Монғол кезеңіне дейінгі Орталық Азиядағы түркі тілдес этностардың этномәдени интеграциясы кезеңдері
жүктеу/скачать 88,09 Kb.
|
Монғол кезеңіне дейінгі Орталық Азиядағы түркі тілдес этностарды-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарақытай мемлекеті (1128-1213 жж.)
| Шаруашылығы. Қарахандар кезеңінде Қазақстанның оңтүс- тік-шығыс және оңтүстік өңірлеріндегі халықтар негізінен көш- пелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығында жылқы өсіру алдыңғы орында болды. ІХ—Х ғасырларда Қарахандықтардың бір бөлігі отырықшылық- қа және егін шаруашылығына бет бұрды, сөйтіп қала мәде- ниетіне көшті. Ал, діни қызметкерлер мен әскери адамдар ірі жер иеліктерін өз қолдарына шоғырландырған.
Мәдениеті. Қарахан мәдениетінің ірі орталықтары-Тараз, Испиджаб қалалары болған. Ортағасырлық жазушылар Таразды “Саудагерлер қаласы”, Испиджабты “Саудагерлер кен бұлағы” деп жырлаған. Қарахан мемлекетінде сәулет өнері әсіресе Х-ХІІ ғасырларда шарықтады. Айша бибі, Алаша хан, Бабаша хатун, Сырлытам күмбездері, Әулие ата мазарлары қарахандықтар сәулет өнерінің туындылары. Қарахан дәуірінде ұлы ғұламалар Махмұд Қашғари “Диуани лұғат ат-түрік”, Жүсіп Баласағұн “Құтты білік” атты еңбектерін жазған, өзге де атақты адамдар өмір сүрген. Қарақытай мемлекеті (1128-1213 жж.) Қарақытайлар мемлекетінің құрылуы Орталық Азиядағы қидан тайпасымен тығыз байланысты. ІV ғасырдың жазба деректерінде қидандар монғол тілдес тайпа ретінде көрсетіледі. Қарақытай билеушісі Елұй Дашы Жетісуда өз мемлекетін 1128 жылы құрды. Бұл мемлекет 1128-1213 жылдары өмір сүрді. Жетісудағы жергілікті түркі тілдес халықтармен араласып кет- кен қидандар “қарақытай” деп атала бастады. Ал, 1141 жылы Қарахан мемлекетінің екі хандығының да билігі қарақытайлар қолына көшті. Сөйтіп ХІІ ғасырдың 30-40 жылдары қазіргі Қазақстанның оңтүстік-шығыс аумағы, Бұхара мен Самарқант, сондай-ақ Мауараннахр аймағы қарақытайлардың қол астына қарады. Бұл мемлекеттік бірлестіктің шекарасы тұрақсыз болды саяси ахуалдарға байланысты өзгеріп отырды. Қарақытай мемлеке- тінде ақшаның “динар” деген түрі тарады. Қидандардың ел басшысы “гурхан” титулын иеленді, ол “хандардың ханы” дегенді білдіреді. Гурхан әскерде қатаң тәр- тіп орнатып, тұрғындарды тонауға тиым салды, тұрақты салық- тарды бекітті. Гурхан өзінің ордасын Баласағұн түбіндегі Құз- Ордада құрды. Елюй Даши 1143 жылы қайтыс болды, енді билік гурханның жесірі Табуянға ауысты, ал 1150 жылы оның ұлы Елюй Иле гурхан тағын иеленді. Оның кезінде алғашқы рет халық санағы жүргізілді, 84 мың отбасы тіркелді, сірә бұл Сырдария мен Еміл арасын қоныс- танған тұрғындар болуы керек. Иленің өлімінен кейін 1163 жылы елді Елюй Дашидың қарындасы Бусуган басқарды. Ал, 1169 жылдан 1203 немесе 1214 жылға дейін билеуші болған ең соңғы гурхан Чжилугу (Чжулху) кезінде бұл аумақта іргелі өзгерістер жасалды. Орталықтан басқаруды жергілікті жерге беру айналып кел- генде қарақытай әскербасыларының шын мәнінде автономия- лық, яғни дербес билеушілер болуына әкеп соқты. Ал, 1212 жылы монғолдардан ығысқан наймандар Күшілік ханның бас- қаруымен осы аумаққа қарай лап қойды. Осылайша, ХІІІ ғасырдың басында наймандар қарақытай- ларды Жетісу өңірінен ығыстырды. Ал, 1211 жылы Күшілік хан қарақытай билеушісін құлатты. 1211-1213 жылдары Жетісуда- ғы билік найман билеушісі Күшілік ханның қолына өтті. жүктеу/скачать 88,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|