Монография / Жауапты редакторлар: Б. Ердембеков, А. Картаева

147 
 
табылады.  Осы  орайда  ғалым  В.М.Жирмунский  бҧл  ҽдісті  бірнеше  тҥрге 
бҿледі:  
1)
 
Тарихи-генетикалық  салыстыру.  Мҧнда  ҽдебиеттердегі  ҧқсас 
қҧбылыстардың туу себебі, ата тегіндегі жақындық жҽне уақыт ҿте келе тарихи 
шарттардың салдарынан ажырап кетуі қарастырылады.  
2)
 
Тарихи-типологиялық салыстыру. Бҧл ҽдісте ҧқсас қҧбылыстардың 
болу  себебін  ата  тегі  жағынан  еш  жақындығы  жоқ,  бірақ  қоғам  дамуындағы 
ҧқсас жағдайлардың болуымен тҥсіндіреді.  
3)
 
Салыстырмалы-салғастырмалы  мҽдени  қатынас.  Мҧнда  қоғамдық 
дамудағы тарихи  жақындықтың негізіндегі ҽсері алға тартылады [1,78].  
1954  жылы  Парижде  «Халықаралық  салыстырмалы  ҽдебиеттану»  қоғамы 
(CLA)  қҧрылған  болса,  сол  жылы  Франция  мен  Жапонияда,  1960  жылы 
Қытайда,  1985  жылы  ҿзге  де  дамыған  елдерде  салыстырмалы  ҽдебиеттану 
қоғамдары  қҧрылып,  ҿнімді  тҥрде  жҧмыс  істей  бастады.  Сҿз  болып  отырған 
кезеңнен  бастап  АҚШ  салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымының  негізгі 
орталығы  болумен  бірге,  салыстырмалы  ҽдебиеттанудың  «параллель  зерттеу» 
деп аталатын бағытының отанына да айналды.  
Параллель  зерттеу  –  аты  айтып  тҧрғандай,  екі  ҽдебиетті,  екі  мҽдениетті 
қатар  алып  қарастыратын,  жалпы  ғылыми  зерттеу  жҧмысындағы  орныққан, 
іргелі  ҽдіс-тҽсілдердің  бірі.  Аталған  зерттеу  тҽсілі  екі  ел  ҽдебиетіндегі 
шығармалардың,  ҽдеби  ағымдардың  жазушылардың  арасында  нақтылы,  ҿзара 
ықпал-ҽсер,  ауыс-кҥйіс,  қарым-қатынас  болмаған  жағдайда  да,  оларды 
адамзаттың  эстетикалық  мҽдениетінің  жанды,  бҥтін  тҧлғасы  ретінде 
қарастырады.  Ҽрі  ондағы  эстетикалық  қҧндылықтар  байланысын,  таным  мен 
талғамдағы  ҧқсастықтар  мен  ҿзгешеліктерді  зерделеуді  тарихи  талдау, 
салғастыра  қарастыру  арқылы  олардың  ішкі  мҽнін,  ҿзекті  қасиетін,  негізгі 
ерекшеліктерін ашуды басты мақсат етеді. 
Ҧлттық  ҽдебиеттің  дамуына  келер  болсақ,    қай  ҽдебиет  болса  да,  ҿзара 
байланыссыз, қарым-қатынассыз толық кемелдене алмайтыны белгілі. Ҽдебиет 
ҽлеміндегі 
тоғысулар, 
қарым-қатынастар, 
рухани 
алмасулар 
ҽдеби 

148 
 
байланыстарды қҧрайды. Ш.Сҽтбаеваның сҿзімен айтсақ: «Ҽдеби байланыстар 
халықтардың ҿзара білісуі, тҥсінісуі, ынтымақтасуы, жақындасуы, мақсаттасуы, 
бірлесуі, достасуы сияқты аса ізгі мҧратқа  да қызмет етеді» [2].    
ХХ  ғасырдың    1930  -  40  жылдарында ҧлттық  салыстырмалы  ҽдебиеттану 
ғылымының ірге тасын   М.Ҽуезов қалады. Осыдан кейін араға жарты ғасырдай 
уақыт салып,  ғылым ретінде қайта жанданып, дами бастады. Бҧлай кенжелеп 
дамуының  ҿзіндік  себептері  бар.  Ең  басты  себептердің  бірі  ретінде  –  кеңестік 
кезеңде  салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымына  «буржуазиялық  ғылым»  деген 
айдар  тағылып,  оны  арнайы  қарастырудың,  ҽдеби  зерттеу  тҽсілі  ретінде 
жандандырудың  мҥмкіндігі  болмағандығын  айтуға  болады.  Екінші  бір  себеп, 
Қазақ  ақын-жазушылардың  бҽрін,  жаппай  «орыс  қаламгерлерінің,  орыс 
ҽдебиетінің  шекпенінен  шыққан»  деген  таным  бел  алды  да,  «салыстырмалы 
ҽдебиеттану  ғылымы»  тҧрғысынан  кім  не  жазса  да,  осы  бір  идеяны  ғана 
«тиянақтауға,  дҽлелдеуге»  мҽжбҥр  болды.  Ҽрине,  біз  бҧл  арада  «Қазақ 
ҽдебиетіне орыс ҽдебиетінің игі ықпалы болған емес, орыс қаламгерлерінен нҽр 
алған, ҥлгі-ҿнеге алған ақын-жазушы болған жоқ» деуден аулақпыз. Тіптен, осы 
бағыттағы  «ықпыл-ҽсерді,  ҿзара  ҥлгі-ҿнегені»  зерттеудің  ҿзі  салыстырмалы 
ҽдебиеттану  ғылымының  бір  бҧтағы,  бір  тармағы  десек  болады.  Яғни, 
салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымының  ҿзі  «ықпалдастық  теориясы»  жҽне 
«пареллель  зерттеу  теориясы»  деп  жіктелетін  болса,  кеңестік  идеология 
осындағы тек «ықпалдастық теориясына» ғана жылы қабақ танытып келді. Сол 
кер  заманның  ҿзінде  профессор  Р.Нҧрғали  салыстырмалы  ҽдебиеттану 
ғылымының  ҧстанымдары  негізінде  Абай  ҧлылығын  орыс  ойшылдарымен 
салғастыра,  салыстыра  қарастырды.  «Абай  Қҧнанбаев  пен  Иван  Тургеновтің 
ҿзара  байланыссыз  бір  сюжетке  шығарма  жазулары  екі  алыптың  іштей 
ҥндестігін  аңғартса  керек.  Біз  «Масғҧт»  поэмасы  мен  «Шығыс  аңызы» 
ҽңгімесін  айтып  отырмыз.  Екі  туынды  арқауы  да  «Мың  бір  тҥндегі»  Хасан 
шебер басындағы оқиғадан алынғаны анық. Тургенов қысқа ғана ҽңгіме жазса, 
Абай поэма шығарған» [3, 115]. 

149 
 
Қазақстан  Республикасы  тҽуелсіздікке  ие  болған  1990  жылдардан  бастап  
ғылми  -  зерттеу  жҧмыстары  алдына  ауқымды  мҽселелерді  зерттеп,  зерделеу, 
қазақ  руханият  мҧраларын  ҽлемдік  деңгейде  салыстыра  саралау,  ҧлттық 
шеңберде  қалып  қоймау,  зерттеу  нысанының  басқа  ғылым  тҥрлерімен 
байланысын  ашу  сияқты  міндеттер  қойғаны  мҽлім.  Ҽдебиеттер  байланысында 
нақты  шығармадағы  ҿзара    ҧқсас  жайттардың    кҿрініс  табуы  қаламгердің  ҿзі  
дҥниеге  келген  ҧлттық  топырақтағы  тарихи    талғам  тамырларының  
сабақтастығын ғана емес,  сондай-ақ басқа  ҧлт ҽдебиетін меңгеру барысындағы 
оның  дҥниетанымын,  рухани    ҥндестік  сырларын,  тҧжырымдап  айтқанда, 
кҿркем  ҽдебиеттің  ҧлттық  деңгейден  ҽлемдік  биікке  кҿтерілуін  айғақтайды. 
Осы  жылдары    жарық    кҿрген  іргелі    ғылыми    еңбектердің  қатарында  Н. 
Сағындықованың, 
М.Маданованың, 
С.Алтынбаеваның, 
А.Тҥсіпованың, 
Т.Есембековтың,  Қ.Алпысбаевтың,  Ф.Исмаилованың  іргелі  монографиялық 
зерттеулерін ауыз  толтырып айтуға  болады.  
Акдемик    Р.Нҧрғали  ҿзінің  «Телағыс»    атты  монографилық  зерттеуінде: 
«Ҥлкен  талант  -  мейлі  қайраткер,  мейлі  суреткер,  мейлі  санаткер  болсын  -  бір 
ҧлттың шаңырағында туса да, тек сол елдің шеңберінде қалмаса керек. Ҿйткені, 
тіл,  дін,  сенім  ҽр  тҥрлі  болғанымен  сезім,  ҽсемдікке  қҧштарлық,  арман  адам 
баласына ортақ»  деп тҧжырымдайды [4, 65].   
Міне,  кҿріп  отырғанымыздай,  ғалым  бҧл  сҿзінде  «салыстырмалы 
ҽдебиеттану» ғылымының атын айғайлап айтпағанымен, сол «адам баласына ортақ 
арманды,  сезімді,  ҽсемдікке  қҧштарлықты»    ашуда  салыстырмалы  ҽдебиеттану 
ғылымының  атқарар  рҿлінің  ерекше  екендігін  меңзейді.  Демек,  академик 
Р.Нҧрғали  қазақ  ҽдебиеттану  ғылымын  байыпты  байламдармен  байытатын,  тың 
теориялық  толғамдармен  толықтыратын,  қала  берді  ҽдеби    шығармашылықтың 
ҿзін  соны  қырларға,  тың  ҿрістерге  шығаратын  салыстырмалы  ҽдебиеттану 
ғылымы деп есептейді. 
М.Ҽуезов шығармашылығы туралы зерттеуінің бір тҧсында Р. Нҧрғалиҧлы 
жазушының  ҽйгілі  «Кҿксерегін»  Эрнест  Сетон  -  Томпсонның  «Лобо»  атты 
ҽңгімесімен,  Джек  Лондонның  «Ақазу»  романымен  салыстырады.  Қазақ 

150 
 
жазушысының  ҽңгімесімен  жоғарыдағы  аталған  шығармалар  арасындағы 
тақырыптық 
сарындастықты, 
концепциялық 
ҥндестікті, 
идеялық 
ҧқсастықтарды  жан-жақты  талдап,  жінтіктеп  ашып  кҿрсетеді.  Алайда  ондай 
ҧқсастықтар  мен  сҽйкестіктерге  қарап,  М.Ҽуезовтің  жазушылық  талантына, 
«Кҿксеректің»  бір  ҽдебиет  шеңберінен  биіктеп  кҿтеріліп,  ҽлемдік  жауһарлар 
қатарына  қосылған  бір  дҽуірдің  шедеврі  екендігіне  мақтануға  болғанымен, 
бҧны ҽсте «бір жазушы екінші жазушыдан жиендік жасап, оп-оңай кҿшіріп ала 
салған  дайын  сюжет,  ҿзгермес  қалып  емес,  қҧбылыс  сипатынан,  обьективті 
ерекшелігінен  туған  жалпы  ҧқсастық»  деп  тҥсінбеу  керектігі  ескертіледі  [4, 
283]. 
Салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымының  кҿбірек  ден  қоятын  тағы  бір 
ауқымды  саласы  –  кҿркем  аударма.  Р.Нҧрғалидың  да  кҿркем  аударма 
мҽселесіне  кҿбірек  осы  –  салыстырмалы  ҽдебиеттану  аспектісіндегі  ҧғым 
тҧрғысынан қарағаны байқалады. Бҧл туралы ғалым ҿз пікірін былай ҿрбітеді: 
«Қазақ  ҽдебиетіндегі  соңғы  жылдардағы  жақсы  қҧбылыстың  бірі  –  ҽлем 
ҿнеріндегі  ҥздік  туындылардың,  классиканың  жҥйелі  аударылуы.  Абай 
шығармашылығында  дҽстҥрлі  тҥрде  қалыптасқан  бҧл  тҽжірибенің  қазір 
мемлекеттік,  жоспарлы  шаруаға  айналуы  қуантады.  Ҽр  ғасырда,  ҽр  елде 
жасалған асыл дҥниелердің ана тілімізде сҿйлеуі байлығымызға байлық қосады. 
Ҽсіресе  жас  буын,  кейінгі  ҧрпақты  жан-жақты  эстетикалық  тҧрғыдан 
тҽрбиелеуге  мҥмкіндік  береді.  Сондай-ақ  профессионалдық  тҧрғыдан  алғанда, 
қазақ  ҽдебиетінің  интернационалдық  дҽстҥрлерінің  баюына  ықпал  жасайды»  -
дейді [4, 138. 
Ғалымның  «Салыстырмалы  ҽдебиеттануды  лингвистикаға  айналдырмай, 
оның  ҽдебиеттік  сипатын  тҧғыр  ете  отырып,  ҽдебиеттің  адам  баласының  ең 
қымбат қҧндылықтарын сақтаушы ҽрі жаратушы екендігін басты назарда ҧстауға 
тиіспіз»,  -  деген  сҿзінен кейін  ҽлемдік  салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымына  ден 
қоюға  жаңа  ҿріс  ашылды.  Бҥгінгі  таңда    салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымы 
мынадай  негізгі  ҥш  салаға  жіктеледі:  Бірінші:  нақтылы  байланыстарды  зерттеу 
ағымы  немесе  ықпалдастық  теориясы.  Екінші:  эстетикалық  кҧндылық  ағымы 

151 
 
немесе  пареллель  зерттеу  теориясы.  Ҥшінші:  ҽдебиеттің  ҿзге  ғылымдармен 
қатысын зерттеу ағымы немесе пҽнаралық байланыстар (interdisciplinary) теориясы. 
Салыстырмалы  ҽдебиеттану  ғылымы  қай  кезде  де  қай  ел  ҥшін  де  рухани 
жаңғыру мен ҿсудің,  ҧлт ҽдебиеті мен ҿнерінің толысуы мен ҿрлеуінің қажетті 
қуат кҿзі дейтін болсақ, жаһандану жағдайындағы жас мемлекетіміз ҥшін оның 
қажеттігі  мен  кҿкейкестілігі  тіптен  айқын  байқалып  отыр.  Бҧл  ретте,  қазақ 
топырағындағы  о  бастағы  негізін  ҧлы  Мҧхаң  (М.Ҽуезов)  қалаған,  бертін  келе 
академик  Р.Нҧрғали  ғылым  деңгейіне  кҿтерген  салыстырмалы  ҽдебиеттану 
ғылымы  аясында  бҥгінде  елімізде  ҽдеби  байланыстар,  генетикалық  һҽм 
типологиялық байланыстар, кҿркем аударма, сапарнама, имагология, ҽдебиет пен 
кино,  музыка,  кҿркем  сурет  секілді  ҿнердің  ҿзге  де  тҥрлері  арасындағы  
қатынастардың  мҽселелері  зерттеле  бастағанын  атап  айту  парыз.  Қазақстан  мен 
ҿзге  елдердегі    салыстырмалы  ҽдебиеттану    ғылымының  даму  тарихын,  пҽнді   
зерттеудің   теориялық,   методологиялық   негіздерін,   басты категориялары мен 
тҥсініктерін  айқындай  тҥсу  ҥшін  нақты  ғылыми  тҧжырымдар  жинақталуда. 
Қазақ  ҽдебиеті  ҿзге  елдер  ҽдебиетімен  терезі  тең  тҧрғыда  салыстырыла 
қарастырылуы  қарқынды  жҥзеге  аса  бастады.  Соның  нҽтижесінде  қазақ 
ҽдебиеттану ғылымы да, ҧлттық ҽдебиет те ҽлемдік рухани кеңістіктен ҿз орнын 
иеленудің  қамына  кірісті  десек,  осы  игі  істердің  жҥзеге  асуында  академик 
Р.Нҧрғалидың еңбегі зор болғанын баса айтуға ҽбден болады. 
Р.Нҧрғали:  «Еш  уақытта  еш  бір  елдің  ҽдебиет,  ҿнері  томаға-тҧйық  қалыпта, 
ҧлттық  шеңбердің  ішінде  ғана  ҿсіп  жетілген  емес.  Ана  топырағында  жаратылған 
ҿнер басқа жҧрттардың озық, асыл қазыналарынан нҽр алып байығанда ғана ҿркен 
жаймақ.  Ҽдебиеттің  интернационалдық  сипаты  -  кҿптеген  халықтар  ҿнері  мен 
тҽжірибесін  қорыта  отырып,  байлам,  тҧжырым  жасайтын  теориялық  мҽні  бар, 
кҥрделі проблема», - деп атышулы ғалымдардың сараптамасымен сарындас, тіптен 
олардың пікірін толықтыра жҽне  ғылыми жҥйелей тҥсетін ойларын ортаға салады 
[4, 38]. Ал, M. Даулетбаев: «Ҿзге ҽдебиеттерден ҿз халқының ҧлттық, қоғамдық  
дамуына  ҥндес маңызды қҧбылыстарын таңдай отырып, қарым-қатынас жасау 
– сол ҽдебиеттің кемелдену, даму бағытын аңғартады» -  дейді.  

152 
 
Осындай  нақты  дҽлелдер  мен  ғылыми  пікірлерге  сҥйене  отырып,  біз  
салыстырмалы  зерттеудің  туған  ҽдебиетіміз  ҥшін  ҿте  маңызды  екендігіне  кҿз 
жеткіземіз.Ҧлттық  ҽдебиетімізді ҽлемдік озық деңгейге кҿтеру ҥшін оны басқа  
ел  ҽдебиеттерімен салыстыра, салғастыра  зерттеу  кҥн  тҽртібінде  тҧрған ҿзекті 
мҽселе. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.
 
Жирмунский  В.М.  Литературные  течение  как  явление 
международное.  ХХ в. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 280 с.   
2.
 
Ш.Қ.Сҽтбаева жҽне салыстырмалы ҽдебиеттану ғылымы // ҚР 
ҦҒА Хабарлары. Тіл, ҽдебиет сериясы. – Алматы, 2003. № 2. – Б. 22-25.  
3.
 
Нҧрғали  Р.  Телағыс.  Ҽдеби  дҽстҥр  мен  ҽдеби  даму. 
Монография. Алматы: Жазушы, 1986. - 440 б. 
4.
 
Нҧрғали Р. Арқау. ІІ том. Алматы: Жазушы, 1991. – 576 б. 
 
БАРБОСЫНОВА Қ.Т. 
 
ТАРИХИ ЖЫРЛАР – ТАРИХ КҾЗІ 
 
Кез  келген  тарихи  жырлар  негізіне  ҿмірде  болған  ҽлеуметтік,  саяси 
оқиғалар  алынатыны  белгілі.  Бҧларда  мемлекеттің  бірлігін  нығайту,  сыртқы 
жаулармен кҥрес идеясы басым кҿрсетіледі. Сондықтан ҽрбір дҽуірдің кҥрделі 
оқиғалары  тарихи  жырлардан  орын  теуіп  отырады.  Тарихи  жырларда  дҽл  ҿз 
дҽуірінің заманалық оқиғасы сҿз болады. Ол уақыт ҿте келе барып қана тарихи 
сипат алады. 
  Тарихи  жырдың  ҿз  алдына  дара  жанр  екенін  М.Ҽуезов  баса  айтып,  ол 
туралы  былай  деп  жазады:  «Бҧл  жырлардың  бҽрі  де,  ертеде  туғандары  да, 
кейінірек шығарылғандары да – анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-
басты  кейіпкерлері  –  тарихта  болған  адамдар.  Жырлардың  авторлары  – 

153 
 
кҿбінесе сол оқиғаларды кҿзімен кҿрген тҧстастары. Авторлар кҿзімен кҿрген, 
ҿздері  бастан  кешірген  уақиғаларды  уақытына  қарай  сап-сабымен  баяндайды. 
Тарихи  жырлардың  батырлық  эпостан  жанрлық  айырмашылығы  бар.  Яғни, 
тарихи  жырларда  эпостық  баяндауға  тҽн  объективтік  сарынның  орнын 
оқиғаларды  тікелей  қабылдаған  автордың  ҽсері  араласқан  субъективтік  баға 
басады» [1]. 
Тарихи  оқиғалар  мен  нақтылы  тарихи  фактілерді,  тарихта  болған  белгілі 
жеке  адамдарды  кҿрсету  –  ХVІІІ  ғасырдағы  эпик  ақындардың  басты 
міндеттерінің бірі болды. 
Тарихи  жырлар  мен  ҿлеңдер  –  ежелден  келе  жатқан  жалпы  эпикалық 
дҽстҥрдің  заңды  жалғасы.  Тарихи  ҿлеңдердің  орыс  фольклорында  кездесетін 
ҥлгілерінің  табиғатын,  жанрлық  ерекшелігін  жете  тексерген  ғалым 
Б.Н.Путилов: «Конкретно-исторический характер жанра состоит вовсе не в том, 
что  песни  отражают  в  форме  конкретно-исторических  сюжетов  реальные 
политические  конфликты,  характерные  для  данного  исторического  момента  и 
почему-либо  важные  для  народа»-дей  отырып,  «Конкретно-исторический 
характер  имеет  проблематика  этих  песен,  а  герой  их  выступают  как 
действующие лица истории – независимо от того, были они таковыми или нет»-
деп кҿрсетеді [2]. Ғалым негізінен тарихи ҿлең жанрының белгісін қарастыруда, 
біріншіден,  тарихи  ҿлеңнің  қашан  туғанын,  екіншіден,  оның  дҥниеге  келуіне 
нақтылы себебінің сырын, ҥшіншіден, қандай формада жасалғанын білу қажет 
екендігін есте ҧстау керектігін ескертеді. 
Тарихи  жырларға  тҽн  біраз  ерекшеліктер  ҿз  негізін  батырлық  эпостан 
тауып  отыр,  ал  тарихи  ҿлеңдерге  ортақ  кейбір  ҿзгешеліктер  тарихи  жырлар 
арнасында пайда болып, қалыптаса бастаған. 
Ҧлы  ғалымның  осы  ойларын  басшылыққа  ала  отырып,  тарихи  жыр 
сонымен  бірге  ҿз  бойына  батырлық  эпостың  біраз  элементтерін  бойына 
сіңіргенін  атап  кеткен  орынды.  Сондай-ақ,  тарихи  жыр  мен  батырлар  жыры 
арасында ҧқсас, ортақ белгілермен қатар кҿптеген айырмашылықтар да бар:  

154 
 
1) Батырлар жырында батырлар жауға қарсы жалғыз шабады. Бҧл кҿбінесе 
халық  арманының  жемісі.  Тарихи  жырлардағы  кейіпкерлердің  жаумен  айқасы 
мың-сан  қолды  бастап  барып,  жекпе-жекте,  қала  берді  ҿз  жасағымен  қосыла 
жаумен шайқасады. 
2) Тарихи жырлардың енді бір айырмашылығын Қ.Жҧмалиев: «… Эпостық 
жырлардың  қаһармандары  –  атса  оқ  ҿтпейтін,  шапса  қылыш  ҿтпейтін,  суға 
салса батпайтын, отқа салса кҥймейтін қасиеттері бар жҽне Бабай Тҥкті Шашты 
Ҽзіз, Қырық Шілтен тҽрізді бағып жҥрген иелері бар адамдар болып суреттелсе, 
тарихи  жырлардың  қаһармандары  олардай  емес  ержҥректі,  кҥш-қайраты  мол, 
оқ  ҿтіп  қылыш  кесетін  жай  адамдар»  деп  кҿрсетеді  [3].  Тарихи  жырларда 
батырлар  кҿбінесе  ата-баба  аруағына  сыйынады.  Батырлық  жырларда 
кейіпкерлерге бата берушілер – ауылындағы ата-анасы, туған туыстары болса, 
тарихи  жырларда  бата  жекпе-жекке  шығар  кезеңде  хандар,  билер  тарапынан 
беріледі. Мҧның ҿзі тарихи жырдың оқиғасын шындыққа жақындата тҥседі. 
3)  Тарихи  жырдың  ендігі  бір  айырмашылығы  -  ҽйел  образын  жасау 
мҽселесі. Тарихи жырларда ҽйел образы жекеше алынып кҿрсетілмейді. 
4) Батырлар жырында батырлар мінген пырақтарға тіл бітіп сҿйлейді. Бҧл 
–  ҥлкен  қиялдың  жемісі.  Тарихи  жырларда  батырлар  мінген  тҧлпарлар,  ондай 
тілге  келмейтін,  жҥйріктігі  –  мҽлім,  тҿзімділігі  –  мықты  жануарлар.  Бҧдан 
тарихи  жырлар  табиғатына  ертегілік  элементтердің  кіре  қоймағандығын 
танысақ керек. 
  Бір  эпостық  тарихилық  мҽселесіне  тҥрліше  кҿзқарастар  бар.  Оның 
біріншісі, жырдың оқиғалары мен қаһармандарын қалайда белгілі тарихи істер 
мен  адамдардың  кҿшірмесі,  хроникасы  секілдендіріп  тҥсіндірсе,  екіншісі, 
эпостың  кҿркемдік  жинақтаушылық  сипатын  алғы  кезекке  қояды,  жырда 
тарихи  нақтылы  қҧбылыстар  дҽлме-дҽл  қайталанбайды,  халықтың  сол 
қҧбылыстар,  адамдар  туралы  бағасы  беріледі,  оқиғалардың  ҿзі  де,  ізі  де  емес, 
рухы кҿрсетіледі деп есептейді; ҥшіншілер, ҽрбір жанрдың тарихилық дҽрежесі 
тҥрліше  болады,  аңызда,  тарихи  ҿлеңде  нақтылы  шындық  елесі  кҿбірек 
сақталады,  эпоста  ол  шындық  жыр  поэтикасының  заңдылығына  бағынады, 

155 
 
бірақ  бҧл  жанрлар  элементі  кейде  аралас  келуі  мҥмкін  дегенге  саяды.  Ҽрине, 
бҧл  кҿзқарастардың  ҽрқайсысында  ой  саларлық  жерлері  бар.  Бірақ  бір  негізгі 
шарттылықты есте тҧтуымыз  жҿн.  Ол эпостың  тарих оқулығы,  хронологиясы, 
қайталамасы емес, кҿркемсҿз туындысы, айрықша сана екендігі. 
  Эпостың  тарихилығы  деген  ҿте  кең  мҽселе.  Бҧл  жҿнінде  ғалымдар  ҽр 
тҥрлі  пайымдаулар  жасап,  ҽр  тҥрлі  пікірлер  ҧсынады.  Бірақ  тҥптеп  келгенде, 
барлығының қҧяр арнасы бір. 
  В.Я.Пропп пен В.М.Жирмунский эпостың тарихилығы дегенімізді халық 
ҿмірінде  із  қалдырған  тарихи  оқиғалардың  кҿркемделіп  барып  сҽулеленуі  деп 
тҥйіндесе,  В.А.Рыбаков  сияқты  ғалымдар  эпос  нақтылы  бір  тарихи  оқиғаны 
кҿрсетеді  деп  қарайды.  Сондай-ақ  соңғы  жылдардағы  зерттеулердегі 
(Б.Н.Путилов, В.М.Гацак, Е.М.Мелетинский т.б. ғалымдар) ой-тҧжырымдар да 
жоғарыдағы  айтылған  пікірлердің  аясынан  алшақ  кетпейді.  Қайта  сол  екі 
пікірді қоса қорытып, ортақ байлам жасап, ортақ мҽн береді. 
  Соңғы  жылдары  қазақ  фольклористикасында  эпостың  тарихилығы 
туралы  мҽселе  қайта  кҿтеріліп  жҥр.  С.Қасқабасов  пен  Е.Тҧрсынов  қазақ 
эпикалық аңыздауларының бір саласы  – тарихи жырлардың жанрлық сипатын 
анықтай  отырып,  тарихи  жырларға  тҽн  ерекшеліктерге  назар  аудартады. 
С.Қасқабасов эпоста тарихи оқиғалардың бейнеленуіне қарай жҽне эпостың ҽр 
дҽуірде  тууына  байланысты  ХVІІІ  –  ХІХ  ғасырлардағы  оқиғалар  туралы 
шығармаларды  тарихи  эпос  деп  таниды.  Ал  Е.Тҧрсынов  оларды  батырлық 
эпостың кейінгі дҽуірде туған тҥрі кенже эпос деп санайды. 
  Профессор  Р.Бердібаевтың  «Қазақ  эпосы»  атты  зерттеуінде  тарихи 
жырларда  тарихи  оқиғалардың  сақталатынын,  сонымен  бірге  тарихта  анық 
болып  ҿткен  жайлар  мен  адамдарды  ауызша  тараған  аңыз  негізінде  жырлау 
ҿзінше бір аралық жанр деуге болады деген тҧжырым жасайды.   
Реалды-тарихи  эпос  деген  терминді  ғылымда  жеке  ҧғым  жҽне  жанрдың 
атауы  ретінде  қолданған  профессор  Б.Н.Путилов  былай  деп  жазады:  «Бҧл 
ҿлеңдердің мазмҧнында шындық болады, ол қҧрастырылғын тарих емес, қазіргі 

156 
 
саяси іске айналған (не жақын арада ҿткен)  тірі саяси проблема. Оның заты  – 
тірі қозғалыстағы тарих, уақыт жҽне адамзат тағдырының шындығы» [2]. 
Бір  талассыз  мҽселе  тарихи  эпоста  кҿлемді  эпикалық  дҥниелеріміздің 
пайда  болу  заңдылықтары  кҿркемдік  дҽстҥрлерінен  мҥлде  ерекшеленіп 
бҿлектенбейді.  Эпосқа  тҽн  белгілерді  бойына  молынан  сіңіріп,  тарихи 
тҧлғаларды кҿркемдік тҧрғыдан жинақтап, қаһармандық биікке кҿтеріп даралап 
баяндау  тҽсілдерінде  рухани  мҧралармен  сабақтастық  бар  екенін  тануға 
болады.  Тарихи  эпостың  ҿзі  ішкі  мазмҧнына  байланысты,  мҽн-мағынасына 
қарай  екі  тҥрге  жіктеледі.  Алғашқысы  «ақтабан  шҧбырынды»  оқиғаларын 
біртҧтас  қамтитын  тарихи  жырлар  болса,  екіншісі,  отарлау  саясатына 
қарсылықты кҿрсететін жҽне ҧлт-азаттық кҿтерілістің тҿңкеріске ҧласқандығын 
баяндайтын  реалды-тарихи  эпос.  Эпикалық  шығармалардың  қатарынан 
лайықты орын алатын  мҧраның шығу  тегі мен  дамуы,  жырдың  айтушысының 
шығарма  жасаудағы  алатын  орны,  атқаратын  қызметі  белгілі  бір  жҥйемен 
саралауды  қажет  етеді.  Осының  ҿзі  эпостың  бастау  кезеңін  негіздей  отырып, 
дҽуірлік  тҧрғыдан  жеткен  жетістігін,  ҿсіп-ҿркендеуін,  қалыптасуы  мен 
дамуының деңгейлерін кҿрсетеді. 
  Бойына  батырлық  жырдың  қасиеттерін  еркін  сіңірген,  қазақ  жерін 
жоңғар-қалмақ  басқыншыларынан  азат  ету  кҥресінде  елге  ерлігімен  танылған 
Арқалықтың  іс-ҽрекетін  паш  ететін  «Арқалық  батыр»  –  тарихи  жырдың  озық 
ҥлгісі.    
Қазақтың  тарихи  жырлары  ҿзінің  ас  та  тҿк  молдығымен,  мазмҧнының 
ерекше тартымдылығымен, кҿркемдік қуатының жоғарылығымен, бір жырдың 
бірнеше  нҧсқалы  болуымен  дараланады.  Кез  келген  тарихи  жырдың  тарихи  
негіздерін,  ара  қатынасын  іздеу  тҽжірбиесі  фольклортану  ғылымында  ҽбден 
қалыптасқан. Бҧған себеп тарихи жырлардың нақты ҿмір шындығына, ҿзге эпос 
тҥрлеріне қарағанда бір табан болса да жақын тҧратындығында. 
Эпоста тарихи шындықтың бейнеленуі деген аса кҥрделі, теориялық мҽні 
бар  мҽселе.  Белгілі  бір  туындыда  тарихи  шындықтың  нақтылы  қамтылу 
заңдылығы  қандай  екенін  ажырату  –  фольклортанудың  ең  кҥрделі 

157 
 
проблемаларының  бірі.  Бҧл,  кең  мағынасында  алғанда,  эпоста  шындық  пен 
қиялдың,  кҿркемдік  жинақтаудың  ара  қатынасын  анықтауға  апаратын  мҽселе. 
Осы  тҿңіректе  тҥрлі  қисындар,  тҧжырымдар  ғылымда  қатар  айтылып  келе 
жатқандығының ҿзі мҽселенің аса кҥрделілігін сипаттайды. 
  Кҿптеген  эпикалық  мҧраның  халық  игілігіне  айналмай,  мҧрағат  мҥлкі 
болып келуінің, кейбір ескерткіштер жҿнінде кезінде атҥсті немесе мҥлде қате 
«ҥкімдер»  шығарылуының  да  тҥпкілікті  себебі  –  эпос  табиғатын  тҥсіну  мен 
талдаудың қиындығынан. 
  Кеңес  ҥкіметі  жылдарында  еліміздің  басқа  да  халықтары  сияқты,  қазақ 
халқы  да  ҿзінің  эпикалық  мҧрасына  иелік  етіп,  рухани  азығына  айналдыра 
бастады.  Фольклоршылардың  сан  буын  ҿкілдерінің  қажырлы  қайраты, 
ыждаһатты  ізденістері  арқасында  қазақ  эпикалық  жырларының  негізгі  қоры 
жиналып,  олардың  таңдаулы  нҧсқалары  жарияланды.  Эпос  туралы  ҥлкенді-
кішілі  зерттеулер  жасалды.  Дегенмен  эпосымыздың  бірсыпыра  шығармалары 
жылдар  бойында  зерттеу  нысанасынан  тыс  қалып  қойды.  Басты  кедергі 
эпикалық мҧраның тарихилық дҽрежесін жете тҥсініп болмауында жатыр. Рас, 
эпостың кҿбі ерекше дҽуір оқиғаларын ҿзгеше тҽсілмен, халықтық сана, ҧғым, 
баға негізінде кҿркемдеп суреттейтініне бҧл кҥнде ешкім дау айта алмайды.    
  Тарихи жырлардың ХVІІІ – ХІХ ғасырларда қазақ еліне кеңінен таралуы 
атап  айтарлық  қҧбылыс.  Оған  ҿзек  болған  негізгі  оқиғалар  екі  тҥрлі  жайдан 
барып  бастау  алады.  Біріншіден,  жоңғарлардың  шапқыншылығына  арналған 
кҥрес  тақырыбы,  екіншіден,  қазақтың  ҿз  ішіндегі  ҥстем  тап  ҿкілдерінің 
зҧлымдық  ҽрекеттері  мен  соған  деген  халық  наразылығының  кҿрінісі. 
«Арқалық  батыр»  жыры  –  азаттық  жолындағы  қазақ  халқының  жоңғар 
шапқыншылығына  қарсы  кҥресін  бейнелейтін  белгілі  тарихи  жырлардың  бірі. 
Жырдың  бізге  мҽлім  нҧсқаларында  Арқалық  –  тарихи  адам.  Оның  ХVІІІ 
ғасырдың  соңы  мен  ХІХ  ғасырдың  бас  кезінде  ҿмір  кешкендігі  айтылады. 
Қалай  болғанда  да,  эпос  –  тарихи  қҧжат  емес  екенін  еске  алсақ,  Арқалық 
жырдың кейіпкеріне  айналған  шақта  ақын-жыршылар  оны  бірінен-бірі  ҥйрене 

158 
 
отырып, ҿңдеп, ҿзгерістерге ҧшыратқандығы молынан байқалады. Руы – керей, 
мекен еткен жері – Алтай аймағы, егіз жатқан екі ел – керей, найман іші. 
  Арқалық  батырдың  тарихта  болғандығын,  жыр  батырдың  ҿз  атынан 
баяндалатынын  зерттеушілердің  бҽрі  де  жазады.  Алайда  жырдың  баяндайтын 
батыры  тарихта  болған  Арқалықтың  іс-ҽрекеті  емес,  сол  тҧстағы  қоғамдық 
шындықты ашып кҿрсеткен кҿркем бейне деп тану да дҧрыс. 
  ХVІІІ ғасыр қазақ пен қалмақтың бір-бірімен барымталасып, мал қуысып, 
кек қайтарысып, қандасып тҧрған дҽуірі. Мҧның ҥстіне Абылай тҿрелерінің бірі 
-  Ҽжінің  керей,  найманды  билеп,  ҿз  халқына  ҿзі  жауығып  тҧрған  заманы 
болатын.                           
  Қазақтың  басқа  тарихи  жырлары  сияқты  «Арқалық  батыр»  жыры  да  ҿз 
кезінің  тҧрмыс-тіршілігінен  ауытқымай,  ҽлеуметтік  ҿмірде  болып  жатқан 
ҿзгерістерді  барынша  дҽл  суреттеп  кҿрсеткен  шығармалардың  қатарына 
жатады.  Осы  орайда  Б.Уахатовтың  жыр  жайында  жазған  мынадай 
тҧжырымдарын  келтіре  кетуді  орынды  деп  санаймыз:  «Бҧл  жырдың  тарихи 
жыр  екендігін  оның  баяндау  стилінен,  батырдың  ҿз  аузынан  айтылған  ҽңгіме 
мҽнерінен  де  айнытпай  танимыз.  Арқалықтың  кҥнделікті  іс-ҽрекет,  жҥріс-
тҧрысындағы  тҧрмыстық  шынайы  детальдар  бҧл  жырдың  бертінірек  туып, 
тарихта болған адамның ҿмірін ҿзек еткендігі кҿрініп тҧр [4].  
  Дҽстҥрлі эпостық жырларға қарағанда, тарихи жырларда болатын мҧндай 
ерекшеліктерді  ат  сипаты  мен  табиғат  суреттерінен  де,  адам  портретінің 
шынайы  айқындығынан  да  байқауға  болады.  Соның  тамаша  бір  айғағы 
Ақбҧлақтың асау ағысын суреттеуі. 
                     Алтайдың Айыркезең асуы бар, 
                     Бет алып Ертіске жол басуы бар, 
                     Бір қауып енді, Ақбҧлақ, саған келдік 
                     Кҥн жауса, ҿткізбейтін тасуы бар 
                     Қуанып бҧл кезеңнен астық аман. 
                     Ақбҧлақ қҧздан ағып ашқан аран 
                     Бір тасты бір тасқа ҧрып ағып жатыр 

159 
 
                     Қалайша ҿтеміз деп састық сонан. 
  Жыр  ҽдемі,  қызықты  оқиға  тартысына  лайықты,  оның  стилі  де,  тіл 
кестесіндегі ҿрнекті бояу суреттері де, теңеу ҧқсатулары да кҿркем. 
  «Арқалық  батыр»  жыры  ҽлеуметтік  теңсіздікті  ҽшкерелеп,  оған  деген 
халық  қарсылығын  суреттейтін  ҽрі  шетел  басқыншыларымен  кҥресте 
отаншылдықтың  тамаша ҥлгісін  кҿрсеткен  Арқалық сынды батырдың  ерлігіне 
арналған  анық  тарихи  реалистік  жыр.  Бҧл  жыр  –  тарихи  болған  шындықтың 
кҿркемдік шындыққа айналған айтулы ҥлгісі. 
  «Арқалық батыр» жырының тарихқа жанасымдылығын ондағы жер  – су, 
тау  аттарынан  да  байқауға  болады.  Алтай,  Сайқан,  Саршоқы,  Сауыр,  Ертіс, 
Айыркезең,  Ақбҧлақ,  Тасжарған,  Шеңгелді,  Қҧмды  бҧлақ,  Кеміршек, 
Қарадоңғал  тауы,  Ҥргеті,  Бозайғыр  қҧмы,  Арқалықтың  ҿзі  туып-ҿскен 
Шарықты  мен  Тоспа  аталатын  топонимиялық  атаулардың  бҽрі  де  қолмен 
қойылғандай  дҽл  берілген.  «Мҧны  ара-тҧра  Ержан  Ахметовтың  ҿзі  де  атап 
айтып  отыратын  еді:  «Бҧл  жырлар  біздің  бала  кезімізден  талай  естіп,  кҿбін 
кҿзімізбен  кҿріп,  талайына  ат  та  шалдырып,  аялдаған,  арып-ашып  ҽзер  ҿткен 
асулар  емес  пе»,  -  дейтін»  деп  жазады  осы  жыр  туралы  зерттеулерінде  ғалым 
Б.Уахатов [4]. 
  Тегінде  осы  жырды  шығарушының  ҿзі  Алтай,  Ертіс,  Сауыр,  Сайқан, 
Қобда бойларының ой-шҧңқырын жақсы білетін, жер жайына жетік адам екені 
кҿрінеді.  Е.Қҧлсарив  нҧсқасында  қазіргі  Қытай  Халық  Республикасының 
Ҥрімжі  қаласының  аты  аталады.  Жоңғар  хандығы  кезінде,  ХVІІ  –  ХVІІІ 
ғасырларда  Қҧлжа  мен  Ҥрімжінің  арасын  ойраттардың  мекендегені  белгілі. 
1758  жылы  Жоңғар  хандығын  Қытай  империясы  қҧлатқанға  дейін  Ҥрімжі 
қалаларында  қалмақтардың  ҽскери  феодалдары  тҧрғаны  да  мҽлім.  Ал, 
Е.Ахметов  нҧсқасында  Ҥрімжі  емес,  Қобда  деп  беріледі.  Ҥрімжі  мен  Қобда 
екеуі бір – бірінен қашық жатқан елді мекендер, бірақ ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда 
Қобданы  да  жоңғарлықтар  билеген.  С.Керімбековтың  жазбасында  тек  қалмақ 
қаласы, шаһары, қамалы деп қана беріледі. Сондай-ақ Е.Ахметов ҥлгісінде ҽлі 
кҥнге дейін сақталған жер – су аттары дҽлме – дҽл берілген.  

160 
 
  ХVІІІ  –  ХІХ  ғасырларды  ала  туған  «Арқалық  батыр»  жырында  сол 
дҽуірдегі  тарихи-ҽлеуметтік  ҿзгерістердің  шынайы  суреттері  бар.  Бҧл  қазақ 
халқы  ҥшін  аса  бір  айтулы  кезең  болатын.  Қытай  богдыхандары  мен  жоңғар 
қалмақтарының  шапқыншылығынан  қорғану  мақсатымен  қазақ  хандары  енді 
Ресей  патшалығынан  пана  кҿруді  кҿздеп,  қалай  жер  жыртып,  егін  егуге  бет 
бҧрғаны  туралы  шыншылдықпен  жырланады.  Бҧл  туралы  1957  жылы  шыққан 
Қазақ  ССР  тарихының  1-томында  мынандай  дҽлелді  тҧжырымдама  бар: 
«Деректемелер ХVІІІ ғасырдың 80-жылдарында Тарбағатайдың баурайларында 
тҧрған  қазақтарда  егіншіліктің  пайда  болғанын  кҿрсетеді.  Документтерде 
шапырашты,  ақ  найман  руларынан,  аталарынан  тараған  қазақтардың  жеке, 
басқа  да  руларға  жататын  қазақтардың  бидай,  арпа,  тары  егетіні  атап 
кҿрсетілген». 
   
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.
 
Ҽуезов М. Ҽдебиет тарихы. Алматы, 1989 
2.
 
Путилов Б.Н.  Героический эпос и действительность. Ленинград, 1988 
3.
 
Жҧмалиев  Қ.  Қазақ  эпосы  мен  ҽдебиеті  тарихының  мҽселелері.  Алматы, 
1974 
4.
 
Уахатов  Б.  Кҿркемдік  ізденістер:  ҽдеби  сын  мақалалар  жинағы.  -  Алматы: 
Жазушы, 1991 
 

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: