Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

Ce6e6i,  бул сурактарга жауап берген адам, 03i кдласын, 
кдламасын,  6api6ip,  ез  мумкшдшнше  эдебиеттщ  накты 
теориялык, мэселелерш крзгап алары, толгап калары даусыз.
Мэселен, 6ipimni суракка жауап беру, яки кандай окига 
болганын  айту —  сол шыгарманьщ такырыбы мен идеясын 
сез ету;
ейний  суракка  жауап  беру,  яки  окцганыц  калайша 
болганын айту — шыгарманыц сюжеп мен композициясын 
сез ету;
yiirimiri суракка жауап беру, яки окига кшдердщ басында 
болганын  айту  —  шыгармадагы тип  пен  характер  жайын 
С03 ету;
тортшнп  суракка  жауап  беру,  яки  окига  колой  баян- 
далганын айту —  шыгарманыц тЫ  мен суреткердщ стилш 
сез ету;
бесиош суракка жауап беру, яки болгт окцгага автордъщ 
квзкарасын айту — суреткердщ дуниетанымы мен керкемдйс 
эдю мэселесгн соз ету.
Мше,  осылардыц  бэрш  тек  эдебиет  теориясын  бшген 
адам,  сол аркылы оз  заманыныц талабы дэрежесщде езшщ 
эстетикалык талгамын калыптастырган адам гана гстей алады.
Бул  ретте,  эдебиет  теориясы  коркем  творчествоныц 
психологиясы  мен  спецификасына  катысты  суреткер 
лабораториясынан да белгш мелшерде накты мэл1меттер 
6epepi даусыз.
Сонымен, эдебиет теориясын бшмей, кандай да болса 
эдеби  кубылысты  нэзпс  TyciHy,  шынайы  соз  енершщ 
шындык  ©Mipre  карым-катысын  бшу,  эдебиеттщ  ecin- 
ербушдеп  зандылыкгы  угу,  керек  десещз,  букш  Lnrepimui 
адам баласыньщ жалпы керкемдйс дамуындагы сыр-сипатын 
тану мумкгн емес.
Эдебиет  теориясыньщ  ереже  секщценген  эстетикалык 
ка гид алары мен кисындары  —  эншейш  ойдан туа  салган 
нэрсе  емес,  эдебиет тарихы  аркылы  табылып,  тексершп, 
жуйеленген ушан-тещз накты эдеби деректерд1 терец тал- 
дау,  пайымдау нэтижесшде  корытылган толгамдар,  туйш- 
тужырымдар.
Эдебиет тарихы,  сейтгп, жеке алганДа, 6ip елде, жалпы 
алганда, буюл адам баласыньщ тарихында квркем эдебиет­
тщ капай  пайда  болганын,  кайтт  калыптасканын,  кандай 
жолдармен  дамыганын  зерттейди  Кдй  халыкгыц  болсын, 
атамзамандагы  сэбилЬс  шагында,  жазу-сызуы  жок кезгнщ 
езшде  ауыз эдебиеп op6ireHi, одан шгершей келе жазба
47

эдебиеп  туып,  дамыганы  МЭЛ1М.  Эр  халыктьщ  осындай 
керкемдж  даму  сапарын  саралайтын  да,  сын  кез1мен 
сурыптап, сарапкд салатын да эдебиеттщ тарихы. Сонымен 
кдтар бул гылым эр дэу!рдщ эдеби нускасына тарихи тургы­
дан  карап,  оньщ  сапасын  сол  тустьщ  сана  сатысына,  ой 
epicrne байланыстыра тексередь  Олай етпей, ауыз эдебие­
тшщ  нускдлары  болсын,  жеке  жазушылар  творчествосы 
болсын,  эдал багаланьш, эдеби дамудагы езше лайык орньш 
алуы мумкш емес. Эдебиет тарихын зерттеуцылерге ец басты 
талап дэл  осы тургыдан койылады.
Кдзактьщ  бай  ауыз  эдебиетш  ез  алдына  коялык,  Ол 
туралы  ой-пиарлер  анык,  Эл1  зерттелу  устшдеп,  халкы- 
мыздьщ жазу-сызуыньщ басы болып танылып журген кене 
ескерткшггерге,  ежелп  эдеби нускдларга кез салып,  кещя 
белсек,  булардыц эстетикалык куны мен гылымдык мэнш 
багалау ушш тек кдна элп айткднымыздай тарихтык, тургы, 
яки  кене  мурага  нагыз  тарихи  кезкдрас  керек.  Орхон 
жазуындагы жырларга карацыз:
Иалац будуныг хонды,
Чыгай  будуныг  бай  кьитым.
Аз  будуныг  укуш  кьитым, 
b lF a p  
елл^где  йег кьитым.
Терт  булундакы  будуныг 
Коп  баз  кьитым,
Йашсыз  кылтым...
Бул  жолдар  —  будан  он-он  бес  гасыр  бурын  б!здщ 
улангайыр  улы даламызды  мекендеген турю  кдганатыныц 
тусындагы баба  буынньщ  —  багзы тайпалардыц  келер  ур- 
паккд мура болсын дегендей таскд кдшап кдлдырган тацба- 
жазбалары.  Осы ескерткшгт1 академик  В.Радловтыц кдлай 
аударганын  еске  ала  отырып,  б!здщ  зерттеуиплер  ежЬсгеп 
байкдганда былай болып шыккдн:
Жаланаш  халыкгы  тонды,
Кедей  халыкгы  бай  кылдым.
Аз  халыкты  кеп  кьшдым,
Тату  елге  жаксылык кьшдым,
Торт бурыШтагы  халыктын 
Берш  бейбгг  кьшдым,
Тату  кьшдым...
Бугшп бшк талгаммен елшесек, бул жырдыц эстетика­
лык куны, эрине, онша мыкгы емес. Ал тарихтык тургыдан 
тексерш,  таным  тарапындагы  мэнш,  гылымдык мацызын 
багалап,  казактыц  халык  ретшде  калыптаса  бастаган 
тусындагы  эдеби, мэдени мулкшщ, ажарын ащартады, енд1
48

дал осы icnerrec елец сезде XV гасырдагы белгий Доспамбет 
жыраудыц:
Агарып  аткан тандай  деп,
Шолпанды  шыккан  кундей деп,
Май кдбакга агалардьщ аты жусап жатыр дел,
Ак  шацдакты курып койган шатыр  деп,
Жазыда  кеп-ак жорткдн  екенбгз  —
деген  толгауында  жыр  тшнщ  тепле  женелетш  шалкыма 
шешендакке гана емес, эдем1 айшыкка дейш калай жеткенш 
байкасак,  XIX гасырдагы эйгип Махамбет ердщ:
Садагына  сары ж ебет  салдырган,
Садагыньщ 
rapiciH 
Сары алтынга  малдырган,
Терецнен  кезш  ойдырган.
Сур  жебел1  ош на 
Тауыкхьщ  ж у н т  крндырган.
Мандайын  сары  сусар  барж баскэн,
Жауырынына  куипген  жун®  оц шанышкдн  —
деген  елещндеп  эсем  ернекке  дейш  устарганын  керем1з 
де,  одан келе ез замандасымыз Сабит Мукдновтыц:
Тобылгы  кырдын  кызыл  кынасындай,
Г ут  коздщ  жанады шырасындай.
Сайрауы гулге конган  булбулыныц 
Кдзактьщ  булбул  кусы  Кулеишндай,  —
деп,  свзбен салган  суду  сурепн  окыганда,  казак елецшщ 
гасырлар  бойы  кандай  жолмен  сатылап  дамыганын 
тотдылаймыз.
Осыныц  бэрш  тек  эдебиеттщ  тарихы  аркылы  гана 
танып, бшуге болады. BipaK бул — казак поэзиясыныц есею, 
жетшу барысындагы мыц белпнщ тек 6ipeyi гана.  Ал  еде- 
биеттщ барлык калыптасу, даму тарихын жан-жакты талдап, 
тусшуде  эдебиеттанудыц элп саласы аткарар кызмеп тшп 
белек-  тендес! жок,
Эдебиет теориясыныц толгамдары эдебиеттщ тарихын 
непзге алумен 6ipre,  эдебиет сынымен тыгыз байланысып 
жатады.
Юдебиет  сыны  эркашан дал ез тусындаш едебиеттщ ripi 
щхщесше  белсене араласып,  накгы  йдеби туывдыны жан- 
жакты талдау,  оньщ идеялык-керкемдок кунын белплеу,  ез 
кезшщ эстетикасы ушш мэш мен мацызын аныкгау аркылы, 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: