болады.  Қазақстан 
көшесі  бойындағы  мынадай  жарнамаға  көзіміз  түсті:  «ЕСІКТЕР  қарағайынан  жасалған 
Ресей»,  астында  орысшасы  жазылған:  «ДВЕРИ  из  сосны  российской».  Қазақшаға  сөзбе- 
сөз аударылған, еш мағына жоқ. 22 Наурыз- Ұлыстың Ұлы күні қарсаңында қала халқын 
құттықтау  мақсатымен  (қаланың  бірнеше  көшелеріне)  былай  деп  жазып  қойыпты: 
«Мейрамыңызбен!  Өскемендер!»,  орысша  аудармасы  -  «С  праздником,  Усть-
Каменогорцы!».  Мағына  жағын  алмағанның  өзінде  бірінші  сөз  жекеше  түрде,  екіншісі 
көпше түрде жазылған. Ал «Өскемендер» сөзінің орыс тілінде де аудармасы жоқ, себебі 
дәл 
осы 
жазуда 
қалалар 
дегенді 
білдіреді. 
Дұрысы- 
«Мейрамдарыңызбен, 
Өскемендіктер!» болуы тиіс.  
Қаладағы  арзандатылған  киім-  кешектер  сататын  дүкендерді  «Second  hand»  деп 
атайтыны  белгілі.  Осындай  дүкендердің  бірінің  сыртына  «Second  hand»-  «Екінші  кол» 
деп жазып қойыпты. Емлелік  қатесін  ескермегенде, сөзбе-  сөз аудармасы дұрыс- ақ, тек 
еш мағына жоқ. «Second  hand» тіпті  орыс тіліне де «вторая рука» болып аударылмайды. 
Бұл  атау  тұрақты  тіркес  іспетті.  Сондықтан  оны  аударып,  сөздік  қорымызды 
«байытудың» қажеттілігі аз деп есептейміз.  
Осы аталған өрескел қателер жарнама ісімен айналысатындардың қазақ тіліне деген 
немқұрайлылықтарын көрсетеді. Біздің пайымдауымызша, жарнама жасаушылар бірінші 
қазақ  тілінде  мәтін  жазып,  одан  кейін  қажет  болса,  өзге  тілдерге  аударғандары  дұрыс. 
Алайда, жарнаманы бірнеше тілде де беруге болады, тек мәтіні мағына жағынан үйлессе 
болғаны. Ешбір Заңда «сөзбе- сөз аударылсын» деген нұсқау жоқ. 
 Жоғарыда  келтірілген  мысалдарда  түпнұсқа  тіл  мен  аударма  тіл  арасындағы 
грамматикалық  айырмашылықтарға  назар  аударылмағаны  көрініп  тұр.  Ал  аудармадағы 
маңызды  нәрсе  -  грамматикалық  мәселелер.  Негізінен  орыс  тілі  мен  қазақ  тілінің 
арасында грамматикалық айырмашылықтардың үлкен үш типі бар: 
Орыс  тілінде  кездесетін  элементтерге  қазақ  тілінде  формалық-  грамматикалық 
сәйкестіктердің болмауы. Мысалы, орыс тіліндегі вид категориясы, род категориясы, сын 
есімнің қысқа формасы, т.б. 
Керісінше,  қазақ  тілінде  бар  элементтер  орыс  тілінде  болмайды.  Бұған  қазақ 
тіліндегі  етістіктің  нақ  осы  шағы,  бұрынғы  өткен  шағы,  өзгелік  етіс,  тәуелдік  жалғауы, 
т.б. жатқызуға болады. 
Қазақ  тілі  мен  орыс  тілінде  формалық  -  грамматикалық  жағынан  бір-  біріне  сай 
келетін  элементтер  болғанымен  аудару  ісінде  олар  қызметтері  жағынан  әр  түрлі  болып 
келуі  мүмкін  [Мемлекеттік  тіл:  терминология,  іс  қағаздары  мен  бұқаралық  ақпарат 
құралдарының тілі.- Астана1999, 297-298].  

 
62 
Аудару  үстінде  синтаксистік  құбылыстарды  жете  ескеруіміз  керек.  Біріншіден, 
орыс  тілінде  сөйлемдегі  сөздердің  орын  тәртібі  шартты  түрде  болса  да  еркін  екені 
белгілі, ал қазақ тілінде сөйлемнің әр мүшесін белгілі бір қалыпты орны бар. Сондықтан 
орыс  тілінен  қазақ  тіліне  аударуда  әрқашанда  орын  тәртібін  өзгертуге  тура  келіп 
отырады.  Екіншіден,  орыс  тілінен  қазақ  тіліне  аударуға  байланысты  тағы  бір 
синтаксистік  мәселе  -  орыс  тіліндегі  құрмалас  сабақтас  сөйлемдер  қазақ  тіліне  жай 
сөйлем  болып  аударылады.  Міне,  аудару  барысында  осы  аталған  ережелер  ескерілсе, 
жарнамаларда ешқандай қателер болмайтынына сенімдіміз. 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: