Монография / Жауапты редакторлар: Б. Ердембеков, А. Картаева

116 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ІІ БӚЛІМ 
 
 
ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘДЕБИЕТТАНУ  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

117 
 
ЕРДЕМБЕКОВ Б.А. 
 
ҚУАТТЫ ОЙДАН БАС ҚҰРАП...  
(Абай айналасындағы айтыс өнері) 
 
  Абай және айтыс өнері. Бір қарағанда қабыспайтын ұғымдар сияқты. Ал 
ішкерілей  еніп,  тақырыптың  байыбына  бара  қарасақ,  айтыс  Абайды  айналып 
өтпегенін,  тіпті  айтыстың  дамуына  Абайдың  да  айтарлықтай  үлес  қосқанын 
аңғаруға болады.  
Абай – ақын. Ақын болған да  – нағыз суырып салма. Жалпы Абай жазба 
әдебиетті  дамытты  дегенімібен,  Абай  заманының  жазба  әдебиеті  мен  бүгінгі 
жазба әдебиеттің арасы жер мен көктей. 
  Ғасырлар бойы халқымыздың қанына сіңген ҿлеңді ауызша жҽне табан астында 
суырып айту біздің, қазақтардың басқалардан ерекшелігіміз ғана емес, артықшылығымыз да. 
  Абайдың нәр алған үш рухани көзінің бірі ауыз әдебиеті болғанда, оның 
ішіндегі  айтыс  өнері  Абайға  айтарлықтай  әсер  етті.  Айтыстың  түп  төркіні 
айтысу,  сөз  барымтасынан  шыққанын  ескерсек,  сол  сөз  барымтасы    табан 
астында, қолма-қол құйылатын нағыз өлең болуы керек деген талабы тағы бар. 
  Демек,  жазба  ақын  бар  да,  айтыскер  ақын  бар.  Екеуі  ақындықтың  екі 
қанаты  сынды.  Абай  заманында  өлең-жырдың  дені  ауызша,  суырып  салма 
түрде  шығарылғандықтан,  нағыз  ақындық  осы  суырып  салма  өнерімен 
бағаланды. 
  Абай  ақындығының  қуаты  да  осы  суырыпсалмалықтан  бастау  алғаны 
белгілі.  Тіпті  ақынның  өлеңдерінің  дені  белгілі  бір  оқиғалар  негізінде  табан 
астында туған.  
Абайдың  өлең  жазу  машығында  да  сол  қанға  біткен,  нағыз  ақынға  тән 
суырыпсалмалық жатқанын аңғару қиын емес. Абайдың өлең жазардағы түрін 
Тұрағұл былай суреттейді: «бір құсаға мінген кісідей өңі қашыңқырап, азырақ 
ентіккен  кісідей  танауы  кебіңкіреп,  көзі  жасаурыңқырайды,  естір-естілместей 
қып күңіренгеннің ішінде күбірлеңкіреп кеп - жазып кеп кеткенде көп тоқталып 

118 
 
ойлана  бермейді  де,  қайта  сызып  түзетпейді  де,  өлеңнің  тығыны  суырылып 
кеткенге ұқсайды» /1,14/.      
Ойын қағазға түсіріп отыр демесең нағыз суырып салу. «Адамның кейбір 
кездері» деген өлеңінде Абайдың өзі айтқандай: 
   
 
Тәңірінің күні жарқырап, 
   
 
Ұйқыдан көңіл ашар кез. 
   
 
Қуатты ойдан бас құрап 
   
 
Еркеленіп шығар сөз, -  
деп  «ақынның  белін  буынып,  алды-артына  қаранар»  кезі  –  нағыз 
шабыттың шығар шырқау биігі. 
Табан  астында  есті  өлең  шығара  білген  ақынды  Абай  аса  жоғары 
бағалаған.  Қасындағы  Байкөкше,  Қиясбайларға  бір  ауыз  өлеңсіз  босағадан 
аттатпай қойса, шәкірттеріне әр-қилы жағдайда табанда өлең құрату Абайдың 
күнделікті  әдеті  десе  де  болғандай.  Әсіресе,  суырыпсалма  өнердің 
майталмандары  Көкбай,  Әріптер  Абайдың  алдынан  тосыннан  айтылған  бір 
өлеңсіз құтылған емес. Бір-екі мысал. 
Көкбайдың  «Жүрісім,  тұрысымның  бәрі  Абайша»  дегеніне,  ілезде  «Мен 
боламын, демеңдер» деп өлеңмен қарымта жауап беріп тойтаратыны бар.  
Көкбайдың Абаймен алғаш жақындасып кетуіне табан астында туған өлең 
себепкер болған.  
Орыс оязының алдында істі болып:  
   
 
Жігітке кедейшілік үлкен салмақ, 
   
 
Жүргем жоқ біреуді алдап, біреуді арбап. 
   
 
Ысқа жіп күрмеуіме келмеген соң 
   
 
Жібердім ар жағына кендір жалғап, -  
деп  Абайдан  араша  сұрап,  сәлем  жолдаған.  Осыдан  бастап  Көкбай 
Абайдың тәрбиесіне көшеді. Көрші елден Әріп келіп Абай үйіне бас сұқса, үй 
толы Тобықтының игі жақсылары етке енді бас қойып жатыр екен. Отырғандар 
төрге  шық  деп  құрмет  көрсетіп  жатқанда  Абай  Әріпке:  «Қолыңды  жуып 
болғанша бір шумақ өлең айтып жіберші» дегенде Әріп бөгелместен 

119 
 
   
 
Қолды жуып жатырмын сапылдатып, 
   
 
Тобықтылар ет жейді қапылдатып. 
   
 
Қазы-қарта, жал-жая бар екен-ай 
   
 
Қыран құстай сезіппін үйде жатып, -/2,91/ 
 деген екен.  
Қоянды жәрмеңкесінде бас қосып қарта ойнап отырғандарды нұсқап Абай 
Әріпке  осыны  жұмбақтап  өлеңге  қосшы  дегенде  Әріп  ойын  картасын 
жұмбақтаған екен /қараңыз: 2,144-145) 
Жалпы  өлеңмен  жұмбақ  жазу  –  Абайдың  өзінен  бастап,  айналасындағы 
ақындарға  жалғасқан  жарасымды  дәстүр.  Бұл  үрдіс  Әріптен  басқа  Шәкәрім 
шығармашылығында кездеседі өлеңмен жұмбақ түзу. Жөпелдемеде туған өлең 
әркез  мінсіз  бола  бермейтіні  тағы  бар.  Алайда  «Іші  алтын,  сырты  күміс»  сөз 
жақсысын  Абай  талап  еткен  уақытта  тауып  айтпасаң,  тағы  «жазғаға» 
ұшырарың  айқын.  Қонақтарға  өлеңмен  сәлем  беруге  шақырған  Көкбайдың 
кешігіп, Абай сынына ілініп, әжуаға ұшырағанын есіңізге алыңыз.  
Жалпы білетін өнеріңді Абайдың дәл сұраған уақытында алдына тоспасаң, 
сезімтал  ақынның  ынтасы  тез  суып  қалатыны  туралы  да  естеліктерде  аз 
айтылмаған.  
Абай өлеңдерінің дені, әсіресе жас кезіндегі өлеңдері табан астында туған. 
Он үш жасар Абайдың өлеңмен әжесінің құлағын емдейтіні эпопеяның басына 
тегін келтірілмесе керек-ті. Жасында суырып салып айтқандары бізге жетпеген 
деуге де болады. Ал жеткендеріне назар аударсаңыз «Кім екен деп келіп түйе 
қуған», «Түңілікбайдың қатыны атың Шәріп», «Сап, сап, көңілім, сап, көңілім» 
сияқты  арнаулардың  қай-қайсысы  –  қолқ  етіп  бас-аяғы  бүтін,  табан  астында 
туған  дүниелер.  Мәселен,  «Сап,  сап,  көңілім,  сап,  көңілім»  -  Абайдың  қызды 
ауылды торып, қыз ағаларынан қашып кеп бір төбенің басына кеп, ентігін баса 
айтқаны. 
Осындай ұрымтал тұста туған өлеңнен түбі терең сөз іздеген Абай өзінің  
шәкірттеріне де қандай да бір қиын жолды ұсынып отырған. Өмір шындығына 
суарылған  «Абай  жолы»  эпопеясының  «Ақын  аға»  деген  тарауына  үңілейік. 

120 
 
«Еңлік Кебек» жырын мен жазам, мен жазам деп таласқан Шұбар мен Дәрменге 
құс салудан басқа шарт қояды: «Құстарың ана дуадақты барып ілгенше, бір-бір 
ауыз  тың  өлеңді  екеуің  шауып  келе  жатып,  қатар  айтыңдар...  Сын болған  соң 
қысас  сын  болсын.  Мен  қапысыз  шапшаңдықты  тілеймін.  Тапсыратыным, 
қысқы  аязды  түнде,  гуілдеп  соққан  жел  үніне  күй  қосып,  кәрі  әже  немересін 
қандай  сөзбен  жұбатады?  Соны  шапшаң  жыр  етіп  беріңдер.  Ал,  айт»,  –  деді 
/3,10/. Ең қиын тақырыпты жөпелдемеде сөз патшасына айналдыра алған ғана 
нағыз  ақын  деп  есептейтін  Абайдың  тұлғасы  шебер  жазушының  қолымен 
шынайы сомдалған. 
Айтыспен  бауырлас  ұғым  суырып  салмалықтың  тағы  бір  көрінісі  –  бір 
шумақ  өлеңді  бірнеше  ақынның  жарыса  шығаруы,  яғни  «төрттік  жырды 
бірнеше  ақын  болып  іліп-қағып  айтатын  бір  дәстүр»/3,4/  Абай  айналасында 
кеңінен  тараған.  Эпопеяның  аталған  тарауына  Мағауия,  Ақылбай, 
Кәкітайлардың:  
Күз жетті ме, барыр-ау, неге тоңдым, 
Тоңғаның рас, бозарып түсің де оңды. 
Бірің тоңып, бірің оң, жұмысым жоқ 
Ойыңа түк кірмейді Кәкітай шоңның, -  
дейтіні  өмір  шындығының  бір  сәулесі.  Бұл  үрдісті  шеттеу  жүрген  Әріп 
ақын  да  өз  ортасында  жиі  қолданған.  Әріп  үйінде  Шұғыбан,  Нұғыман  деген 
ақын шәкірттерімен сөйлесіп отырғанда, бажасы Кәкен кіріп керосин сұрапты. 
Сонда Әріп бастап: 
 Кәке, әнекей тұр ыдысыңыз, - 
 дегенде Шұғыбан іліп әкетіп:  
 
 
 
                                         Оңай бітім болды ғой жұмысыңыз. 
Сонда Нұғыман:   
Ыдысыңды кәресінге толтырып ап 
Үйге қарай бөгелмей жылысыңыз, – /4/ 
деп аяқтапты.  

121 
 
Әріп  ақын  мұрасын  бізге  жеткізушілердің  бірі  -  Сіләмшайық 
Имамұсаұлының айтуынан жеткен тағы бір дерекке тоқталайық. Нұрлыбайұлы 
Рақымжан,  Орынбайұлы  Қаумет  және  Әріп  ақын  үшеуі  қайтыс  болған 
Дөненбай дегеннің ауылына құран оқуға келе жатқанда Қаумет бастап: 
   
 
 
Өтіп барамыз Дөненбай қорасынан, 
Сонда Рақымжан іліп әкетіп:    
   
 
 
Айрылмайық  бұрынғының  жорасынан  (бауырымдап 
шабайық дегені) дегенде, Әріп әлгі екеуіне: 
   
 
 
Елжіреп іші-бауырың бара жатса 
   
 
 
Көзіңнің мен байқармын сарасынан, – /5,117/ 
деп тоқтатыпты. Міне, Абай ортасында кең қолданылған мұндай ақындық 
жарыстың  Абай  шәкірті  Әріп  айналасында  да  кең  өріс  жайғанын  байқауға 
болады.  
  Қашанда  шәкіртінің  өнерін  сынауға  бар  ынтасын  салған  Абай  бірде 
Шәкәрім,  Көкбайлармен  келісіп,  орталарынан  жас  ақын  Сәуірбек  дегенді 
Әріпке жұмсап мына өлеңді айт дейді: 
   
 
 
Ассалаумағалейкум, Әрібіміз! 
   
 
 
Тараған қазағыма дәрібіміз.  
   
 
 
Аспандағы жұлдызды аламын деп 
   
 
 
Бір күні болып жүрме ғарібіміз.  
Аспандағы жұлдызы ақын Сара. 
  Есіктің алдына кеп өлеңдетіп тұрған Сәуірбекті көріп, бұл істің Абай мен 
Көкбайдан келгенін сезген Әріп: 
   
 
 
Уағалейкумассалам, Сәуірбегім, 
   
 
 
Атауға арғы атаңды ауыр көрдім. 
   
 
 
Қылша мойын көктердің бәрі қалып 
   
 
 
Бәйгеден сен келдің бе, жауырбегім, -/6,70/  
деген екен. Қылша мойын көктер деп меңзеп отырғаны Абай, Көкбайлар.  
  Абайдың  шәкірті  Уәйіс  қасында  Төлеу  мен  Нысанбай  ақындар  бар 
өздерін  құр  көжемен  қатырған  сараң  үйге  қонып  жатады.  Көршідегі  асылып 

122 
 
жатқан  жас  тоқтының  етінің  иісі  мұрынды  жарып,  дөңбекшіп  ұйықтай  алмай 
жатқан Нысанбай сөз бастап: 
                                           Нысанбай өзім атым, шешем қойған,- 
дегенде, Уәйіс жалғап:    Бұл несі басын бастап, соңын қойған,- 
депті. Төлеу іліп әкетіп:  Қайнаса біздің сор да қайнап жатқан 
                                           Мынау үй қонағына тоқты сойған,- /7/ 
 дегенде, ҥй иесі ҧялып, қазан кҿтеріпті. 
  Табан  астында  өлең  құрап,  суырып  салма  өнердің  не  бір  түріне  аса  мән 
берген Абай айтысқа бей-жай қарамаған.  
Бұл  өнерге  бел  шешіп  кірісіп  кетпегенімен,  жасында  сөз  барымтасына  аз 
түспеген  сыңайлы.  Абайдың  бізге  жеткен  Қуандық  қызбен  сөз  қағысы  соның 
айқын дәлелі бола алады. Бұл айтыс туралы М.Әуезов: «Ақын Абай ол кездегі 
қазақтың  барлық  басқа  ақындарының  үлгісімен  ауызша  айтатын,  соған 
машықтанған ақын болады. Тегінде ақын емес кісі бұрын аты бар жүйріктермен 
өлең айтыспайды. Ал, Абайдың жаңағы ісі (Қуандықпен айтысы Е.Б.) оның бір 
емес, талай жерде жеңіл айтысқа батыл кірісе жүргенін дәлелдейді. Шешендік 
айтыстың  қатарында  ақындық  айтыстың  ілесе  жүретінін  сездіреді.  Ол,  тіпті, 
жазушы  ақын  болған  кезінде,  ертеңгі  уақытта  да  талай  ұзақ  өлеңін  осылайша 
қолма-қол суырып салып айтатын. Көптеген эпиграмма, әзіл-өлеңдері жазушы 
Абай  емес,  фольклор  көлеміндегі  Дулат,  Шөже  сияқты  ақын  боп  жүрген 
кездерін,  әсіресе,  жастық  кездерін  айқын  танытады»,-/8,17/  деген  пікірінде 
Абай  және  суырыпсалмалық  өнер  турасында  келелі  тақырыптың  бастау  көзі 
бар. Абай шәкірттерінің арасындағы айтысқа бір-ақ рет араласқан. Бізге жеткен 
мұраларға көз жүгіртсек, бұл туралы Көкбай ақынның Абай туралы естелігінен 
қанығамыз. 
Кездескен  жерде  қолқаларын  өлең  түртіп,  сөзбен  шарпысып  қалатын 
Көкбай  мен  Әріп  тағы  бір  сөз  сайысына  түсіп,  өз  аталарына  шаң  жұқтырмай 
жатқан кезі. Әріп: 
   
 
           Арғынға Көкше сенен Қызай жақын 
   
 
          Ата қумай түзей бер өз бетіңді,  

123 
 
немесе, 
   
 
          Тобықты Арғын емес Көкше тұрсын, 
   
 
          Ата қуып қайтесің өзің жүрсің. 
дегеніне Көкбай:            Көкше атам Тобықтының бел баласы, 
   
 
 
Бөтен деген білместің бос таласы. 
   
 
 
Нарынбайды тәшкендік сарт дейтұғын 
   
 
 
Сол сықылды қазақтың құр жаласы, -  
деп қарымта жауап қайырған екен. Олардың сөзін естіген Абай Көкбайға, 
Әріпке былай десең тосылар еді деп: 
Ақ сопы дүниеден ұлсыз өткен, 
Енеден жалшысынан бала біткен. 
Өкіреш Найман ұлы болмаған соң 
Атасызда Найман көп деп атап кеткен, -  
деген сөзді алдына тартқан екен.  
  Әріптің  «Тобықты  Арғын  емес»,  «Арғынға  Көкше  сенен  Қызай  жақын» 
дейтіні Көкбайдың руы - Көкше. Көкшені, тіпті күллі Тобықтыны анық Арғын 
емес  деген  ел  ішіндегі  ескі  сөзді  қоздыру  мағынасында  айтып  отыр.  Қызай  – 
Найман ішіндегі аз ру аты. «Тобықты анық Арғын емес» деген алып-қашпа сөз 
ертеден  бар.  Ата  таратуда  аңыз  бар  да,  тарихи  дерек  бар.      Өкініштісі,  қазақ 
шежіресі  көбіне  хатқа  түспей,  ел  аузынан  аңыз-әпсанасы  араласып  бізге 
жеткендіктен, нақты бір руға, атаға байланысты алып-қашпа әңгімелер, қисық-
қыңыр  деректер,  бір-біріне  қайшы  келетін  тұстар  аз  кездеспейді.  Шәкәрім 
«Шежіресі»  сияқты  сауатты  деректердің  бізге  жеткені  саусақпен  санарлық 
екенін ескерсек, әр ру, әр атаға қатысты ата таратуға байланысты әңгімелер ақ-
қарасы  анықталмаған  күйде  ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып,  кейбірі  тарихқа 
ақиқат  болып  таңбаланып  қалып  та  жатыр.  Соның  бірі  Найман  мен  Тобықты 
руларына  қатысты.  Тобықты  туралы  ел  арасындағы  аңызды  С.Мұқанов  та 
келтіреді:  «Қазақ  арасында  сақталған  аңызда  Қанжығалы  мен  Тобықтыны 
Арғын  руына  кірме  деген  де  сөз  бар.  Ол  аңыздың  баяндауынша,  жаугершілік 
заманда, Қанжығалы қанжығаға байланған қоржынмен жаудан алып келген жас 

124 
 
болғандықтан  атанған.  Тобықты  «Ақтобық»  атанған  жүйрік  аттың  бәйгесіне 
келген құлдың баласы болғандықтан атанған. Осы екі келімсек баланы баласыз 
Кенжесопы  асырап  ап,  өсіріп  өрбіткен»/9,47/.  Бұл  әрине  С.Мұқановтың  пікірі 
емес,  ол  ел  аузындағы  аңызды  келтіріп  отыр.  Демек,  бұл  әңгіме  Абайдың 
заманында    да  болған.  Бірақ,  көзі  ашық  сауатты  адамдар  осындай  аңыз-
әпсалардың жалған екенін білген, оны тоқтатуға күш салған. Көкбайдың: 
   
 
 
Әрине, бекер қалжың жарамайды, 
Ел ішін өсек, өтірік аралайды. 
Екеуіміз шын тарихты бұрмаласақ 
Ренжіп, кейінгі ұрпақ қаралайды, -  
деген тоқтауында үлкен тағлым жатыр. 
  Ал,  Көкбайдың  Нарынбайды  тәшкендік  сарт,  -  дейтіні,  Нар  дауысты 
Нарынбай  - Әріптің арғы атасы. Нарынбайдан Қу дауысты Құттыбай би, одан 
Байғара  би,  Байғарадан  асыл  сөздің  атасы  Ақтайлақ  пен  Байсал  бірге  туады. 
Байсалдан  -  Әлі,  Әліден  –  Тәңірберген,  Тәңірбергеннен  -  Әріп.  Нарынбайдан 
тараған  ұрпақ    -  жеті  атадан  шешендігі  үзілмеген  «Дүт»  аталған  ұрпақ. 
Нарынбай шамамен 1650-1670 жылдары Ташкенттің бір қақпасын билеген бек 
болған. Көкбайдың «ташкендік сарт» - дегені соны меңзегені. 
  Абайдың  екі  ақын  айтысына  айтқан  қорытынды  сөзіне  келсек,  жалпы 
шежіре  екі  түрлі  жолмен  жиналады.  Бірі  ел  аузынан  да,  екіншісі  тарихи 
деректерге  сүйенген.  Абайдың  сөз  етіп  отырғаны  сол  Әріпке  қарымта  жауап 
ретінде ел аузындағы аңыз.  
Тарихи дерек бойынша «Найман» қазақ шежіресінде айтылғандай тіпті де 
жеке адамның аты емес, «сегіз оғұз» деген ел атының моңғол тіліне тура аудару 
арқылы  сіңіскен  атауы  /10,56/.  Найман  атауын  анықтау  ұзаққа  кететін  бөлек 
әңгіме,  қысқасы,  Абайдың  атайтын  Ақ  сопысы  -  ел  аузындағы  Найман  шал. 
«Найман Бұхарадан оқыған молда, ғалым кісі болған, киімді ақтан киген, атты 
қылаңнан  мінген,  өзінің  өңі  ақ  кісі  екен,  сопы  молда  болған  соң  Ақ  сопы 
атанған»,-/11,66/ дейді ел аузынан жеткен деректерде. Сол Найман қартайғанда, 
М.Ж.Көпейұлының айтуынша тоқсаннан асқанда (Қараңыз: 39-бет) жалғыз ұлы 

125 
 
өліп,  Ақсұлу  деген  келіні  әлі  де  зәрі  көпіріп  жатқан  Найман  шалға  қыз 
айттырып,  содан  ұрпаққа  қалған  екен-мыс.  Ал,  өкіреш  Найман  сөзі 
М.Ж.Көпейұлының  айтуында  қыз  қойнында  жатқан  Найманнан  ұрпақ 
тарағанына тағы да күмәнімен қарайды /12,39/. Абайдың: 
   
 
 
Өкіреш Найман ұлы болмаған соң 
   
 
 
Атасызда Найман көп деп атап кеткен, -  
деп Ҽріпке осы ел аузындағы аңыз-ақиқаты айыру бермейтін ҽңгімені алға тартатыны 
сондықтан. Бҧл арада Абай анығы осы деп отырған жоқ. Тобықтыны Арғыннан алыстататын 
аңызыңа қарсы, Найманның да атасыздығын танытатын ҽңгіме барын аңғартып отыр. 
Абайдың шҽкірттерінің айтысына араласуы осы ғана. Мҥмкін бізге жеткені осы ма, оны 
айырып айту қиын. Ал, Абай шҽкірттерінің басқа айтыстары туралы сҿз келесіде.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.
 
Қҧнанбаев Т. Ҽкем  Абай туралы. Алматы: Ана тілі, 1993. -56 бет. 
2.
 
Тҽңірбергенҧлы  Ҽ.  Шығармалары:  Ҿлеңдер,  айтыстар,  қисса-дастандар. 
Қҧраст. Б.А.Ердембеков. –Алматы: Информ-Арна, 2006. –520 бет. 
3.
 
Ҽуезов М. Абай жолы. Екінші кітап. –Алматы: Жазушы,1990. –624 бет. 
4.
 
Кенжебаев Х. Ҥш ҿлеңнің тарихы.// Семей таңы.1997. 12 сҽуір. 
5.
 
Ердембеков Б.Ҽріп ақын. –Алматы: Информ-Арна,2001.-184 бет. 
6.
 
Абай ҽзілдері. –Алматы: Ғылым, 1995. –96 бет. 
7.
 
Жақыпов С. Қазан қайнатқан сҿз.// Семей таңы.1985. 12 қаңтар. 
8.
 
Қҧнанбаев А. Толық жинақ. Алматы: ҚМКҼБ, 1940. –320 бет. 
9.
 
Мҧқанов С. Жарық жҧлдыз. –Алматы: Санат, 1995.-272 бет. 
10.
 
 Қазақ шежіресі. – Алматы: Атамҧра 1994.-160 бет. 
11.
 
 Ақтайлақ би. –Алматы: Творч. «Журналист» фотостудиясы, 1991. –115 бет. 
12.
 
 Кҿпейҧлы М.Ж. Қазақ шежіресі. –Алматы: Жалын, 1993. –76 бет. 
 
 
 
 
 
 

126 
 
КАРТАЕВА А.М.  
 
ТҼУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ҼУЕЗОВТАНУ  
 
Қазақ  халқының  мҽдени  даму  тарихында  жазушы,  драматург,  публицист, 
зерттеуші,  аудармашы  ҽрі  қоғам  қайраткері  Мҧхтар  Омарханҧлы  Ҽуезовтің 
алатын  орны  ерекше.  Мҧхтар  Ҽуезов  –  ХХ  ғасырда  қазақ  ҽдебиеті  мен 
мҽдениетіне ҿлшеусіз ҥлес қосқан дара да кҥрделі тҧлға.  
М.Ҽуезов мҧрасы – ҧлтымыздың рухани байлығы, халқымыздың ҧрпақтан-
ҧрпаққа 
жалғасатын 
сарқылмайтын 
қазынасы. 
Мҧхтар 
Ҽуезовтің 
шығармашылық  мҧрасын  зерттеу,    Еліміз  тҽуелсіздік  алғаннан  кейін  жаңа 
қырынан,  барлық  салада,  ҽр  жҥйеде  кҿрініс  таба  бастады.  Қазақ  ҽдебиеттану 
ғылымының, ҽдебиет тарихының дербес саласы болып қалыптасқан Ҽуезовтану 
–  бҧл  кҥндері  жан-жақты  дамыған,  ҿсіп  жетілген  іргелі  саласының  біріне 
айналды.  
«Ҽуезовтану  –  қазақ  ҽдебиеттану  ғылымының  дербес  бір  саласы,  Мҧхтар 
Ҽуезовтің  ҿмірі  мен  творчествосына  арналған  зерттеу  еңбектерді  қамтиды»,  - 
деп «Ҽдебиеттану терминдер сҿздігінде» анықтама берілген [1, 94].  
Ҽуезовтану    -  М.Ҽуезовтің  ҿмірі  мен  шығармашылығын  зерттейтін  қазақ 
ҽдебиеттану ғылымының бір саласы.  М.Ҽуезов шығармашылығы туралы алғаш 
пікір  1917  жылы  «Сарыарқада»  газетінің  №  2  санында    «Еңлік-Кебек» 
пьесасының  қойылымы  жайлы  жазылған  «Игілікті  іс»  деген  атпен 
жарияланады. 
Ҽуезовтанудың  ғылымының  алғашқы  кезеңі  1917-1927  жылдар  аралығын 
қамтиды.    Бҧл  кезде  М.Ҽуезовтің  кҿсемсҿздері,  алғашқы  ҽңгімелері  мен 
повестері,  драмалық  шығармалары  жарық  кҿріп,  қаламы  қарымды  қаламгер 
ғана  емес,  қоғам  қайраткері  ретінде  танылған  болатын.  Қаламгердің  шоқтығы 
биік  драмалық  шығармасы  «Еңлік-Кебек»  трагедиясының  алғашқы  варианты 
1917 жылы қағаз бетіне тҥсіп, сол жылы Ҽйгерімнің аулында «сахнаға» тҧңғыш 
рет  қойылса,  1922  жылы  Орынбор  қаласында  жеке  кітап  ретінде  басылып 

127 
 
шықты.  Осы  кезде  «Еңлік-Кебек»  пьесасы  туралы  С.Мҧқановтың  «Тілші» 
газетінде (2.10.1925 ж.), М.Шоқайдың «Еңбекші қазақ» газетінде (18.3.1928 ж.), 
―Бҽйбіше-тоқал‖ пьесасы жайлы Д.Ысқақовтың «Ақ жол» газетінде (23.12.1923 
ж.),    «Сана»  журналында  (1924  ж.),  Ғ.Сағдидың  «Ақ  жол»  газетінде 
(16.12.1923),  С.Садуақасовтың  «Еңбекші  қазақ»  газетінде  (31.1.1926),  т.б. 
мақалалары  жарияланады.
 
Бҧл  мақалалар  мен  сын  пікірлер  жазушының  екі 
пьесасын дҧрыс бағалап ҽрі бағыт бағдарын  айқындап беруімен ерекшеленеді. 
Жазушы  шығармашылығы  жайлы  алғаш  пікір  білдіргендердің  қатарында 
К.Кемеңгеров,  Ы.Мҧстанбаев,  С.Садуақасов,  Ш.Тоқжігітов  сияқты  қазақ 
зиялылары бар.
 
Ж.Аймауытовтың «Қорғансыздың кҥні» ҽңгімесі туралы «Қазақ 
тілі» газетінде 22.04.1922 жылы жарияланған мақаласы -Ҽуезовтанудың негізін 
қалаған еңбектің бірі болып саналады. 
Академик  Ҽ.Марғҧланның  деректеріне  қарағанда,  Мҧхтар  Ҽуезовтің 
қауым  алдында,  ҽдебиет  жҥзінде  кҿріне  бастауы  1917  жылдан  басталады. 
Ҽсіресе оның атын кҿпшілікке ҽйгілі еткен сол кездегі «Абай» журналы болған. 
Журнал  ҧйымдастырушысының  бірі  де,  оның  негізгі  мақалаларын  жазған  да 
М.Ҽуезовтің ҿзі.  
Журналдың  ҽр  санында  шыққан  М.Ҽуезов  мақалаларының  «Ғылым», 
«Ғылым тілі», «Қазақ ішіндегі партия неден?», «Мҽдениетке қай кҽсіп жуық?», 
«Мҽдениет жҽне ҧлт», «Оқу  ісі», т.б. болып талуының ҿзі-ақ осы тҧстағы жас 
Мҧхтардың терең таным-талғамынан біраз мағлҧмат беріп тҧрғандай.  
Қашан кҿз жҧмғанша қаламы қолынан тҥспеген, қазіргі ҿскелең ҽдебиеттің 
бар  жанрына  білек  сыбана  араласып,  бір  ғана  проза  емес,  драматургия,  сын 
саласында да қопарып жҧмыс істеп, қазақ халқының рухани қазынасын қолма-
қол  байытқан  ірі  қайраткер.  М.Ҽуезовтің  арқасында  қазіргі  қазақ  ҽдебиетінің 
абыройы мен ажары артып айбарлана тҥсті, бҧл даусыз. Мҧхтар Ҽуезов дҥние 
салардың алдында бірнеше жыл бҧрын қазақ ҽдебиетінің бҥгіні мен болашағын 
қатты  ойлап  тебіреніп  кеп,  «қазір  біздің  жҽрмеңкеден  қайтып  оралған 
шағымыз»  деп  тірлікте  ҽркімнің-ақ  аузы  бара  бермейтін  ащы  шындықты  ҿз 
тҧстастарының ішінде алғаш айтқан еді [2, 3-4]. 

128 
 
Кеңестік  ҽкімшіл-ҽміршіл  жҥйенің  қалыптасуымен  тҧстас  келген 
Ҽуезовтану  ҿзінің  даму  жолында  қайшылықты  да  кҥрделі  кезеңдерді  ҿткерді. 
20-жылдардың 
соңы  мен  30-жылдардың  басында М.Ҽуезовке  «қазақ 
ҧлтшылдығының  жас  идеологтарының  бірі»,  «Алашорданың  белсенді 
қайраткері»,  «Қазақ  байшылдығының  ҧлтшыл  идеологы»  деген  сияқты  ауыр 
айыптар тағылып, саяси-идеологиялық қысымға тҥсіп, тҧрпайы социологиялық 
сынға  ҧшырады.  Орталықтағы  пролеткультшылдар  ҧстанған  тҧрпайы 
социологиялық таным ҽдебиет саласында да ҿз жалғасын тауып жатты.  Ҿткен 
заманның ҽдебиет ҿкiлдерiне жҽне олардың шығармаларын қарағанда олардың 
шыққан табы мен ҽлеуметтiк тегi негiзге алынды. Олардың туындыларына баға 
бергенде  де  осы  тҧрғыдан  қаралды.  Қазақ зиялыларын  қаралаған  мақалалар 
кҿбейді. Алайда, М.Ҽуезов шығармаларының зерттелуі толастаған жоқ, соның 
негізінде Ҽуезовтану ғылымы да қалыптаса берді.  
Ҧлы  жазушы  шығармашылығында  1917-1932  жылдар  аралығы  идеялық-
кҿркемдік 
ізденістің 
молдығымен 
дараланса, 
1932-1941 
жылдар 
шығармашылық  келбетінің  ҽбден  қалыптасып,  қазақ  театр  ҿнерін  алға 
сҥйрелеген  шағы. Жазушы  ҿз  ғҧмырында  туған  халқымен  бірге  небір  тар  жол 
тайғақ  кешулерді  ҿте  отырып,  тарихтың  небір  қайталанбас  саяси-ҽлеуметтік 
сілкіністері  мен  тоталитарлық  жҥйенің  ҽділетсіз  қыспағында  ҿмір  кешті. 
Тағдыры  қызық  Мҧхтар  Ҽуезов  туындылары  да  осы  жағдайға  орай  ҽдебиет 
сынында қарама-қарсы бағытта бағаланып, екі ҧдай ҧғымдар тудырып келді. Ең 
дарынды кҿркем туындыларының ҿзі мен іргелі еңбектері де замандастарының 
кҿз  алдына  келер  ҧрпақ  санасына  жетпей  ақтаңдақтарға  немесе  жартылай 
ақтаңдақтарға айналып жатты. 
Бҧлар  жазушының  алты  томдық,    он  екі  томдық  шығармалар  жинағына 
енбей  кетті.  Міне,  осындай  тағдыр-талайы  алмағайып  саяси-ҽлеуметтік 
жағдайда,  ҧлттық  сана  атаулының  тамырын  кесіп,  халықтың  тарихи  жадына 
қол  салып,  ҿткеніне  салғырт,  немкетті  қарайтын  тоғышарлық  сана  сіңдіріліп 
жатты.  

129 
 
Ҽсіресе, бҧл кезеңде Ҽуезовтің драмалық шығармаларының қойылымдары 
туралы  мақалалар  кҿп  жазылды.  Мҽселен,  1917-1940  жылдар  аралығында 
М.Ҽуезов шығармаларына қатысты жазылған 140-тан астам мақалалардың бҽрі 
дерлік 
оның 
драмалық 
шығармаларын 
талдауға 
арналған. Қазақ 
ҽдебиеті тарихында  ҿзге  авторлар  жазған  драмалық  шығармалар  жҿнінде 
бірсыпыра  сын  мақалалар  басылым  кҿргенімен,  олар  сан  жҽне  сапа  жағынан 
жеке  Ҽуезовтің  драмалық  шығармаларына  жазылған  мақалалардың  деңгейіне 
жете  алмады.
 
ҚазАПП  сыны  Алашорда  ҽдебиетін  жаппай  жоққа  шығарып 
жатқан  кезде,  М.Ҽуезовті  де  ҽшкерлеу  -  негізгі  міндеттердің  бірі  саналды. 
С.Мҧқановтың «ХХ ғасырдағы қазақ ҽдебиеті» (1932 ж.) атты кітабында басқа 
да  алашордашыл  жазушылармен  бірге  М.Ҽуезовке  де  жеке  тарау  арналып, 
шығармалары  идеялық  жағынан  сыналды.  30-жылдары  М.Ҽуезовке 
«Алашшыл»,  «Байшыл»,  «Ескішіл»  деген  сияқты  айыптар  тағылып,  кей 
туындылары «зиянды» деп танылды. 
Ҽуезовтанудың екінші кезеңі М.Ҽуезовтің есімін дҥние жҥзіне ҽйгілі еткен 
«ХХ  ғасырдағы  ең  ҥздік  шығармалардың  бірі»,  -  деп  француз  жазушысы  Луи 
Арагон  баға  берген  «Абай  жолы» роман-эпопеясы мен Абайтану саласындағы 
еңбектеріне  тікелей  қатысты  болып  саналады.  «

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: