Жанақорған ауданының көлдер жүйесінің экологиялық күйі

58

«Молодой учёный»  .  № 7.1 (87.1)   .  Апрель, 2015  г.

сетін, Республиканың Қызыл кітабына енген құстар көп 

кездеседі. Мысалы, бұйра бірқазан (А. М. Сема, А. П. Ги-

сцов, А. Ф. Ковшарь, В. В. Хроков), сары құтан (В. В. Ги-

сцов), кіші аққұтан (В. 

Г. 

Березовский), жалбағай 

(А. Н. Пославский,  Б. М. Губин),  қарабай  (А. Н. Послав-

ский), қара ләйлек (Телікөлде — А. М. Сема, А. П. Ги-

сцов), сыбырлауық аққу (А. Н. Пославский), ақбас үйрек 

(өте сирек — В. Г. Березовский), су бүркіт (1979 ж. — 

В. Г. Березовский), жұртшы т. б. [4] кездеседі. Аудан тер-

риториясындағы көлдерде балықтың түрлік құрамы да 

ерекше. Онда сазан, лақа (жайын), табан балық, қылыш 

балық, шортан,

1960 жылдардан бастап Жаңақорған ауданының жай-

ылымдық жерлерін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы 

игерілетін жер көлемі бұрынғыдан 1,7 есеге өсті. Ал Әму-

дария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960–

1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының 

өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 

1970–1980 жылдар аралығында өңірдің көлдеріне құйы-

латын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері — ан-

тропогендік факторлар еді. Негізгі су көзі болған өзен бой-

ындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі 

қаркындап дамыды (Шардара). Оның үстіне ауыл шару-

ашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен 

бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге 

асты. Мәселен, соның салдарынан Сырдария бойындағы 

мыңдаған көлдердің су тартылып, сортаңдарға айналып 

қалды. Оның үстіне өзен бойындағы шаруашылықтарда 

тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қол-

дану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңай-

тқыштарды қолдану 10–15 есеге өскен. Осындай антро-

погендік факторлар өңірдегі көлдерді экологиялық апатқа 

ұшыратты. Көлдердің апатына себеп болған фактор-

ларға: — жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін 

ескермеу; — ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, 

судың қорын есепке алмау; — суды өте көп қажет ететін 

күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу; — 

жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және 

суды үнемді пайдаланбау; табиғат ресурстарын пайдала-

нудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми 

тұрғыдан негізделмеуі болып табылады. Осы аталған фак-

тілер өңірдің экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологи-

ялық дағдарысқа әкелді. Өңірдің фаунасы мен флорасы 

жойылып бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам 

жүруде. Көлдердегі балық өсіру шаруашылығы тоқталып, 

соңғы 1–2 жылда ғана қайта қолға алынды.

Әрине, соңғы онжылдықтағы Сырдария суының аза-

юына байланысты қаншама байлық, көлдермен қоса ша-

бындық пен жайылымдық жерлер жұтаң тартты. Мұндай 

қиындық балық шаруашылығын да айналып өтпеді. Ре-

спубликалық табиғи бассейндерге Сырдария өзенінің ар-

насы мен Кіші Арал жатқызылады, ал облыстық мәрте-

беге аудандардағы кіші өзендер мен көлдер кіреді. Бұдан 

екі-үш жыл бұрын өңірде 215 су тоғаны бар болатын, 

бірақ дария суының аздығынан бірқатары құрғап қалды. 

Бүгінгі таңда облыстық маңыздағы 158 су айдыны бар, 

олардың барлығы облыс әкімдігімен бекітілген, су айдын-

дарының жалпы көлемі 41 гектарды алып жатыр.

Жаңақорған ауданының көлдері

№ 

Көлдің атауы

Аумағы (га) 

Халық шаруашылығындағы маңызы

1

2

3

4

1

Борықты

40

Балық аулау

2

Өзкент

70

Балық аулау

3

Қандыарал

80

Балық аулау

4

Кіржуған

35

-

5

Қойлық-Ата

100

-

6

Жыңғылсай

40

Балық аулау

7

Қамбар

10

-

8

Алакөл

45

-

9

Нарсоққан

50

Балық аулау

10

Жощыкөл

180

Балық аулау

11

Баспанкөл

30

Балық аулау

12

Тынысбеккөл

20

Балық аулау

13

Әлімкөл

-

14

Сауса

25

-

15

Айдархан

20

Балық аулау

16

Жаманбала

35

-

17

Бозкөл

5

-

18

Малдыбай

8

-

19

Қалғандария

150

-

20

Шұқырбай

20

Балық аулау

21

Бесарық су қоймасы

200

Бау-бақша суару

22

Жиделі су қоймасы

50

Бау-бақша суару

59

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

Аудан бойынша 12 нысан резервтік, ал 10 көл ұзақ 

мерзімге жалгерлерге бекітіліп берілген. Негізінен су 

тоғандары жалгерлерге 10 жылға бекітіліп беріледі. Көл-

дерді пайдаланғаны үшін олардан бір тиын да алынбайды. 

Бірақ олар барлық құрал-жабдықтармен қамтамасыз 

етілген болуы керек. Жыл сайын балық шаруашылығын 

дамыту бағытындағы жоспарын ұсынып, атқаратын жұ-

мысын, қаржысын, балық өсіру жұмыстарын көрсетеді. 

Әрине көлдің биоалуантүрлілік ерекшелігі ескеріледі.

Әрбір табиғи бассейннің балық аулау лимиті белгіле-

неді. Ол үшін жалгерлер салық төлейді. Жалпы аулау ли-

митін балық шаруашылығы институтының ғалымдары 

есептеп береді. Көл иелері оларды өздері шақырып, ға-

лымдар балық қорының сәйкес аулау мүмкіндігінің биоло-

гиялық негіздемесін жасайды.

Жаңақорғандағы Қалғандария, Ақтас, Өзгент, Қойлақ 

ата су айдындарында жаңа жобалар қолға алыну жоспар-

ланып отыр.

Жалпы құны 1,5 млрд. теңгені құрайтын жобаның ая-

сында көлдерге су жеткізетін каналдарды жөндеу мен 

қайта қазу, гидротехникалық құрылыстар мен шлюздер 

салу, құрылыстарға да күрделі жөндеу жүргізу мен балық 

өткізбейтін құрылғылар салу және балықшылар үйлерін 

тұрғызу секілді жұмыстарды атқарылады.

Жоғарыда келтірілген мәліметтердің барлығын түй-

індей келе Сырдарияның төменгі ағысындағы көлдер жүй-

есін сақтап қалу, ол жерлерді мекендейтін құстарды қорғау 

өте маңызды. Ол үшін Орта Азия мен Европа аралығында 

құстар жолындағы көлдер жүйесінде арнайы мемлекеттік 

дәрежедегі қорықтар ұйымдастыру келешектің маңызды 

ісі (Сарысу-Телікөл, Қамбаш т. б.).

Ал аудандағы Қаратаудың солтүстік-батысынан ағып 

шығатын суы аз, шағын өзендер (Жиделі, Бесарық, 

Ақүйік, Арыстанды т. б.) тау баурайының бірден-бір су-

ландыру көзі. Шатқалдарда шағын тал, жыңғыл-шеңгел 

аралас тоғайлар осы өңірдің жануарларының жаз жай-

ылымы болса, қыс қыстауы, панасы болады.

Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде облыстық бюд-

жеттен 8213,0 мың теңгеге «Жаңақорған және Жалағаш 

аудандарының әкімшілік-аумақтық шекарасы шегінде 

Сырдария өзені мен су нысандары бойында су қорғау ай-

мақтары мен белдеулерін белгілеу» жобасы бойынша су 

қорғау белгілерін орнату жұмыстары толығымен атқа-

рылуы қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.  Проблемы Аральского моря. Развитие ландшафтов Приаралья в условиях опустынивания / Под ред. Г. А. Ток-

маганбетова. — Алма-Ата: Наука КазССР, 1985. — С. 119.

2.  Бурлибаев М. Ж., Достай Ж. Д., Турсунов А. А. Арало-Сырдаринский бассейн. — Алматы: Дәуір, 2004. — С. 21–25.

3.  Тәуіпбаев С. Т. Арал — Сырдария аймағын гидроэкологиялық тұрақтандыру. — Алматы: Республикалық баспа 

кабинеті, 2000. — 244 б.

4.  Блоговещенский Э. Н. Водный режим почво — грунтов Средней Азии. — Л., 1958. — Т. 38. — С. 63.

Водные ресурсы на территории Кызылординской области

Сагаев Абдижаппар Абилтаевич, кандидат технических наук, профессор;

Алибекова Айгуль, магистрант;

Менлихожаев Багдат, магистрант

Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата (Казахстан)

Р

ека Сырдарья является главной водной артерией бас-

сейна, которая образуется от слияния рек Нарын и Ка-

радарья, малых притоков Ферганской долины, среднего те-

чения и притоков Ахангаран, Чирчик, Келес, Куруккелес 

и Арысь. Из общей площади территории бассейна реки 

Сырдарьи, равной 444 тыс. км 

2

, 250 тыс. км 

2

 (или 56,6%) 

находится в пределах Республики Казахстан и является 

территорией контролируемой Арало-Сырдарьинским БВИ. 

Остальная территория принадлежит Республикам Кыргыз-

стан, Узбекистан и Таджикистан. Две области Республики 

Казахстан: Южно-Казахстанская и Кызылординская почти 

полностью размещены в бассейне реки Сырдарьи (за ис-

ключением Сузакского района Южно-Казахстанской об-

ласти) и входят в четыре водохозяйственные районы: 

среднее течение — Голодная степь Республики Казах-

стан, с площадью территории около 2 тыс. км 

2

, Чирчик-Ан-

грен-Келесский (ЧАКИР) — с площадью 12 тыс. км 

2

, 

Арысь-Туркестанский (АРТУР) — с площадью 28 тыс. км 

2

 

и нижнее течение — с площадью 208 тыс. км 

2

.

В пределах Республики Казахстан река Сырдарья про-

текает от гидропоста Чиназ до впадания в Аральское море 

и принимает правые притоки Келес, Куруккелес, впада-

ющих выше Шардаринского водохранилища и ниже его 

Арысь. Длина реки на этом участке 1746 км., падение 200 

метров. Река Сырдарья на территории Республики Казах-

стан левых притоков не имеет и зарегулирован Шардарин-

ским водохранилищем, предназначенного для сезонного 

регулирования стока. От нижнего бьефа Шардаринской 

60

«Молодой учёный»  .  № 7.1 (87.1)   .  Апрель, 2015  г.

плотины начинается нижнее течение реки Сырдарьи, ко-

торое характеризуется отчетливо выраженной извилисто-

стью, а ее пойма, шириной от 5–10 км до 20–40 км об-

разуется древней и современной зоной меандрирования, 

современной и древней дельтой, в которых имеется значи-

тельное количество проток, стариц и озер, часть которых 

в настоящее время пересохло.

Гидрометрические наблюдения за уровнем воды реки 

Сырдарьи в пределах Республики Казахстан были начаты 

в 1910–1913 годах на четырех гидропостах: Тюмен-Арык, 

Кызылорда, Караозек и Казалинск. В настоящее время 

действуют девять опорных гидропостов: Чиназ-Кокбулак, 

н/б Шардаринского водохранилища, Коктобе, То-

мен-Арык, Тасбугет, Караозек, Жосалы-Караозек, Каза-

линск и Каратерен.

Нижнее течение реки Сырдарья зарегулировано Шар-

даринским водохранилищем и Коксарайским контррегу-

лятором, предназначенными для обеспечения потребно-

стей в воде сельского хозяйства и для предотвращения 

ЧС, связанных с попусками паводковых вод.

Кызылординский, Айтекский и Казалинские гидроузлы 

обеспечивают поливной водой все поливные земли Кызы-

лординской области.

Наиболее крупный приток реки Сырдарьи, река Арысь 

берет свое начало из озера Кул-Бастау и далее по течению 

принимает притоки Балыкши, Бурулдай, Машат, Аксу, 

Бадам и ряд мелких речек ледникового и родникового пи-

тания (Бала Кулан, Шелекты, Жабаглы су, Шукурбулак, 

Карасу булак и др). Площадь водосбора реки составляет 

13,1 тыс.км 

2

. Протяженность реки — 378 км, со средним 

многолетним стоком — 1,198 км 

3

 и со средним много-

летним расходом 38 м 

3

/с.

На всех реках Арало-Сырдарьинского бассейна имеются 

водохранилища, общее количество которых составляет 33 

единиц. К наиболее крупным из них относятся Шардарин-

ское на реке Сырдарья, Богенское на реке Боген, Бадам-

ское на реке Бадам и Кошкорганское на реке Карашик.

Работа Шардаринского водохранилища в большинстве 

случаев дает положительные результаты в стабилизации 

противоречий между гидроэнергетикой и орошаемым зем-

леделием, имеющим место в бассейне реки Сырдарьи.

В целях обеспечения надежности и безопасной работы 

Шардаринского водохранилища, улучшения водообеспе-

ченности нижнего течения реки Сырдарья в рамках про-

екта «Регулирование русла реки Сырдарьи и спасение 

Северной части Аральского моря» в 2008 году осущест-

влены работы, предусмотренные контрактом РРССАМ 

003 «Реабилитация Шардаринской плотины», со стоимо-

стью работ 2281,860 млн. тенге. В рамках контракта пред-

усмотрены выполнение следующих работ: реконструкция 

дренажной системы плотины; строительство новых во-

домерных сооружений; реконструкция водовыпусков 

и других сооружений на отводящем канале дренажной си-

стемы; строительство новых разгрузочных скважин (185 

единиц) Шардаринской плотины, установка новых пье-

зометров (24 единиц); ремонт швов и поверхности же-

лезобетонных креплений верхнего откоса Шардарин-

ской плотины; модификация успокоительного бассейна 

донного водовыпуска на Шардаринской ГЭС; исследо-

вательские и заливочные работы на Кызылкумском во-

довыпуске; укладка бетона вокруг донных водосбросов, 

реконструкция ледозащитного контура и строительство 

промежуточных стен; реконструкция железобетонного 

крепления нижнего откоса Арнасайской плотины; ремонт 

и антикоррозийная защита затворов и шандор; ремонт 

и замена электротехнических оборудований и кабелей 

Шардаринской ГЭС и Кызылкумского канала.

Использование водных ресурсов всеми отраслями эко-

номики:

Фактическое использование водных ресурсов отрас-

лями народного хозяйства в бассейне реки Сырдарьи за 

2014 год в Кызылординской области следующее:

 

— регулярное орошение сельского хозяйства 3785,97 

млн. м 

3

;

 

— промышленные нужды 12,98 млн. м 

3

;

 

— коммунально-бытовые нужды населенных пунктов, 

городов, районных центров и т. д. 25,87 млн. м 

3

.

 

— рыбохозяйственные нужды 4,81 млн. м 

3

;

 

— залив естественных сенокосов и лиманное оро-

шение 1200,0 млн. м 

3

;

 

— вынужденный водозабор 172,12 млн. м 

3

;

 

— попуски в Аральское море 5134,0 млн. м 

3

;

В Кызылординской области при лимите 5572,33 млн. 

м 

3

, забрано 5214,6 млн. м 

3

 воды.

В низовье реки Сырдарьи, в наиболее экологически про-

блемном регионе, в последние годы, в результате прини-

маемых мер Правительством страны, в экологической об-

становке региона наблюдается ряд изменений в лучшую 

сторону. В этом отношении реализация проекта «Регули-

рование русла реки Сырдарьи и сохранение северной части 

Аральского моря — Фаза 1» (РРССАМ-1) является со-

ставной частью Программы конкретных действий по улуч-

шению экологической обстановки в бассейне Аральского 

моря и Приаралья, с учетом социально-экономического 

развития региона. Основными его целями являются расши-

рение акватории и организация защиты северного Араль-

ского моря, оздоровление экологической ситуации и окру-

жающей среды в дельте и прибрежной части Приаралья, 

увеличение сельскохозяйственного и рыбного производ-

ства, тем самым улучшение социально-экономического 

благосостояния населения Приаралья. Первые экологиче-

ские и социально-экономические эффекты реализации дан-

ного проекта уже дают о себе знать. Так, строительство пло-

тины в северном Аральском море позволил при повышении 

уровня воды до отметки 42,0 м. БС покрыт водой 870 кв.км 

осушенного морского дна, увеличен объем воды в Малом 

Арале на 11,5 км3; снижается минерализация; постепенно 

увеличивается промышленный лов рыбы. К примеру, впро-

шлом году в Кызылординской области было добыто 2834 

тонн рыбы, из них 1910 тонн приходится на Малый Арал, 

при этом до внедрения проекта РРССАМ-1 в Арале обитала 

только камбала, а сейчас обитают более 17 видов рыб.

61

“Young Scientist”  .  #7.1 (87.1)  .  April 2015

Вопросы сохранения и рационального использования 

водных ресурсов признаются в качестве приоритетных 

вопросов современной международной и национальной 

политики. Они получили отражение как в важнейшем 

программном документе международного сообщества — 

в Целях развития тысячелетия, так и среди долгосрочных 

приоритетов Казахстана, определенных в Стратегии раз-

вития до 2030 года. В условиях расположения части терри-

тории в нижнем течении р. Сырдарьи, для Казахстана очень 

важным является вопрос рационального использования 

и регулирование водных ресурсов этой реки, совместное 

использование их с сопредельными государствами на прин-

ципах международного водного права и на основе взаим-

ного уважения и доверия, конструктивного сотрудничества.

Литература:

1.  Годовой отчет Арало-Сырдарьинской бассейновой инспекции по регулированию использования и охране во-

дных ресурсов за 2014 год

2.  Схема комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Сырдарьи с притоками, Алматы 2008 г

3.  Инженерная экология / Под ред. Медведева В. Т. М.: Гардарики, 2002.

4.  Новиков Ю. В. Экология, окружающая среда и человек М.: 1998.

5.  Петров К. М. Общая экология: взаимодействие общества и природы СПб: Химия, 1998.

Арал өңірінің жануарлар дүниесінің қазіргі экологиялық күйі

Сауытбаева Гүлсім Зікірияқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент;

Айдаров Оразхан Турсункожаевич, география ғылымдарының кандидаты.

Қорқыт Ата атындағы ҚМУ (Қызылорда қаласы, Қазақстан)

С

ыр өңірінде шаруашылықтың ыңғайына қарай «Қыр» 

деп аталып кеткен кең байтақ жазық даласында және 

Сырдарияның төменгі ағысында «Сыр» деп аталып жүрген 

атыраулық бөлігіндегі өзен-көлдері мен олардың төңірегінде 

жан-жануарлардың көптеген түрлері тіршілік етеді. Соңғы 

жылдары өлкеде өршіген экологиялық тоқыраудан олардың 

тіршілік ететін ортасы, яғни, экологиялық нишасы (қуысы) 

азғындауы себепті хайуанаттардың көпшілік түрлері құрып 

кетудің алдында тұр. Рас, жан-жануарлардың біреу жарым 

түрлері ғана болмаса көпшілігінің түрлік құрамы сақталған, 

бірақ саны өте азайып, анда-санда біреу-екеуі ғана кез-

десетіндей күйде қалды. Бұрын кәсіби ауланып жүрген 

ірі сүтқоректілердің өзі бүкіл Қазақстан аумағында сиреп 

қалғанын ескерсек, табиғаты қатаң Сыр өңіріндегі олардың 

жағдайы қандай екенін айтпаса да түсінікті.

Бұрын Арал теңізі толық және Сырдарияның аты-

раулық бөлігінде көлдердің саны екі мыңнан артық 

кезде мұнда су ценозымен тіршілігі тікелей байланысты 

құстардың түрлері де, саны да көп болды.

Өңірде құстардың 319 түрі, олардың 173-і ұя салатындар 

мен 123-і ұшып өтетіндер және сирек келетін құстардың 23 

түрлері болған [1]. Әсіресе, Арал теңізі мен теңіз жағала-

уындағы көлдерді мекендейтін қаз, аққу, үйрек, бірқазан, 

қарабай, құтан, шіл, шағала тағы басқа түрлері көп еді. 

Қазір теңіз жағалауындағы құстардың түрлік саны 170-ке, 

ал ұя салатындардың түрлік саны 68-ге дейін кемігені бел-

гілі болып отыр. Сол ұя салатындар қатарында бұрынғы 

қазтектестердің 143 түрінен 3, шілдердің 17-нен 6, шаға-

ланың 13 түрінен 4-і ғана қалған [2]. Ұя салатындардың 

теңіз жағасындағы ценозбен байланысты тіршілік ететін 8 

түрінен бірқазан, құтан (аққұтан, көкқұтан) сияқты бір-екі 

түр ғана кездеседі. Олар да Сыр өңірінде тұрақтамай ұшып 

өтетіндер қатарында болып тұр. Себебі, ұя салатын қамысы 

қалың шыққан, қопалы сулы мекендер азайып кеткен, жоқ 

десе болғандай. Соған байланысты көптеген аң-құстар өз 

мекенін басқа өңірлерге ауыстырып отыр. Сырдың төменгі 

атыраулық бөлігінде құстар ұя салатындай қолайлы мекен 

қазір бір жерде ғана бар. Ол Көкарал бөгетінен батысқа 

қарай 7–8 км жердегі «Құйылыс» деп аталатын батпақты 

көлшік. Оның ауқымы 5–6 км 

2

. Мұнда суда өсетін өсімдік-

тердің (қамыс, қоға) “қопағы», шалаң (балдырлар) ұя са-

латын құстарға тәуір мекен болып тұр. Көлшікте қайық 

жүрмейді, грунты ұйық, сондықтан жаяу адам тағы жүре 

алмайды. Мұнда құстың түрлік құрамы көп емес, бірақ 

саны көп. Көлшікті жергілікті тұрғындар “құс базары» 

деп атайды. Осы көлшікті мекендейтін құстардың басым 

көпшілігі балық жейтін қарабай, онан саны аздау түрлері 

құтан, үйрек, қасқалдақ, шіл, шағала бар [3].

Бұл құс мекендейтін көлшік үлкен теңіздің жағасында 

орналасқан. Ол алдағы уақытта құрғап қалуы мүмкін, өй-

ткені, 2005 жылы Көкарал бөгетінің бірінші кезегі біткен 

соң үлкен теңізге түсетін судың мөлшері азайды. Ендігі 

жерде үлкен теңіз тартыла береді. Сондықтан осы өңірді 

мекендейтін азын-аулақ құс түрлерінің келешегі қандай 

болатынын болжау қиын.

Сыр өңірінің шөлейт қырларына ұя салатындардан 4 

түрі бар. Олардың тобын құрайтын дала жыртқыштары — 

жапалақ, бөктергі, қырғи, аққұйрық су бүркіт. Сонымен 

бірге саздақ шөл даланы мекендейтін құстардың тобы 

сол бұрынғыша сақталған. Осында мекендейтін байырғы 

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: