Молодой учёный

26

«Молодой учёный»  .  № 6.2 (86.2)   .  Март, 2015  г.

История

Әбілқайыр ханның 40 жылға созылған езгісінен 

құтылған көптеген қазақ тайпалары атамекендеріне дер-

бестігін алған Қазақ хандығының туы астында топтасты. 

Әртүрлі ұлыстарда бытырап жүрген қазақ рулары енді 

қазақ деген ұлттық атауға ие болып, жеке халық, дербес 

мемлекет ретінде тарих сахнасына шықты. Қазақ хан-

дығының халқы бір миллионға жетті. Ол заманда мұнай 

халқы бар мемлекет саусақпен санарлықтай ғана еді.

Халқымыз үшін еңбегі ерен, есімі қасиетті екі тұлға бар. 

Олар — Қазақ хандығының іргесін қалаған, мызғымас 

мемлекет құраған, халқымыздың біртуар ұлт болып бірі-

гуіне мұрындық болған — Керей хан мен Жәнібек хан. 

Қазақ хандығы құрылғанда жасы үлкен Керей хандық тіз-

гінді ұстаса, одан кейін Жәнібек билік жүргізді. Қазақ 

Ордасының іргеленуі мен іріленуі Жәнібек хан тұсында 

болған.

Қазақ мемлекетінің бұдан кейінгі төрт ғасырлық 

шежіресінде халқымыздың қасиетін арттырып, іргелі ел-

дігін өрістетуге ұйытқы болған ірі тарихи тұлғаларымыз: 

Қасым хан, Хақ-Назар хан, Тәуекел хан, Еңсегей бойлы ер 

Есім хан, Салқам Жәңгір хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, 

көкжал Кенесары хан Әз-Жәнібек ханнаң тікелей ұрпақты 

болып келеді.

Тәуелсіз жас мемлекеттің бітіспес қас дұшпанына ай-

налып, кек қуған Әбілхайыр ханның немересі Мұхаммед 

Шайбанимен жұлқыласқан соғыс отыз жылдан астам 

уақытқа созылды. Бұл қанкешу шайқастар Керей ханның 

ұлы Бұрындық ханның (1480–1511) тұсында аса шие-

леніскен сипат алды.

Әз-Жәнібек хан қайтыс болғаннан кейін Қазақ хан-

дығының билігі Керей ханның ұлы Бұрындықтың иелігіне 

көшеді. Бұл — 1480 жылдың шамасы болды.

Бұрындық хан билік құрған кезеңде Қазақ хандығы ата 

жауларының үздіксіз жүргізген басқыншылық соғыста-

рына күйрете соққы бере отырып, ел іргесін де кеңейте 

түсті. Қазақ хандығы Көк орданың байырғы астанасы 

Сығанақ қаласымен бірге Сырдарияның жағасындағы 

стратегиялық маңызы зор Созақ, Сауран, Аркөк, Үзкент, 

Аққорған сияқты қалалары мен шұрайлы аймақтарын 

өзіне қаратты. Сонымен бірге, қасиеттң Түркістан, атақты 

Сайрам, ежелгі Отырар қалалары дұшпандардың көз 

құртын жеген қазақ мемлекетінің иелігі еді.

1509 жылы Мұхаммед Шайбани мұздай қаруланған 

100 мың әскермен қаңтардың қақаған қысында Сырда-

рияның мұзынан өтіп, Әз-Жәнібектің ұлы Жаныш сұл-

танның ұлысына шабуыл жасады. Қапсыз жатқан бейбіт 

елді қырып жойып, Аркөк, Үзгент, Түркістан (Ясы) қала-

ларын басып алып, Жаныш сұлтанның қыстаулары Қа-

рабдалға жетеді. Тосын жауға қарсы Жаныш сұлтан бүкіл 

ұлысын көтерді. Сол кезде Жаныш сұлтан ұлысында бар-

лығы 100 мыңдай халық бар екен, содан 30 мыңдай азамат 

атқа қонып қанқұйлы жауға қарсы тұрыпты.

Ұзақ қантөгіс шайқастан кейін қазақ әскері түгелдей 

майдан даласында қаза тапты. Жаныш сұлтанның жа-

ужүрек баласы Ахмет те осы соғыста мерт болды. Жау 

қолына түскен мал-мүлік те қисапсыз еді. Шайбани 

әскерінің құрамында болған, кейіннен «Михманнама 

и-Бұхара» атты аса құнды тарихшы Фазлаллах ибн Руз-

беханның айтуы бойынша, қазақтардың бала-шағалары 

мен жүктерін артып, көшіп жүре беретін «жылжымалы 

үйлерінің» өзінен он мыңнан астам үй олжа болған. Үй-

ір-үйір жылқы, табын-табын түйе мен қой қолды болған.

Мұхаммед Шайбани Қазақ хандығы біржолата 

талқандап, ата кегін қайтару үшін 1510 жылы тағы қыс 

айында өзінің соңғы, төртінші жойқын жорығына шықты.

Жаужүрек баһадүр Мойынсыз Қасен жау қосындарын 

Кішітау маңында қарсы алады. Қазақ сарбаздары Мұ-

хаммед Шайбанидің баласы Темір мен немересі Ұбай-

долла сұлтандар бастаған басқыншылардың тас-талқанын 

шығарды. Үрейленген жауды түре қуып, көп шығынға 

ұшыратты. Әскердің қалдығы Сыр бойындағы Шайбани 

қосындарына келіп қосылады.

Бас әскерінен айырылған Мұхаммед Шайбани өзі бас 

сауғалап, зорға қашып құтылады. Мұхаммед Шайбанидің 

өзі осы соғыста Мерв қаласының түбінде қаза тапты. Мұ-

хаммед Шайбанидің өлген соң, оның ұрпақтары билікке 

таласып, өзара абройсыз қырқысқа түсті. Бұдан былайғы 

ширек ғасырға тақау уақытта Орта Азия тақ таласы үшін 

болған қанкешу соғыстың орталығына айналды.

Қазақтың жеңімпаз әскерінің бас қолбасшысы Қасым 

сұлтанның атағы бір жағы Мәскеу княздігіне, бір жағы 

Иран мен Үндістанға жетті. Өзара жауласқан Орта Азия 

билеушілерінің арасындағы бітіспес кикілжіңді Қасым 

тиімді пайдаланып, қазақ елінің шырқын бұзатындай бұл 

жақтан ешқандай қауіптің болмауына қол жеткізді. Қазақ 

хандығының іргесі нығайып, халқы бейбіт тіршіліктің бе-

рекесін көрді.

Қасым сұлтан ақ киізге қондырылып, хан көтерілді. 

Қазақ хандығының қасиетті шежіресінде «Қасым 

ханның қасқа жолы» деген атауға ие болған Қазақ ор-

дасының нығайып, дәуірлеу кезеңі басталды. Үндістан-

дағы Ұлы Моғол империясының негізін қалаған ұлы би-

леуші, ғұлама Бабыр өзінің атақты «Бабырнама» атты 

кітабында: «Қазақ халқының бұрын-соңғы хан, сұлтанда-

рының ішінде Қасым хандай құдіретті әмірші болған емес. 

Оның үш жүз мың әскері бар еді», — деп жазады.

Әлкей Марғұлан өзінің еңбектерінде XV–XVI ғасыр-

ларда өмір сүген бірқатар тарихшы-ғұламалардың Қасым 

хақында айтқан пікірлерін, осы тарихи тұлғаға заман-

дастары берген бағаларын жан-жақты атап көрсеткен.

Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» 

атты еңбегінде, Жошы ханның соңғы дәуірлерде Қасым 

ханға жететін құдіретті әмірші болған емес деп бағаласа, 

Ғафаридің айтуынша, Қасым хан Дешті Қыпшақтың ең 

ұлы білімпазы, Хайдар Разидің пікірінше, Жошы ұлы-

сында Қасым ханның тәртібіндей ұлы бірлік жасау бұрын 

соңды болмаған еді. Ал ғұлама ғалым Хантемір өзінің 

«Хабиб ассиир» атты еңбегінде: «Қасым хан өзінің ұлы ке-

меңгерлік және жойқын ерлігімен Дешті Қыпшақты биле-

ушілер арасында бәрінен де ерекше болды.

Қасым хан Қазақ хандығының негізін қалаған қасиетті 

Әз-Жәнібектің бел баласы. Анасы — Жаған-бегім (Ша-

27

“Young Scientist”  .  #6.2 (86.2)  .  March 2015

History

хан-бикем). Болашақ ұлы хан 1445 жыл шамасында дү-

ниеге келген.

Заманының шебер дипломаты Қасым хан алғашында 

Моғолстан мемлекетімен достық одақ орнатып, Шайба-

нилардың Жетісуға төндірген қауіпіне тосқауыл қойды. 

Ойрат-жоңғар билеушісі Амансанжының Моғолстанға 

жасаған шабуылдарына қарсы күресті, Ноғай одағы, Сібір 

хандықтарымен одақтаса отырып, Әбілхайыр ханның 

мұрагерлерін тізе бүктірді. Қазақ ордасының бітіспес ата 

жауы — Мұаммед Шайбаниді талқандалғаннан кейінгі 

кезеңде Қасым хан мемлекетінің төңірегіндегі елдермен 

түгел тату, бейбіт жағдайда болды. «Қасым хан ұлы князь 

үшінші Василий билеген Москва князьдігімен дипломати-

ялық баиланыс орнатты. Қазақ хандығы дербес ел ретінде 

батыс Еуропаға әйгілі болды.

Кемеңгер Қасым хан ел басқару жүйесінде ата жолын 

берік ұстап, ескі билерден қалған қазақтың заңдық ғұрып-

тарын қадірлеп, оларды заманға бейімдеп, жаңа жағдайға 

сәйкес жаңа низам жүйесін жасады. «Қасым ханның қасқа 

жолы» аталған бұл көне жарғы сол кездегі қауымының 

қоғамдық, құқықтық қатынастарын қалыптастырды, әдет-

ғұрып, тұрмыс-салт ережелерін бекітті, адамдар және 

ру-тайпалар арасындағы барлық қатынас жүйелерін рет-

теді.

Қазақ хандығы Қасым хан қайтыс болғаннан соң 

өзінің ішкі-сыртқы саясаттарына біршама тоқырау ке-

зеңін бастан өткерді. Қырсық шалғанда, ұлы таққа оты-

рған Қасым баласы Момыш хан (1522–1523) бір жыл 

өтпей жатып, қанды соғыстардың бірінде қаза тапты. Енді 

ұлы таққа Қасым ханның ағасы Әдік сұлтанның ұлы Тайыр 

(1523–1533) отырды. Тарихишығармалардың айтуынша, 

Тайыр әскери-саяси істерге шорқақ, дипломатиялық да-

рыны төмен, мінезі қытымыр адам болса керек. Ол ішкі 

бақталастық қырқысуларды өршітумен бірге, төңіректегі 

елдердің бәрімен жауласып үлгерді.

Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Ра-

шиди» атты еңбегіндегі деректер бойынша: «Алғашқыда 

Тайыр ханның қол астына қараған 1 миллион халықтан 

кейін 400 мыңдай адам ғана қалған, бастапқыда 10 лек 

болған әскерден 2 лек әскер ғана қалған. Ақыры ол қы-

рғыздарды ғана билеп қалған». 1533 жылдар шамасында 

Тайыр хан қайтыс болды. Ордасының ұлы ханы болып 

Әз-Жәнібектің тағы бір немересі, Жәдік Сұлтанның ба-

ласы Тоғым (1533–1537 жылдар) ақ киізге көтерілді. 

Алайда, осы кезеңде Тайыр хан билік құрған он жыл ішін-

дегі келеңсіз істер ел ішінде терең іргесі шайқалып, әрбір 

өңірде жеке хандар билік құра бастады. Тайыр ханның да-

рынсыз билігі Қазақ хандығының өркендеу дәуірін тежеп, 

елдің дамуына үлкен нұқсан келтірді.

Қазақ Ордасының күлін көкке ұшыруды кексеп, өзара 

одақ құрған өзбек ханы Ұбайдолла мен моғол ханы 

Әбдірәшид 1537 жылдың жазында бірі Мәуеренахр 

жақтан, бірі Шығыс Түркістаннан лап қойды. Жау ха-

барын естіген Тоғым қазақ пен қырғыздың біріккен жа-

сағымен шеп құрды. Моғол мен өзбектің жер қайысқан 

әскері Ыстықкөл маңында қосылды. Тарих бойынша, 944 

жылы, 18 сафар, яғни 1537 жылдың 27 шілдесінде Тоғым 

ханның тас түйін әскері басқыншыларға қарсы шайқасқа 

шықты. Бірақ күш тең емес еді. Өзбек пен моғолдың 

біріккен әскері қазақ-қырғыз жасағынан әлденеше есе 

көп еді.

1537 жылдың 27 шілдесінде таң азаннан, түн қа-

раңғылығына дейін созылған қиян-кескі шайқаста қа-

зақ-қырғыз жасағы түгелге дерлік қырғынға ұшырады. 

Елдің еркіндігі жердің азаттығы жолында көзсіз ерлікке 

барған қазақ-қырғыз жасағының барлық әскер басы — 

Тоғым хан бастаған 37 сұлтан ұрыс даласында мерт болды. 

Оның ішінде Тоғым ханның тоғыз ұлы бірдей қыршын 

кетті…

Қазақ хандығының қайтадан нығаюы, Қасым хан за-

манындағы дәрежесіне көтеріліп, сол замандағы ірі де ір-

гелі мемлекетке айналуы — Хақназар (Ақназар) ханның 

есімімен байланысты.

Хақназар — қасқа жолды Қасым ханның бел ба-

ласы. Ол билік құрған кезінде (1538–1580) ел іргесін 

кеңейтіп, мемлекеттің беделін арттырып, халықтың 

сенімін нығайтып, Қазақ Ордасын берік ұйыстырды. Ол 

ел басқаруда мемлекеттің әскери-саяси істерін жүргізуде 

қабілеті мол қайраткерлік танытты. Тіпті сол заманның 

деректерінде Хақназар хан «Қазақтар мен қырғыздардың 

патшасы» деп атап көрсетілген. Хақназар хан билігіндегі 

Қазақ хандығының күшеюі және халық тұрмысының жақ-

саруы Ноғай ордасына қарасты көшпелі тайпалардың бір 

бөлігі — қаңлылар, қыпшақтар және басқалар Қазақ хан-

дығына қосылумен тұспа-тұс келді. Хақназар еліне келіп 

қосылған тайпаларды құшақ жая қабылдады. Хақназар 

хан Ноғай ордасының бірқатар ұлыстарын өзіне қосып 

алды.

1569 жылы Ноғай одағы мемлекет ретінде өмір сүруін 

тоқтатты. Бұрын Ноғай одағына қараған қазақ тайпалары 

өздерінің этникалық атамекені қазақ хандығына бірікті. 

Ноғай одағының астанасы болып келген Сарайшық қа-

ласы да Қазақ хандығының құзырына өтті.

Қазақ хандығының бітіспес жауы — Мәуреннахр-

дағы Шайбани әулетімен одақтастық байланыс орна-

туға ұмтылды. Сөйтіп Шайбани әулетінен шыққан Бұхара 

ханы Абдолла ІІ-мен дипломатиялық қарым-қатынас ор-

натты. Екі мемлекет арасындағы соғыс қимылдары біраз 

уақыт тоқтады. Осы кездегі Хақназар ханның жеңісті жо-

рықтарының нәтижесінде бүкіл Шығыс Түркістанды ие-

леніп отырған, күні кеше Жетісуға ауыз салған Моғолстан 

мемлекеті күрей жеңілді. Ендң ол Қазақ мемлекеті үшін 

қатер болудан қалды. Моғол қонысы Тәңіртаудың арғы 

бетіне ысырылды. Оқтын-оқтын тұтанып жорықтар ұй-

ымдастыруды әдетке айналдырған қалмақтарды ойсырата 

жеңіп, бетін қайтарды.

Хақназар хан мемлекеттің болашағы үшін үлкен қауіп 

болып отырған Өзбек-Бұхар хандығына қарсы жүйелі 

күресін бастады. Бұл кезде, Бұхара ханы Абдолла ІІ-нің тұ-

сында Ташкент маңайын Нұрызахмет (Барақ) ханның ба-

ласы Баба сұлтан биледі. Ол Бұхараға бағынбай, үнемі Аб-

долла ханмен соғсты. Хақназар хан өзбек билеушілерінің 

28

«Молодой учёный»  .  № 6.2 (86.2)   .  Март, 2015  г.

История

өзара қырқысына біресе Абдоллаға, біресе Баба сұл-

танға жақтас болып, олардың бодандығында болған Түр-

кістан, Сауран сияқты қалаларды қайтарып алды. Абдолла 

ханға қарсы ұйымдастырылған шешуші соғыс қимылдары 

басталған 1580 жылдың көктемінде Қазақ Ордасының 

одақтасы, Ташкент әміршісі Баба сұлтан опасыздық жасап, 

бірге аттанған жорық жолында хан шатырына тұтқиылдан 

шабуыл жасап, Хақназар ханды қапыда өлтіреді. Осы 

опасыздық салдарынан Қазақ хандығының бірқатар әскер 

басы, оның ішінде Хақназар ханның екі ұлы, інісі Жалым 

сұлтан және оның екі ұлы өкінішті қазаға ұшырайды. 

Жәдік сұлтанның баласы, Әз-Жәнібек ханның немересі 

Шығай сұлтан ақ киізге салынып, хан сайланады.

Шығай хан (1580–1582) опасыздық жасаған Баба сұл-

таннан кек қайтаруды мақсат етті. Шығай хан мен оның 

ұлы Тәуекел сұлтан Абдолла ханмен бірлесе отырып бір-

неше жорық жасады. 1582 жылы қазақ-өзбек әскері Баба 

сұлтан әскерін ойсырата жеңді. Осы ұрыста Шығай хан 

мерт болды.

Шығай хан соғыста шейіт болғаннан кейін Қазақ хан-

дығының тағына оның ұлы Тәуекел сұлтан отырды. Тәу-

екел әкесі Шығайдың тірі кезінде-ақ қол бастаған 

дарынды баһадүр болды. Тәуекел хан кезеңінде (1582–

1598) Қазақ хандығы Ресей патшалығы арасында дипло-

матиялық қарым-қатынас күшейе түсті. 1595 жылы Тәу-

екел хан В. Степанов бастаған орыс елшілігін қабылдады. 

1598 жылы Тәуекел хан Ташкент қаласының түбінде Аб-

долла ханның әскерін талқандады. Көп ұзамай Абдолла 

хан қайтыс болып, орнына баласы Абдылһұмин хан болды. 

Иран шахы Аббас оған қарсы аттанбақ болды. Бірақ одан 

бұрын 100 мыңнан астам қазақ әсерімен Тәуекел хан Ма-

уреннахрға басып кірді. Қазақ қосындары қарсыластарын 

күйрете қуып, Ахсы, Әндіжан, Ташкент, Самарқан қала-

ларынбасып алды. Толықтай жеңіске жету үшін Тәуекел 

хан Самарқанда Есім сұлтанды қалдырып, өзі 70 мың 

қолмен Бұхараға аттанды. Бұхара түбіндегі шайқаста Тәу-

екел хан жараланып Ташкентке қарай шегінуге мәжбүр 

болды. Ауыр жарақаттан оңала алмаған Тәуекел хан Таш-

кент қаласында қайтыс болды.

Туған ағасы Тәуекел қайтыс болған соң Қазақ мемле-

кетінің билігін тарихта «Еңсегей бойлы ер Есім» деген 

атпен әйгілі болған Есім хан (1598–1628) қолына алды. 

Есім ханның кезінде ел мамражай әрі сенімді тіршілік 

кешті. «Есім ханның ескі жолы» атты атақты заң желісі 

мемлекеттің тұғырлы әрі берік ішкі және сыртқы саяа-

сатын қалыптастырды. XVI–XVII ғасырлар тоғысында 

Моңғолияның батыс аймағында Жоңғар хандығының ір-

гесі қаланды.

1620 жылы жоңғар қонтайшысы Қара Құла Қазақ хан-

дығының иелігіне тұтқиылдан шабуыл жасады. Еліне жау 

тигенін естіп, Есім хан шұғыл жорыққа аттанды. Қазақ 

әскері жоңғарларды тас-талқан етіп, Сібірдегі орыс қала-

сының іргесіне дейін қуып тасатды.

1627 жылғы ұлы жорықта Есім хан жоңғарларға тағы 

ойсырата соққы беріп, алғашқы Ойрат одағын ыдыратып 

жіберді. Екі әскер Сайрам қамалының түбінде беттеседі. 

Есім хан ант бұзған Тұрсын сұлтанның жақтастарын ойсы-

рата жеңіп, Ташкент бекінісіне дейін қысқарады. Тұрсын 

ханды нөкерлері тұтқындап, жау қолына тапсырады.

Есім хан дүние салған соң Қазақ хандығының тағына 

оның ұлы Жәңгір хан (1643–1652) ие болды. Жәнгір хан 

бейлік құрып тұрған кезеңде Қазақ мемлекеті мен Жоңғар 

хандығы арасында үш ірі соғыс болғаны тарихта мәлім. 

Оның біріншісі 1635 жылы, екіншісі 1643–1644 жыл-

дары, үшіншісі 1652 жылы болған еді.

1643 жылы жоңғарлар бейбіт жұртты қырып-жойып, 

Тоқмаққа дейін жетті. Жәнгір қалың әскерін келуін күт-

пестен, аз ғана жанкешті 600 жасағымен Жоңғарлардың 

50мың әскеріне төтеп береді. Салқам Жәнгір көзсіз ерлігі 

сол заманның соғыс шежіресіне бетбұрыс жасады.

Қазақ хандығы мен Жоңғар хандығының арасындағы 

келесі жойқын соғыс 1652жылы болады. Ыза мен намыс 

буып, кек қайтару соғысына мұхият дайындалған Батұр 

қонтайшы 1652 жылы қазақ еліне тағы басқыншылық 

соғыс ашты.

Екі жүз жылдан астам даңқты тарихы бар ортағасы-

рлық ірі де іргелі мемлекет — Қазақ хандығының 1652–

1680 жылдар аралығын бұлынғыр уақыт болып есептелді. 

Бұл жылдары Бөлекей сұлтан ұлы Батыр хан отырды 

деген дерек бар. Қазақ хандығының ілгері ел екендігін, бе-

делін күшейткен Салқам Жәңгір ханның ұлы — Тәуке хан 

(1680–1715) тарихтағы халық берген есімі — Әз Тәуке, 

яғни дана Тәуке болатын. Оның мемлекеттік қайраткер 

ретінде қалыптасуы да отыз жылдық бейбіт кезеңмен 

тұспа-тұс келеді.

Мемлекеттің ішкі құрылымын реформалау барысында 

Әз Тәуке алты алаштың тізгінін алты биге ұстатты. Яғни 

Ұлы жүзде үйсін Төле би, орта жүзде Қаз дауысты Қазбек 

би, Кіші биден алшын Әйтеке би, Қырғызда Қараш би, Қа-

рақалпақта Сасық би, Құрамада Мұхамед би тізгін ұстады. 

Әз Тәуке мемлекеттілігінің тарихындағы ең үлкен еңбегі — 

«Жеті жарғы» аталатын заң жүйесін жасауы.

1715 жылы Әз Тәуке хан дүние салып, Қазақ хан-

дығының билігіне Хысырау сұлтан ұлы Қайып сұлтан келді. 

Қартайып қалған Қайып хан халық арасында бедел ала ал-

мады. 1717жылы Қайып хан мен Әбілқайыр сұлтан Қазақ 

хандығына отыз мың сарбазын бастап, жоңғарға қарсы ат-

танды. Кешегі Қасым хан кезінде үш жүз мың әскер шыға-

ратын Қазақ хандығы басқыншыларға қарсы елді азат ету 

жорығын бар болғаны 30 мың жасақ шығара алды.

1718 жылы жоңғарлармен болған кезекті бір шайқаста 

Қайып хан қаза табады. Алты алашқа игі жақсылар жи-

налып, Әз Тәукенің бел баласы Болатты ақ киізге салып 

хан көтерді. Болат ханның кезінде орталық хандық билік 

мүлде әлсіреп, әр жүздің өз ханы дербез билік құрды. Дәл 

осы Болат ханның тұсында Жоңғар одағы қазақ мемле-

кетін жаулап алып, қазақ халқы «ақтабан шұбырынды, 

алқакөл сұламаға» ұшырады. 1730 жылдан 1771жылға 

дейін билік құрған Тәуке ханның немересі Әбілмәмбет 

хан іс жүзінде тек орта жүздің ханы болды. Себебі, Болат 

ханның тұсында ақ Кіші жүзді бөлектеп, хан атағын Әбіл-

хайыр 1731 жылдың 10 қазанында Ресей патшалығына 

жүктеу/скачать 1,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: