-ле сҿз тудырушы жҧрнақ; біле – жҥзін шығар, -

56 
 
ІІІ:  1857].  Ертедегі  тҥркі  жазба  ескерткіштерінің  бірінде:  санач  –    теріден 
жасалған  қалта.    Егер  сҿз  тҥбірін  шан  деп  қарасақ,  мҧндай  тҧлға  тиісті 
мағынасында  тунгус-маньчжур  тобындағы  тілдерде  де  байқалады.  Ман.:  чан- 
аяқ,  тостаған,  ал  осы  топтағы  басқа  тілдерде  бҧл  мағынаны  чанми,  чами 
тҧлғалары  береді.  Бірақ  маньчжур  тіліндегі  чан  сҿзі  қытай  тілінен  деп 
белгіленген. 
Тҥркі  тілдерінде  кездесіп  отырған  санач  не  шанаш  сҿздерінің  тҥбірі  де 
сан~шан екендігіне кҥмҽндануға болмайды. Осы тҥбір арқылы тҥркі тілдерінде 
«ыдыс»  мағынасын  беретін  шанақ  сҿзі  де  пайда  болған  (Шан+ақ>  шанақ), 
чанақ  [ДТС:  138]  чанақ,    санақ.    Жергілікті  тіл  ерекшеліктерінде:  шанаш  – 
теріден  жасалған  ыдыс  (қапшық,  торсық).  Шанаш  толы  ҧн  (Тор.  Жан.)    Якут 
тілінде чаарас –  жҧқа тері. Ал моңғол тілінде шир –  тері. Тіпті қазақ тіліндегі 
тері  тҧлғасының  ҿзі  т  ~ш  дыбыстарының  сҽйкестігінің  нҽтижесі  болуы 
ықтимал. Егер біз якут тіліндегі чаарас сҿзінің тҥбірін чаар деп ҧсынсақ, оның 
чанға  дейін  ҿзгеруі  тҥркі  тілдері  заңдылығынан  тыс  кетпейді:  чаар>  чар 
>чал>чан+аш> чанаш> шанаш [11, 73]. 
Хан талапай. «Хан талапай – балалар фольклорында асық ойынының бір 
тҥрі.  Осы  хан  талапай  этнолексемасының  идиоэтникалық  семантикасы 
былай сипатталады: «Жет жарғы» бойынша хан ел қамын ойлауға тиіс. Еліне 
опасыздық  істеген  жағдайда,  ханды  отырған  ордасына  тастап,  одан  безіп 
кететін  болған.  Ал  оның  мал-мҥлкін  талан-таражға  салатын  болған.  Қазақ 
хандығы тарихында бҧндай жағдай Тайыр хан тҧсында орын алған. Сондай-
ақ, ханды таққа отырғызған соң халық ханды кҿтерген киізді тҽбҽрікке бҿліп 
алып кететін дҽстҥр болған. Бҧнда тҽбҽрік бақыт, байлық, жақсылық ҽкеледі 
деген  наным-сенім  кҿрініс  тапқан.  Бҧл  жерде    ханды  таққа  отырғызу 
сакральды ритуалының бір фрагменті кҿрініс тапқан [8, 66].  
Қорыта  келгенде,  бала  ҿмірінің  ҽр  даму  баспалдығы  ырым-жорамен 
аталып отырған. Бесік жырларының лексикасы халқымыздың рухани, мҽдени 
ҿмірінен  хабар  беретін,  ежелгі  дҥниетанымын,  ҧғым-тҥсінігін,  наным-
сенімін,  салт-дҽстҥрін  бейнелейтін  тілдік  бірліктерді  молынан  қамтиды. 

57 
 
Балаларға  байланысты  ҿлең-жырлардың  тілі  жеңіл,  ҧйқасы  оралымды, 
ондағы  этнографиялық,  этнопедагогикалық,  этнопсихологиялық  астарлары 
бар деректер тіліміздің этномҽдени қабатын қҧрайды. 
Ғҧрыптық фольклор ҥлгілері – этнос туралы қҧнды мҽлімет мен ақпарат 
беретін,  ҽдет-ғҧрып,  салт-дҽстҥрге  байланысты  кҿне  этнографиялық 
деректердің  кҿзі.  Біз  олардың  қҧрамында  тҧрмыстық  ғҧрыптың,  қазақ 
халқының табиғи болмысының сҿз ҿрнегіне кҿшірілген бай тілдік материалы 
бар екеніне кҿз жеткіздік.    
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1
 
Абылқасымов Б. Телқоңыр. –Алматы: Атамҧра – Қазақстан, 1993. – 160 б. 
2
 
Қанарбаева  Б.  Қазақтың  наным-сенімдерінің  фольклордағы  кҿрінісі.  –
Алматы: Жазушы, 2001. – 180 б.  
3
 
Жанпеисов  Е.Н.  Этнокультурная  лексика  казахского  языка.  –  Алма-Ата: 
Наука, 1989. – 288 с. 
4
 
Кайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. 
– Алма-Ата: Наука, 1986. – 295 с.  
5
 
Шойбеков  Р.Н.  Қолҿнер  лексикасының  кейбір  қырлары  //  ҚР  ҦҒА-ның 
Хабарлары. – Тіл, ҽдебиет сериясы, 2006. – №3. – б. 15 –19бб.  
6
 
Матыжанов Н. Қазақтың отбасылық ғҧрып фольклоры: филол. ғыл. док. 
...дисс. 10.01.09. – Алматы, 2000.  
7
 
Махпиров  В.У.  О  происхождении  и  развитии  значений  терминов  «Tor» 
«почетное  место»  в  тюркских  языках  //  Мир  языка  –  Материалы 
международной  научно-практической  конференции.  –  Алматы,  2002.  –  63-67 
бб. 
8
 
Ислам  А.  Ҧлттық  мҽдениет контексіндегі дҥниенің  тілдік суреті:  филол. 
ғыл. док. ...дисс.: 10.02.20. – Алматы, 2004. – 242 б. 
9
 
Қондыбай  С.  Арғықазақ  мифологиясы.  1  –  4  кітап.  –    Алматы:  Дайк-
Пресс, 2004.   

58 
 
10
 
Айтпаева  А.  Бесік  жырларының  этнолингвистикалық  сипаттамасы 
(қазақ,  орыс,  неміс  тілдерінің  материалдары  бойынша):  филол.  ғыл.  канд. 
...дисс.: 10.02.20.  – Алматы, 2006. – 150 б. 
11
 
Нҧрмағамбетов Ҽ. Бес жҥз бес сҿз. – Алматы: Рауан, 1994.  – 304 б. 
12
 
Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дҥниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 
1993. – 56 б. 
13
 
Жанпейісов  Е.  Н.  М.  Ҽуезовтың  «Абай  жолы»  эпопеясының  тілі.  – 
Алматы: Ғылым, 1976. – 165 б. 
14
 
Шойбеков  Р.Н.  Қазақ  зергерлік  ҿнерінің  лексикасы.  –  Алматы: 
Қазақстан, 1993. – 190 б. 
 
ӘЛІМХАН А. Ә. 
 
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ 
СТРАТИГРАФИЯСЫ 
 
Ҽрбір  аймақтың  топонимиялық  атаулары  мыңдаған  жылдар  барысында 
пайда  болып,  қалыптасып,  ғасырлар  талайынан  екшеліп,  ҿзіндік  жҥйе  тҥзеді. 
Аймақтың  иесі  болып  табылатын  кез  келген  этникалық  топтың  тілдік 
материалдары  топонимдік  жҥйенің  негізін  қалайды.  Тілдегі  топонимиялық 
жҥйе – этностың территориялық таралу аумағын айқын танытады да, этностың 
ҧлттық  менталитетінің  кҿрінісін  береді.  Атаулар  –  тілдік  заңдылықтарға 
бағынатын  лингвистикалық  категория  бола  отырып,  қоғам  ҿмірінде  ауқымды 
қызмет  атқарып,  белгілі  тарихи  жайттардың  мазмҧнын  танытатын  тарихи 
категория  екенін  де  жоққа  шығара  алмаймыз.  Топонимдік  материалдар 
халықтың  кҿне  тарихынан  хабардар  етіп,  этнографиялық  деректерден  мол 
мҽлімет бере алатын, дҽуір жҥгін арқалаған қҧнды қазына.  
Ҽрбір  халықтың  болмысы  мен  дҥниетанымы,  этникалық  мҽдениеті  мен 
рухани  ҿмірі  қай  кезде,  қандай  жағдайда  болмасын…  нақтылы  тарихи 
дҽуірлердің жемісі болып саналады [1, 5].   

59 
 
Атаулар  жҥйесі  адамзат  дамуының  алғашқы  сатысында  қауым 
мҧқтаждығынан  туындаған  қажетті  фактор  ретінде  қоғамдық  ҿмірмен  біте 
қайнап,  ҿзара  диалектикалық  қатынаста  дамып  отырғаны  белгілі.  Ел  басынан 
кешкен тарихи, қоғамдық ҽлеуметтік жағдай, уақыт ағымымен ҥздіксіз ҿзгеріп, 
жаңарып,  жаңғырып  отырса  да,  ҿткенінің  дҽлелді  деректері  тіл  байлығының 
қат-қабат  қойнауларында  сақталады.  Ҽсіресе,  атаулар  жҥйесінде  этностың 
генеалогиялық, тарихи дамуы тіл тарихымен ҧштасып, кҿрініс береді. 
Қазақ тілі ономастикасының лексикалық қҧрамы азды-кҿпті болса да кҿне 
заманнан бастап бҥгінгі кҥнге дейінгі халқымыздың тарихи мҽдени ҿрісінің ізін 
толық кҿрсете алады [2, 151]. 
Ҿлке  ҿмірінің,  сол  ҿңірді  мекендеген  этностың  ескі  замандардан  бҥгінге 
дейінгі  басынан  ҿткерген  қалыптасу,  даму  жолы,  ҽр  қилы  тарихи 
сапырылыстардың  барысы,  саяси  -  ҽлеуметтік  жағдайлары  сол    аймақтың 
топонимиялық жҥйесінен орын алатыны сҿзсіз. Шығыс Қазақстанның оңтҥстік 
аймағындағы  топонимдер  де  осы  заңдылықтарға  сай  тарихи  –  тілдік  қабаттар 
тҥзген.  
«Жалқы  есімдердің  ҽрқашан  да  тарихилығын»  [3,  14]  ескерсек,  аймақ 
топонимиясын қарастыруда, аймақ тарихын айналып ҿту мҥмкін емес. Тарихи 
деректерге қарағанда, зерттеу нысаны ретінде алынып отырған ҿңірді адамдар 
алғаш рет орта палеолит  кезеңінде  мекен еткен.  Ғасырлар  ағымында  жаңа  тас 
дҽуірі  – неолитті ҿткерген ҿлкенің адамзат қауымы б.з.б. XVIII  – VIII ғасрлар 
деп  мҿлшерленетін  «қола  дҽуіріне»  аяқ  басты.  «Андронов  мҽдениетімен» 
сҽйкес 
келетін 
бҧл 
кезеңде 
Шығыс 
ҿңірді 
мекендеушілер 
мал 
шаруашылығымен бірге, мыс, қалайы, қола ҿндіріп, ҿңдеумен айналысты [4, 6-
10].  
Кейіннен,  бҧл  аймақты  «алтайлықтар»  деген  шартты  атауға  ие  болған 
кҿшпелі  мал  шаруашылығымен  шҧғылданған  аримаспа,  сақ  т.б.  тайпалары 
мекендеді.  Аримаспалар  туралы  «Ҥнді  –  еуропа  (иран)  тілінде  сҿйлеген  олар, 
яғни арилер қазіргі Иран жерінен… кҿшіп келген» [5, 6] делінсе, «Сақтар тҥркі 
тілдес тайпалар» [5, 10] деп сипатталады. Сонымен, «Б.з.б. ІІ – І мыңжылдықта 

60 
 
Сібір мен Орталық Азиядағы «алтай» тайпаларының арасында ертеректегі тҥрік 
- монғол жҽне тҧңғыс - маньчжур тіл қауымдастығы біртіндеп қалыптаса берді. 
Б.з.б.  І  мыңжылдықтың орта  шенінде алғашқы  топ ішінде ертедегі  тҥрік жҽне 
монғол  тілдері  қалыптаса  бастады,  бҧл  орайда  ертедегі  монғол  тілдерінде 
сҿйлейтін тайпалар Солтҥстік Маньчжурия мен Солтҥстік Шығыс Монғолияға 
топтасты,  ал  -  ертедегі  тҥрік  тілінде  сҿйлейтін  тайпалар  негізінен  алғанда 
Орталық  жҽне  Ішкі  Монғолияда,  Байкалдан  Ордосқа  дейін  қоныстанды»  [6, 
389]. 
Қазақстанның  Шығыс  территориясы  V  ғасырда  тҥрік  қағанатының 
қҧрамында  болды.  Кҿп  кешікпей  қағанат  Батыс  жҽне  Шығыс  бҿліктерге 
ажыратады. 
Ертістің  жоғарғы  ағысы  Батыс  қағанаттың  қҧрамында  болды.  Бҧл  ҿңірді 
мекендеген  тайпалар  туралы  тарихи  деректер  ҿте  мардымсыз.  710  жҽне  712 
жылдары  тҥрік  қағаны  Мочжо  Ертіс  бойында,  кейін  Жетісуға  кҿшкен 
тҥргештерді талқандайды. Қара Ертісте қарлҧқтардың тҿрт аймағы болғандығы 
туралы  мҽлімет  бар.  V  ғасырдың  ҿзінде  Тарбағатайда  басмалы  арғындардың 
кҿшіп жҥргендіктері туралы деректер белгілі. Алтайдан батысқа қарай кҿшкен 
алшындар  осы  ҿлкені  басып  ҿткен.  Қазіргі  Ҿскемен  қаласының  солтҥстік 
жағында кҿшкен қыпшақтар туралы 759 жылы алғашқы мҽліметтер беріледі. ІХ 
ғасырда Ертістің жоғарғы ағысы негізгі ордалары орналасқан қимақтар мекені 
болған [4, 13]. 
Кимектерде  (қимақтарда)  жазу  болған  деп    топшылауға  дҽлел  бар.  Мҧны 
Ҽбу  Дулафтың  мына  сҿздерінен  кҿреміз:  «Оларда  қамыс  ҿседі,  бҧл  қамыспен 
олар  жазады».  Тегі  кимектер  қамыс  қаламмен  жазып,  мҧнда  тҥрік  ҽліппесін 
пайдаланған  болу  керек.  Мҧны  Ертіс  бойынан,  Тарбағатай  тауларынан 
табылған  заттар  –  мезгілі  ІХ-Х  ғасырларға  қатысты  тҥрік  жазулары  бар  қола 
айналар  да  кҿрсетеді  [7,  325].  Х  ғасырда  кимектер  шығыстан  батысқа  қарай 
кҿшкен. Кимек тайпалары топтарының Жем мен Жайықта кҿшіп жҥретіні Х ғ-
да жазылған Ҽл-Масудидің мҽліметтерінде атап ҿтіледі. Каспий теңізіне қҧятын 
Ақ  жҽне  Қара  Ертіс  туралы  Ҽл-Масуди  былай  деп  хабарлайды:  «Олардың 

61 
 
сағаларының  арасы  он  кҥндік  жолға  жуық;  оларда  кимектер  мен  оғыздардың 
қыстаулар мен жазда кҿшіп жҥретін жерлері орналасқан». Бҧл ҿзендер Жем мен 
Жайыққа  ҧқсастырылады.  Ертістің  ҿзінен  осынша  ҧзақ  қашықтықта  Ақ  жҽне 
Қара  Ертіс  топонимінің  пайда  болуына…  географиялық  ортаның  этникалық 
сана-сезімде бейнеленуі себеп болған…. Басқа жерге кҿшіп барған этнос ҿзінің 
бҧрын  мекендеген  жерлеріндегі  тҽңірідей  табынған  тауларының,  кҿлдерінің, 
ҿзендерінің атауларын сол жаққа алып барады. Осыған байланысты Гардизидің: 
«Ертіс ҿзені – кимектердің қҧдайы» дегенін еске тҥсірейік. Жем мен Жайықты 
тек  кимектер  ғана  ҿздерінің  бҧрын  қоныстанған  жерлері  бойынша  Ақ  жҽне 
Қара Ертіс деп атай алған [7, 331-332]. 
Керейлер  –  тарихта  «керейіттер»  деген  атпен  VII  ғ-дан  белгілі.  Олардың 
VIII – IХ ғ.ғ-да Монғолия мен солтҥстік-батыс Қытайдың жҽне оңтҥстік-шығыс 
Алтайдың  тҥйіскен  торабын  мекендегені  туралы  аңыздар  сақталған.  Керейлер 
кҿне  ҧйғыр  алфавитін  пайдаланған,  олардың  ҿз  жазу  тарихы  бар.  Х-ХII 
ғасырларда  керейлер  ҿз  мемлекетін  қҧрып,  наймандар,  ҧйғырлар,  монғолдар 
сияқты  тайпалармен,  кейде  Алдыңғы  Азия  миссионерлерімен  де  қарым  - 
қатынаста  болған.  ...ХIII  ғ-дың  басында  керейлер  монғолдар  шабуылы 
қҧрбандарының алғашқыларының бірі болды. Ашамайлыдан тараған бір бҿлігі 
Ешім  ҿзені  бассейні  аймағына  қашып  қҧтылады  да,  Абақтан  тараған  бҿлігі 
Ҥгедей ҧлысы қҧрамына енеді [8, 20].    
XI  ғасырда  Селенгадан  Ертіске  дейінгі  кең  алапты  тҥркі  тілдес,  бірақ 
монғол тайпалары конференциясына енген кҿшпелі найман тайпасы жайлаған. 
Ертіс  жағалауын  мекендеген  найман  жҽне  тағы  басқа  тайпалар  осы  уақытта 
Кидан  (Ляо)  империясына  бағынып,  алым-салық  тҿлеп  тҧрған  [4,  13]. 
Жоғарыдағы  деректерді  қорыта  келгенде,  қазақ  тілінің  шығу  тегі  мен  дамуы 
туралы,  қазақ  тіл  білімінде  қалыптасқан  хронологиялық  шегі  ҽлі 
айқындалмаған Алтай дҽуірін, б.з.б. IV – III ғ.ғ. мен біздің заманымыздың V ғ. 
аралығын қамтитын Хун дҽуірін, V – X ғ.ғ-ды қамтитын кҿне тҥркі дҽуірлерін 
[9,  8]  Қазақстанның  Шығысының  оңтҥстік  аймағының  тайпалық  кезеңі  де 

62 
 
растай  тҥседі.  Осы  орайда,  тіл  дамуымен  бірге  топонимиялық  атаулар 
жҥйесінің де қалыптасып, дамығандығы сҿзсіз. 
ХIII  ғ-дың  ең  ірі  оқиғасы  –  Шыңғыс  ханның  жорықтары  Қазақстанның 
Шығыс ҿңіріне тікелей ҽсер етті. 1206 жылы Кҥшлҥк хан мен Тоқта би бастаған 
наймандар жҽне меркіттер Шыңғыс шабуылынан ығысып қазіргі наймандардың 
мекені  Ертіс  далаларына  келді.  1208  жылы  Шыңғыс  Ертістің  жоғарғы  ағысы 
бойында  наймандарды  талқандайды.  Осы  ҧрыста  Тоқта  би  қаза  табады  да, 
Кҥшлҥк  хан  Жетісуды  мекендеген  қарақытайларға  ҿтіп  кетеді.  1216  жылы 
наймандар мен меркіттер екінші рет жеңіліске ҧшырайды. 1207 жылдың ҿзінде 
Шыңғыс хан басып алған жерледі ҧлдарына бҿліп берген болатын. Ҥлкен ҧлы 
Жошыға Қазақ даласының солтҥстік бҿліктері мен ордасы орналасқан Ертістің 
жоғарғы  жағы  тиеді.  Ал,  Ҥгедей  Зайсан  кҿлі,  Тарбағатай  мен  Жетісуға  ие 
болады.  Шыңғыс  хан  қайтыс  болған  соң  Монғол  империясы  ҧзақ  тҧрмады. 
Шыңғыс  ҧрпақтары  арасында  билік  ҥшін  талас  басталды.  1251  жылы 
Шыңғыстың  немересі  Мҿңке  хан  Ертістің  жоғарғы  бойын  басып  алады.  1262 
жылы Ҥгедейдің немересі Хайду Тарбағатай мен Қара Ертістің тҿменгі ағысын 
қайтарып  алды.  Кҿп  кешікпей-ақ,  1264  жылы  Хайдудың  ҧлы  Шапар  Ертістің 
жоғарғы бойында Мҿңке ҽскерімен талқандалады. 
Жошының  алып  ҧлысы,  оның  ҧлы  Батый  ханның  тҧсында  ҥш  ордаға 
бҿлшектенді.  Шығыс  Қазақстанның  территориясы  осы  тҧста  Орду–пчен 
басқарған Ақ Орда қҧрамында болды. ХІV ғасырдың 60 жылдары Ақ Орданың 
ханы  Тоқтамыс  Ақсақ  Темір  мен  сҽтсіз  ҧрыстар  жҥргізеді.  1389  жылы  Ақсақ 
Темір ҽскерлері Ертіске дейін жетеді. 
XV  ғасырдың  ІІ  жартысында  Шығыс  Қазақстанды  батыс  монғол 
тайпаларының  бірі  –  жоңғарлар  басып  алды  [4,  14-15].  Міне  осы  тарихи 
фактілермен  куҽландырылған  бірнеше  ғ-ға  созылған  қазақ-монғол  халықтары 
арасындағы қарым-қатынас, жер-су атауларына ҿз бедерін қалдырады. 
Шығыс Қазақстанда орыс атауларының пайда болуы Қазақстанның Ресей 
империя  қҧрамына  енуімен  тікелей  байланысты.  Ағылшындар  Джордж  Тоул 
1875  жылғы  «Орыстар  шығыста»  мақаласында  жҽне  Уолф  Шьербранд  1904 

63 
 
жылғы  «Ресей,  оның  кҥші  мен  ҽлсіздігі»  кітабында  Қазақстанның  Ресейге 
қосылу факторларын былайша береді: 
1)
 
ежелден  келе  жатқан  ҽлемдік  держава  қҧруға  ҧмтылған  Ресейдің 
агрессивті саясаты; 
2)
 
Қазақстан  мен  Орта  Азия  территориясының  ерекше  стратегиялық 
маңыздылығы; 
3)
 
қазақтарға жоңғарлардың қауіп тҿндіруі; 
4)
 
орыстардың  татарлар  мен  тҥріктерге  деген  дҽстҥрлі  жаулығы 
(враждебность); 
5)
 
ҧлы жаулап алушыларға тҽн билікке ҧмтылыс пен амбиция [10, 95]. 
Орыстар  Ямышевск  кҿлінен  тҧз  ҿндіру  мақсатымен  Ертіс  бойында  XVII 
ғасырда  пайда  болды.  Ал,  1654  жылы  патша  Алексей  Михайлович  Қытайға 
жіберген Федор Байков басқарған елшілер тобы сипаттаған Батыс, Оңтҥстік  – 
Батыс  Алтай  жҽне  Қара  Ертіс  арқылы  Қытайға  баратын  жол  -  сауда  жолы 
ретінде  қызықтыра  тҥсті.  Саудагердің  қауіпсіздігін  қамтасыз  ету  ҥшін  Ертіс 
бойына линия қалыптастыру қажет болды. 
Кейінірек,  І  Петр  патшалығы  тҧсында  Алтайдың  қазба  байлықтары  жҽне 
жоңғарлардың  «Еркети»  (Яркенд)  қаласы  маңындағы  алтын  қоры  туралы 
хабарлар жетеді. 
Ертіс бойына біртіндеп қамалдар салына бастады. 1716 жылы - Омбы, 1717 
жылы  –  Ямышевск,  1718  жылы  Семей,  1720  жылы  Ҿскемен  қамалдары 
тҧрғызылды.  Бҧл  қамалдардың  араларына  1720  жылы  7  аралық  форпосттар 
салында.  Осы  Ертіс  бойындағы  линиялардың  қанат  жаюымен  бірге,  Алтайда 
кен  ҿндіріле  бастады  да,  Ресейдің  тҥкпір-тҥкпірінен  жаңа  жерлерге 
қоныстанушылар келе бастады. 
Қазақстанның  Шығыс  ҿңірінің  алғашқы  колонияшылары  сібір  казактары 
болды.  Бҧлардың  есебінен  Патшалы  Ресейге  ХІХ  ғасырда  қосылған 
территориядағы Зайсан, Алтай станицалары мен  Ҿрел, Кендірлік, Чистый Яр, 
Баты  поселоктары  қоныстандырылды.  1760  жылғы  Сібірдегі  Ҿскемен 
қамалынан  Бҧқтырма  ҿзені  бойымен  Телецкое  кҿліне  дейінгі  жерлерге,  Уба, 

64 
 
Ҥлбі,  Березовка,  Глубокое  т.б.  ҿзен  бойларына  орыстарды  қоныстандыру 
туралы сенат жарлығына байланысты сібір шаруалары келіп мекендей бастады. 
Сондай-ақ, 
Архангельск 
губерниясының, 
Устюжск 
жҽне 
Вятск 
провинцияларындағы мемлекеттік шаруаларға да рҧқсат берілді. 1760 жылдың 
тамыз  айындағы  жҽне  1765  жылғы  жарлықтар  бойынша  помещиктерге 
басыбайлы шаруаларын айыпты істері ҥшін (предерзостные поступки) Сібірге 
қоныстануға  жҽне  каторгаға    жіберуге  рҧқсат  берді.  Осы  жарлық  бойынша 
келгендер  негізінен  Ҿскемен  қамалы  қарамағында  (ведомствосында) 
орналасты.  1762  жылы  Екатерина  ІІ  манифесінің  негізінде  сенат  діни 
қудалаудан Польшаға қашқандарды шақырған жарлық шығарды. Осыған орай 
Кенді  Алтайда  поляктар  елді  мекендері  пайда  болды.  Мысалы:  Старолейское, 
Лосиха,  Секисовка,  Шемонаиха,  Екатеринка,  Бобровка,  Малая  Уба,  Быструха, 
Черемшанка т.т. [4, 15-20]. 
Жоқшылық  пен  қанауға  ҧшыраған  Алтайды  қоныстанушылардың  біразы 
«Ақсу»  атты  жер  жҧмағы  бар  деп  естіп,  Бҧқтырма  арқылы  Алтай  тауларына 
тереңдеп еніп  орналаса  бастады.  Алтай  тауларына  тереңдеп  ену  –  тасқа  қарай 
кету деп тҥсінгендіктен бҧл қашқындар «Алтайские каменщики» деген атқа ие 
болды  да,  Ресей  империясында  «русские  ясачные  инородцы»  деп  аталатын 
жаңа  категориялы  адамдар  дҥниеге  келді.  Осы  адамдар  қоныстанған  Берел, 
Бычково,  Сенная,  Коробиха,  Печи,  Белое,  Фыкалка,  Осочиха,  Малая 
Красноярка деревнялары пайда болды [4, 42-43]. 
XX  ғасырда  қоныстанушылар  мен  кҿптеген  елді  мекендердің  негізі 
қаланды:  Самар  –  1907,  Веселовка  –  1910,  Добролюбовка  –  1910,  Московское 
(Қҧлҧжҧн) – 1915, Пантелеймоновка – 1902, Миролюбовка – 1908, Славянка – 
1910,  Камышенка  (Усть-Курчум)  –  1913,  Орловка  (Шанағатты)  –  1897, 
Матвеевка  –  1910,  Левенцовский  (Кҿктерекбҧлақ)  –  1913,  Дмитриевский 
(Сарыбҧлақ) – 1913, Владимирское – 1894, Непреступное – 1908, Тарутинское – 
1908, Аққаба – 1910, Нижнее Зимовье мен Верхнее Зимовье – 1912, Северное – 
1909,  Крестовское  (Ҧранқай)  –  1908,  Топалевка  –  1908,  Верхняя  Еловка  мен 
Нижняя  Еловка  –  1908,  Ключевое  –  1908,  Красивое  –  1909,  Ананьевское 

65 
 
(Песчанка) – 1909, Воскресенское – 1902, Высокогорское – 1909, Саясу – 1913, 
Полтавское  –  1909,  Никольское  (Бурабай)  –  1913,  Ключевское  –  1913, 
Крутогорское – 1909, Варваринское – 1909, Кутузовское – 1909, Платовское – 
1909 жҽне т.б. [4, 71-72]. 
Осы  мҽліметтер  бойынша,  Шығыс  Қазақстан  территориясында  орысша 
атаулардың пайда болуы, негізінен, 1718 – 1915 жылдар аралығында Ресейден 
қоныс  аударушылардың  келуімен  тікелей  байланысты  пайда  болды.  Оңтҥстік 
бҿлігінде орысша атаулардың қалыптасуына ХІХ ғ-дың аяғында Кҥршім ҿзені 
салалары  мен  Зайсан  уезінде  алтын  ҿндірісі  мен  1906  жылғы  Сталыпиндік 
аграрлық  реформасының  басталуымен  Ресейдің  орталық  аймақтарынан 
қоныстанушылар келуіне байланысты болды. 
Сонымен, аймақтың топонимиялық жҥйесі тарихи даму барысында ҿзіндік 
ерекшелігі  бар  стратиграфиялық  қабаттар  тҥзіп,  қалыптасты.  Дегенмен, 
топожҥйенің  негізін  –  тҥркілік,  нақтырақ  айтқанда  қазақ  қабаты  қҧрады. 
Ҿйткені, топонимиялық материалды тіл ішінде дербес сҧрыпталған лексикалық 
қабат деп танығанымызбен, ол мекеннің негізгі иесі болып табылатын этностың 
кҿне  замандардан  бері  басынан  ҿткерген  тарихын,  тіл  тарихын  ҿз  бойында 
сақтап,  жинақтап  отырады.  Сонымен  қатар,  аймақтық  топожҥйенің  тҿл 
қабатпен  қоса,    субстрат  жҽне  бҿгде  тілдермен  қарым-қатынас  нҽтижесінде 
қалыптасқан топонимиялық кітме қабаттардан тҧратын кҥрделі жҥйе екендігін 
де жоққа шығара алмаймыз. Бҧл тарихи-тілдік қабаттарды зерттеп, зерделеуде 
лингвистикалық стратиграфия кҿмекке келеді. «Лингвистикалық стратиграфия 
дегеніміз  –  белгілі  бір  тілдің  лексикалық  пластарының  қалыптасуының 
хронологиялық  кезеңдеріне  талдау  жасалып,  лексикалық бірліктерінің шартты 
тҥрде жас мҿлшерін анықтайтын зерттеу аспектісі» [11, 6].  
Кез келген ҿңірдің атаулар жҥйесінде ежелден келе жатқан кҿне тҧлғалар, 
басқа  тілдерден  енген  мағынасы  мҥлде  тҥсініксіз  атаулар  мен  мҽні  қҧрылысы 
жағынан  айқын  келетін  тҥрлі-тҥрлі  топонимдер  кездеседі.  Мҽн-мағынасы 
беймҽлім географиялық атауларды халық сыртқы бейнесіне ҧқсастырып аңыз-
ҽңгімелермен  тҥсіндіруге  тырысады.  Бҧл  талпыныстың  басым  кҿпшілігі 

66 
 
шындыққа  жанаспай  адамдардың  ҧшқыр  қиялының  туындысы  болып  келеді. 
Ҽр  аймақтың  жер-су  атауларының  тарихи  кҿне  тҧлғасын,  даму  барысындағы 
ҿзгерістер  мен  қҧбылыстарды,  тілдік  қабаттарын  ашып,  ажырату  ҥшін 
этимологиясына  ҥңіліп,  комплексті  зерттеу  арқылы  ғана  нҽтижеге  жетуге 
болады. 
Қазақстан  топонимиясы  тарихи  қалыптасуы  тҧрғысынан,  ғалымдар 
пікірінше,  тҥрлі  тілдік  қабаттарды  қамтиды.  Олар:  1)  кҿне  қабат;  2)  ерте 
дҽуірдегі  жалпы  тҥркілік  қабат;  3)  араб  -  иран  қабаты;  4)  монғол  қабаты;  5) 
орыс қабаты; 6) жаңа қабат [12, 77-114]. 
Пайда  болу  уақыты  мен  жағдайына  байланысты  топонимдер  эндонимдер 
жҽне  экзонимдер  деп  бҿлінеді.  Біріншісі  –  берілген  аумақтағы  жергілікті 
тҧрғындардың  ҿз  тілдерінің  заңдылықтарына  сай  қойған  географиялық 
объектілерінің атаулары. Олар басқа атауларға қарағанда кҿнерек жҽне тҧрақты 
келеді  де,  осы  ерекшеліктерімен  қҧнды  болып  табылады.  Екіншісі  –  сол 
аумақтағы  колониалдық  ҥкімет  немесе  бҿгде  жерлік  халық  ҿкілдерінің  ҿз 
тілдерінің  заңдылықтарына  сай  қойған  географиялық  объектілердің  атаулары 
[13, 36-37]. 
Қазақстан топонимдерінің стратиграфиясы туралы тҥрлі пікір, кҿзқарастар 
бар. Мҽселен, қҧрамы, қҧрылымы компоненттерінің тіркесу сипаты жҽне тілдік 
бітімі жағынан топтастырылған тҿмендегідей қабаттарды атап ҿтуге болады: 
1)
 
ежелгі  тілдер  элементтерін  сақтап  келе  жатқан  тым  кҿне  қабаттар 
(санскрит, ҥнді-иран тілдері элементтері: тал, ар, бал, сар, гар, кан, жҽне –ын, -
ін, -ҥн қосымша тҥрлері); 
2)
 
шартты  тҥрдегі  тҥркі-монғол  бірлестігі  элементтерін  сақтап  келе 
жатқан кҿне қабаттар ( ал, ала, бала, қар, шар, чар, кок, бай, тоғай жҽне –ас, -ес, 
-аш қосымша тҥрлері); 
3)
 
тҥркі  тіл  қабаттары  немесе  тҥркі  тілдер  семьясы  қҧрамының 
ерекшеліктерін кҿрсететін қабаттар (й –шыл, ч-шыл, дь-шыл тілдер жҽне –ты, -
сы қосымша тҥрлері); 

67 
 
4)
 
осы  кҥнгі  тҥркі  тілдері  ерекшеліктерін  кҿрсететін  қабаттар  (қазақ, 
қырғыз, алтай, қарақалпақ, башқҧрт, ҧйғыр, тҥркімен, азербайжан ҿзбек т.т.); 
5)
 
орыс тілі негізіндегі топонимиялық қабаттамалар [14, 23-24]. 
Осы  тҧрғыдан  келгенде,  зерттеушілер  ана  тілінің  негізінде  пайда  болған 
топонимдерді  стратиграфиялық  тҧрғыдан  былайша  жіктейді:  а)  алтай 
дҽуіріндегі;  ҽ)  кҿне  тҥркі  дҽуіріндегі;  б)  кҿне  қазақ  тіліндегі;  в)  жаңа  қазақ 
тіліндегі  атаулар.  Басқа  тілдерден  қалыптасқан  атауларды  мынадай  топтарға 
бҿледі: а) сол халықтың Қазақстан территориясында тікелей болуы нҽтижесінде 
қалыптасқан  атаулар;  ҽ)  тҥрлі  тарихи  жҽне  мҽдени  қарым-қатынастың 
нҽтижесінде енген кірме атаулар [2, 76-77]. 
«Кез  келген  территорияның  топонимиясы  тҥрлі  жаста  (разновозрастна) 
жҽне  тҥрлі  тілде  (разноязычна)»  деген  топонимикада  қалыптасқан  қағиданы 
[15,  3]  басшылыққа  алып,  жоғарыда  келтірілген  Қазақстан  топонимиясының 
тарихи-тілдік  қабатқа  топтау  ҥлгілерін  негізге  ала  отырып,  Шығыс 
Қазақстанның  топонимиясының  ҿзіндік  ерекшеліктерін  ескере  келе, 
тҿмендегідей стратиграфиялық топтарға жіктеледі: 1) аймақтағы топонимиялық 
жҥйенің ежелгі атаулары (Алтай дҽуіріндегі атаулар); 2) кҿне тҥркілік қабат; 3) 
монғол  қабаты;  4)  орыс  қабаты;  5)  аймақтағы  топонимиялық  жҥйенің  қазақ 
қабаты. Аймақтың топожҥйесінің негізін қазақ атаулары қалыптастырған. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.
 
Қайдаров Ҽ., Мҧқатаева А. Қазақ эпосындағы жер-су атаулары мен 
кісі аттары жайында  // Қазақ ономастикасының  мҽселелері. - Алматы: Ғылым, 
1986. – 136 б. 
2.
 
Орталық  Қазақстанның  жер-су  аттары.-  Алматы:  Ғылым,  1989.  – 
256 б. 
3.
 
Джанузаков  Т.  Тюркская  ономастика  в  СССР.  Перспективы  и 
развитие.  Научно  -  аналитический  обзор.  Отв.  ред.  Ш.  Сарыбаев.  -  Алматы: 
Наука, 1990. – 62 с. 

68 
 
4.
 
Очерки истории Рудного Алтая. – Усть-Каменогорск, 1970. – 200 с. 
5.
 
Аманжолов К., Рахметов Қ. Тҥркі халықтарының тарихы. – Алматы; 
Білім, - 1996. – 272 б. 
6.
 
Кляшторный  С.Г.,  Султанов  Т.И.  Казахстан:  летопись  трех 
тысячалетий. – Алма-ата: Рауан, 1992.- 376 с. 
7.
 
Қазақстан  тарихы  кҿне  заманнан  бҥгінге  дейін.  3  т.  –  Алматы: 
Атамҧра, 1996.- Т.1.- 544 б. 
8.
 
Исмагулов  О.  Этническая  генография  Казахстана  (серологические 
исследования).- Алма-Ата:Наука, 1977. - 160 с. 
9.
 
Болғанбайҧлы Ҽ., Қалиҧлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің  лексикологиясы 
мен фразеологиясы. Оқу қҧралы. – Алматы: Санат, 1997: 256 б. 
10.
 
Есмагамбетов  К.Л.  Что  писали  о  нас  на  Западе  –  Алма-Ата:  Қазақ 
Университеті, 1992. – 152 с. 
11.
 
Ономастика. Типология. Стратиграфия. – М.: Наука, 1988. – 264 с. 
12.
 
Попова  В.Н.  Структурно-семантическая  природа  топонимов 
Казахстана (сравнительно-историческое исследование): автореф. дисс. доктора 
филол. наук. – Алма-Ата, 1987. – 61 с. 
13.
 
Абдрахманов С. Что в имени твоем? К вопросу о топонимической 
политики в Казахстане // Мысль. – 1997. № 3. – с. 36 – 40. 
14.
 
Қойшыбаев  Е.  Қазақтсанның  жер-су  аттары  сҿздігі.  –  Алматы: 
Мектеп, 1985. – 256 бет. 
15.
 
Поспелов  Е.М.  Национальная  политика  СССР  и  топонимия  // 
Топонимика и межнациональные отношения. – Москва, 1992. С. 3-5. 
16.
 
Ҽбдірахманов Ҽ. Топонимика жҽне этимология. – Алматы: Ғылым, 
1975. - 207 – бет. 

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: