Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

әрекетте  балалардың  элеуметгенуін  көрсететін  қоғам.  Ал,  егер  ерлі 
зайыптылык,  ата-аналық,  туыскандық  катынас  болмаса  отбасыньц 
орнына «жанұялық топ» деген ұғым  қолданылады»  [87,50].
Отбасының  құрылуында  негізгі  мотивациялық  факторла{ 
мыналар:  бала өсіріп, тэрбиелеуге деген  ниет, эмоционалды байланыс 
жалғыздықтан 
қорғанушылык 
және 
психологиялык 
корғам
механизмдері.  Адамның  өзі  қалаған  элеуметтік  ортасында  оның 
мүшелеріне  деген  махаббатты,  достықты,  аттракцияны,  симпатияны 
жэне эмпатиялық  көріністерді  беретін  жанұяның эр түрлі  модельдеріц 
сақтауға ұмтылысын  көрсетуге болады.
ерекше  өзіндік  жэне  өзіндік  емес  деп  бөлуге  де  болады.  Ерекше 
езіндік  қызметіне  регіродуктивтік  (баланын  тууы);  әлеуметтенуш 
(балаларды  тәрбиелеу);  қорғанушьшык  жатады.  Ал,  өзіндік  е 
қызметіне  жанұя  институты  енгізген  элеуметтік  -   тарихи  шартта] 
жатқызуға болады.  Сонымен  катар,  отбасы  мүшелерінің денсаулыі 
кадағалау,  микроклиматты  бұзбау,  өндіріс  пен  тұтынушылы 
ұйымдастыра  білу  және  үй  шаруашылығын  жүргізе  білу 
кызметтері  болып  табылады.  Бұл  жағдайлар  даму  барысының  эр 
кезеңінде  жаңарып,  өзгеріп  отыруы  да  мүмкін.  С.В.  Ковалев  отбасын 
тұлғаның 
әлеуметтену 
институты, 
немесе 
факторы 
ретінде 
қарастыруда  оның  дэстүрлілігіне,  қазіргі  замандьшығына  көңіл  бөлу 
қажеттігін баса көрсетеді.
Дэстүрленген  отбасына  туыскандық  аркылы  ұйымдаскан  жанұя 
типін,  ал  казіргі  заманғы  отбасы  деп  экономикалық  және  тұлғальі 
кызығушылықтары аркылы  көрінетін отбасыларды айтуға болады.
Осыған  байланысты  элеуметтік  жэне  мэдени  құндылықтарме 
тұлғаның  әлеуметтенуінің  негізгі  «фигуралары»  баланың  ата-анас 
болып  табылады.  Әр  отбасында  өзіндік  құрылымы,  бапаларды 
әлеуметтік  және  психологиялык  дамуын  көрсететін  заңдар  ме™ 
механизмдер,  тэрбие  беру  эдістері  жэне  езара  әрекет  ету  жүйесі 
калыптасады.
Отбасындағы  тэрбиені  анықтайтын  гуманистік  багыттылЫК 
болуы  міндетгі.  Сондықтан  ондағы  қатынастарды  да  дамыту  үшін, 
оның  эр  мүшесіне  еркіндік  беру,  оның  отбасындағы 
м ә р т е б е с ін  
нақгылы сезінуге мүмкіндік жасалуы қажет.
Отбасылық  карым-қатынас  оның  қауымдастық  негізіне  қарай 
өзгешеліктерді 
байқагуы 
мүмкін. 
Мәселен, 
казак 
халқыныН 
отбасьшық-туысқандык  қарым-қатынасында  өзіндік-психологиялыК 
ерекшеліктерді  байқататын  жагдайлар  өте  көп.  Сол  сиякты  неміс, 
корей  халықтарының  да  отбасылық-туысқандық  қатынастарында
Сонымен  қатар  отбасының  атқаратын  қызметіне  байланы

е л і к т е р  
бар  Ендеше,  отбасын  тұлғаның  әлеуметтену  факторы 
еР  інде  карастыруда  оның  ұлттык  ерекшеліктерін  есепке  апу  қажет. 
Оллпорт бұл жағдайларды,  «... бала жаңсақ нанымдарды ата-анасынан 
ү й р е н б е й д і, 
акпаратгык атмосферада бола тұра бойына жұқтырады»,  - 
дейді  [82].
Тұлғанын  әлеуметтену  процесі  оның  балалық  жэне  жастық 
шағында  жүзеғе  асады.  Сонымен  қатар  адамның  әлеуметтенуі  орта 
жэне  ұлғайған  жасында  да  жалғасып  отырады.  Көптеғен  зерттеулер 
нэтижесі  бапалық  шақтағы  жэне  есейғен  кездеғі  элеуметгену 
ерекшеліктерін былайша топтап көрсетеді:
-  үлкендердің  әлеуметтенуі  олардың  сыртқы  мінез-құлкынан 
көрінеді, ал балаларда- негізгі  құндылық бағдарлары  ғанатүзетіледі.
- үлкендер  мөлшерлерді  бағалайды;  балалар  оларды  тек  меңгере 
бастайды.
-  үлкендердің  элеуметтенуі  тек  эр  түрлі  мөлшерлер  мен  мінез- 
құлық ережелерінің «көріністерін» түсінеді.
Балалардың  элеуметтенуі 
үлкендерге  багынуга  негізделіп 
нактылы  ережелерді  орындаумен  анықталады.  Үлкендер  эртүрлі 
рөлдерге  арналган  талаптарға  икемделуге  мәжбүр  жэне  мұндай 
жағдайда  өзінің  артықшылығын  байқатуы  қажет.  Соның  негізінде  ол 
өзінің  басқадан  «соншалықты  артықтығын»  немесе  «соншалықты 
төмендігін» көрсетеді.
Үлкендердің  әлеуметгенуі  нақтьшы  дағдыларды  меңгеруге 
бағытталса,  балалардың  элеуметтенуі  -   мінез-құлық  мотивациясына 
негізделген.
Джон  Клаузен  үлкендер  өмірінің  бірнеше  шешуші  сәттерін 
көрсетеді:  мамандық  тандау,  жұмыс  пен  отбасының  талаптарын 
сәйкестендіру,  жастык дагдарыстарды жеңу.  Мәселен, «қырықгағьшар 
Дағдарысы».
Индивидтің 
элеуметтік 
қатынасқа 
енуіне 
орай, 
оның 
психикасында  көптеген  өзгерістер  болады.  Ол  өзгерістер  оның 
элеуметінің  талаптарьша, 
мінез-құлық  ережелеріне, 
емр  сүру 
мөлшерлеріне  негізделеді.  Осыған  орай  тұлға  өз  әлеуметімен 
'Ртектілене  бастайды.  Мұндай  құбьшыстар  адамдардың  белгілі 
Коғамдағы 
тарихи 
дамуларына 
тэуелді. 
Э.Эриксон 
баланың 
ЭЛсУметгенуінің  біртектілену  процесін:  «оның  эр  кезеңдегі:  балалык, 
жас  өспфімдік,  жеткіншектік  т.б.  кезеңдердегі  эртүрлі  элеуметтік 
Мэнд‘ 
моделдердің,  эдетгердің, 
мінездердің, 
идеалдардың  т.б. 
Жагдайлардың сүзгіден өтуі», - деп түсіндіреді  [88,119].
Адамның  элеуметтену  процесінің  қалыптасуына  жэне  оның 
ш,ык 
дамуына  тікелей  эсер  ететін  құбьшыс  оның 
қүрбы-
53

құрдастары.  Құрдастар  коғамы  -  әртұрлі  кіші  топтардан  кұралғаі 
әлеумет 
қасиетгерінен 
тұрады. 
Олардың  тілі, 
қарым-қатына 
ерекшеліктері, 
мінез-кұлық  таптауырындары 
ұлкен 
топтардьц 
ыкпапы  арқылы  қалыптасады.  Кіші топ  баланьщ  ортамен  байланысьц 
көрсететін  элеуметтік  микроорта.  Психологияда  балалық  жэне 
жасөспірімдік  топтардың  кұрдастарымен  қатынас  қызметін  бірнещ^ 
тұрғыда  көрсетеміз.  Олар:  рөлдік  -  кызметтік,  эмоционалдықі 
бағалаушылық  және  тұлғалық-мәнділік  қатынастар. 
Ал, 
казақ 
халқының тұлғааралық қатынасын  құрдастық - мэнділік деп те  белуге 
болады.  Себебі, баланың казақи әлеуметгенуінде туысқандық катынш 
пен  құрбы-құрдастық  катынастағы  жұргізілетін  міндеттер  ерекш« 
орын  алады.  Соған  байланысты  қазақ  балаларының  құрдастьщ 
біртектілену процесі өзіндік мәнге ие болады.
Рөлдік-қызметтік  қатынас  баланың  өмір  сүру  жүйесіндегі  існ 
эрекетінде  көрінеді.  Бұл  процесс  үлкендердің  бақылауы  арқылья 
баланың элеумет нормаларын ұғынып,  меңғеруінде жүзеге асады.
Эмоционалдық-бағалаушылық 
катынас 
балалық 
және! 
жасөспірімдік  топтарда  көрінеді.  Бала  калыптасқан  мөлшерлерге  сай 
мінез-кұлықын  ретгей  бастайды.  Бұнда бірінші  орынға эмоционалдық 
талғаулар,  яғни  симпатия, 
антипатия, 
эмпатия 
жэне  достық 
байланыстар  қойылады. 
Бұл 
қатынас 
онтогенезде  байқаладыі 
Тұлғаның  бұл  қатынаста дамуы  оның талғамын,  өзіндік  өмірге  деген 
позициясын дамытуға мүмкіндік береді.
Тұлғалык-мағыналық  қатынас  -   бұл  топтағы  өзара  қатынас, 
яғни  бір  адамның  түрткісі  баска  үшін  мэнді  болуында.  Бұнда  тұлға 
басқа  адамның  қызығушылығы  мен  құндылығын  негізге  ала  отырыпі 
эрекет жасайды.  Ендеше  тұпғааралык  катынаста  бұл  процесс  аркылы 
адамдарға  бір-бірімен  санасуға  тура  келеді.  Бұл  келешекте  тұлғаныН 
элеуметтену  процесінен  туындаған  «үйлесімділік»  жағдайыныН 
қалыптасуына  негіз  болады.  Адамдар  өзінің  элеуметтенуінде  рөлдік 
белгілерді өзінше ашуга тырысады.
Тұлғааралық  қатынас  деп  -  үлкендердің  ұйымдастьфулары 
арқылы  пайда  болған  баланың  құрдастарымен  қатынасын  немесе 
адамдардың  өздері  ұйымдастырған  қатынасты  айтуға  болады.  Олар 
біріккен  іс-әрекет барысында жүзеге асады. Мэселен, кіші балаларда -  
ойында  мектеп  жасындағыларда  окуда,  жастар  мен  үлкендерде  еңбек 
үстінде  пайда  болуы  мүмкін.  Бұл  іс-әрекеттердің  кай-кайсысында 
болмасын 
адамдар 
белгілі 
элеуметгік 
мінез, 
ж үріс-тұр Ы С  
компоненттерін  бойына  сіңіруге,  яғни  олармен  біртектіленуге 
тырысады.
Адамның 
элеуметтену  ортасы  ретінде  оның  мекендік,  табиғи 
п н а л а с у ы н  
да  алуға  болады.  Себебі  адамның  орналасу  шарттарына 
б а й л а н ы с т ы  
белгілі  өмір  жүйесі  аныкталады.  Қала  мен  басқа 
а й м а к т а ғ ы  
элеуметгік-экономикалық, 
мэдени 
жэне 
табиғи 
а й ы р м а ш ы л ы к т а р  
адамдардың 
карым-катынасы 
мен 
жүріс- 
т ұ р ы с т а р ы н д а ғ ы  
кайталанбайтын  сипаттарын  көрсетеді.  Қала  мен 
ауылдағыларда  өзіндік  ментапитет  байкапады.  Бұл  менталитеттердің 
пайда 
болуы 
олардың 
элеуметтік 
институгтарының 
түрліше 
ұ й ы м д а с т ы р ы л у ы н а  
байланысты.  Ондағы  негізгі  әлеуметгендіру  іс- 
эрекет  түрлерінің 
аймақгық 
немесе 
табиғат 
ерекшеліктеріне 
б а й л а н ы ст ы  
ұйымдастырылуымен  сэйкес.  Мысалы,  мал-мүлкіне,  үй 
шаруашьшығына  байланысты  әлеуметтік  мөлшерлер  мен  ережелерді 
меңгеру аркьшы тұлгалык касиетгердің қалыптасуы.
Сонымен  қатар,  ауьшдык  немесе  аймактық  орналасу  типінде 
адамның  мінез-құлқына  күшті  әлеуметгік  бақылау  болып  отырады. 
Бұл  құбылыс  оның  әлеуметтенуіне  елеулі  әсерін  тигізеді.  Ауылдық, 
аймактық  қарым-катынастағы  тағы  бір  ерекше  феномен  -  көршілік. 
Олар  бірін-бірі  жаксы  таниды,  бір-біріне  үлкен  жәрдем  көрсетеді. 
Осыган  орай  орыс  халқында.  «үй  сатып  алма,  көрші  сатып  ал»  деген, 
ал қазақта «көрші акысы - тәңір ақысы» деген түсініктер калыптасқан. 
Көршілер  арасындағы  катынастар  «ашық»  түрде  жүреді.  Қалалық 
жағдайда,  әсіресе  қазіргі  кезде,  адамдар  құндылықтары  мен  өмір сүру 
жүйелері  эр  түрлі  болғандыктан,  етене  араласу  «орта  дистанцияда» 
жүзеге асады.
Қалапық  жағдайда  адамның  қарым-катынасқа  түсуі  қалаулы  - 
таңдамалы  мэнге  ие болады.  Сондыкгган  да кала халқы  үшін  өзін  -  өзі 
пайдаланудың барлық жақтары көрсетіледі.
Тұлганың  әлеуметтену  процесінің  элеуметтік  психологияда 
ерекше назарға ие болатын факторының бірі - жоғарыда әңгіме болған 
этнос.  Этнос  әлеуметтік  психологияда  тұлғапық  элеуметтенудің 
мезафакторы  болып  есептеледі.  XXI  ғасырдағы  тұлғаның  этностық 
әлеуметгену  мэселесі  казіргі  кезде  өте  өзекті  мэселе  болып  отыр. 
Себебі,  бір  ғасыр  көлеміне  жуық  кезеңдегі  тұлғаның  ұлттык  капыпта 
Калыптасуындагы  озгерістер  көптеген  мэселелерді  қайта  қарастыруды 
талап  етіп отыр.
Эриксонның  психоәлеуметтік  біртектілену  теориясын  тапдауы 
М|нез-құлыкть,ң  көптеген  механизмдерін  анықтауға  мүмкіндік береді.
0НЬ'Ң  ішінде,  адамнын  ұлттык  негізде  біртектіленуі  оның  өз 
^ ы н ы ң   эдет-дағдыларын,  кимыл-эрекеттерін,  коммуникациялық 
кшеліктерін  бойына  сіңіруі  болып  табылады.  Бұп  құбылыстар
Н менталдылыгын  көрсетуі болып есептеледі.
55

Менталитет  -  индивидтің  немесе  әлеуметтік топтың  ойлауыңд; 
эрекетінде, 
сезімінде 
және 
элемді 
белгілі 
бейнелер 
аркылі 
қабылдауындағы  бағыттардың  қасиеттері.  Ол  оның  элеуметтеңу 
арқылы  қалыптасады.  Менталдылык  кез  келген  әлеуметтік  ортаньц 
мэдени  қатынас  өзгешелікгерінен  байқалады.  Мәдени  қатынастар  э. 
халықтың, 
ұлттың 
өзіндік 
кұндылыктары 
- 
мэдениеті
қалыптастырады.
Мэдениет  ұлттық,  діни,  кэсіптік  факторлармен  де  араласьц 
жатады.  Ол  өзінің  рухани  -   психологиялык  ауқымының  кеңдігімец 
ерекшеленеді,  бірақ  оны  мифологияға да,  дінге  де  теңеуге  болмайдь 
Ол  ұлттык  дүниетанымды,  еңбек  тэжірибесін,  салтын,  адамгершілі 
ережелерді  көркемдік  талғамды,  осы  құндылықтарды  жарым 
жартылай  сіңірген діни сенімдерді де камтитыны белгілі.
Мәдениет  мэселесі  -   ұлтгық  жаңарудың  маңызды  жолы 
Мәдениет  қоғамдық  сана, 
дүниетаным 
астарлары,  элеуметгіі 
болмыстың  дамуы  мен  жаңаруы  сияқгы  мэселелеріне  байланысты 
Олар 
өнер 
мен 
эдебиетте, 
моральдық 
көзкарастарда, 
білім 
салаларында байқалады.
Мэдениет  -  ұлттық  сана-сезімнің  бірі  -  біріне  деген  қатынасы 
белгілі 
бір  халықтың  ұлтгық  сана-сезімі 
мен  оның  ұлтты 
мәдениетінде ең  кең жэне нақты  көрінеді. Ал, осы мэдениетгі  меңгер) 
арқылы  жаннын  жэне  этностык  кауымдастықтың  жаңа  ұрпактарыныі 
ұлттық  сана-сезімі  қалыптасады.  Тек  қана  рухани  мэдениетте  ұлтты 
сана-сезімнің  бүкіл  жақтары  көрінеді,  баскаша  айтқанда,  ол  дегеніміз 
халық тарихынын бірлігі, туған жер, туған тілі,  яғни, халықтың негізг 
ерекшеліктері  туралы  түсінік.  Кейбір  зертгеушілердің  айтуынша 
ұлттык 
сана-сезімге 
мэдени 
кауымдастықтарға 
саналы 
түрді 
қатынасы да кіреді.
XX 
ғасырдың  екінші  жартысында  мәдениет  психиканыі 
ұлтаралық  ерекшеліктерін  қалыптастырудың  негізгі  факторы  болып 
отырганы  баршага  мэлім.  Мэдениетгің  көптеген  қызметінің  ішінде 
оның  адамдардың  мінез-құлкын  анықтайтын  реттеушілік  қызметініі 
мэні  зор.  Ю.М.  Лотман  «қогам  үшін  индивидтің  барлық  кылыктарь 
емес,  тек  осы  медени  жердегі  белгілі  бір  қоғамдық  мэнге  ие 
қылыктары орын алады», - деп  көрсетеді  [89].
Сонымен,  мэдениет  элеуметтік  мінез-құлыққа  эсер  етіп, 
ж еке 
адамнын  элеуметтік-психикалык  жүріс-тұрысын  негіздейді.  БұЛ 
мінез-құлық  осы  мэдениеттің  типтік  бағдарламаларын  анықтап  жэне 
осы  қауымдастықтыққа  тэн  жағдайлардағы  мінез-құлыкты 
р ет т еЙ  
отырып,  индивидті өзіндік дара шешімдерді  кабылдаудан босатады.  1
56

М
ә д е н и е т т і и  
типтік  бағдарламалары  салт-дэстүрлерде,  әдет- 
птарда  жэне  басқа  рухани  кұндылыктарда  өз  көрінісін  табады.  Әр 
м э д е н и е т т і н  
сапт дәстүрі үлтгық сана-сезімді  қалыптастыру механизмдері 
болы п 
табылатын  бір-бірімен  тыгыз  байланысатын  элементтерден,  әдет- 
гүры птардан, 
құндылықгардан, 
нормалардан, 
пірлерден, 
наным- 
с е н ім д е р д е н  
түратын іұгас күрделі жүйе болып табылады.
Тұлгалык  немесе  даралық  адамның  элеуметтілігі,  элеуметгік 
дамуы  жэне  нэтижелі  саналы  іс-әрекетке дайындығы деп  анықталады. 
Жеке 
адамның  мазмұнын  осылай  түсінуге,  онын  калыптасуына 
қогамнын  барлык  элеуметтік  қатынастар  жүйелері  жэне  элеуметтік 
ө н д ір іс т ік  
бүкіл  түрлері  үлкен  эсер  етеді.  Әрбір  индивид  өзінің 
д а м у ы н д а  
екі  жақты  детерминацияға  үшырайды.  мэдени-объективті 
жэне 
мэдени-психологиялық.
Мәдени-объективті  детерминацияның  ішіне  заттық,  орта, 
үлттык  мәдениеттің  объективтіленген  элементтері  жене  табиғи 
ландшафттық жағдайлар жатады.
Мэдени-психологияльщ детерминаңия дегеніміз - үлттық сана- 
сезімнің  элементтері,  элеуметтік  тарихи  ес.  Бұл  жерде  элеуметтік 
естің  неғізгі  бөлігі  тарихи  білімге  және  тэжірибеге,  ұлттык  сана- 
сезімнің нормативті элементеріне көп назар аудару керек.
Түлғаның  рухани  бейнесінің  қалыптасуында  объективті-мэдени 
детерминденуінде  «тіл»  факторы  үлкен  орын  алады.  Тұлғаның  тілдік 
этностық  байланысы  өте  күрделі.  XX  ғасыр  басында  В.Гумбольд 
әлемді  көрудің  ерекше  көрінісінің,  ішкі  тілдік  факторлар  мен  халық 
Рухы  арасындагы  үзілмес  байланысының  бар  екендігі  туралы  ой 
айтқан.  Себебі  адам  тілі  арқылы  ішкі  жан  дүниесінің  сезімін, 
ішкіпсихикалық 
элеуметтену 
қызметінің 
нәтижесін 
білдіреді. 
Сонымен, тіл - адамның әлеуметтенуінің бірінші формасы.
Көптеген  этнопсихологиялық  мектептер  мэдениет  пен  жеке 
даралық  қасиеттердің  арасындагы  байланысты  зергтеуге  бағытталған. 
Америка  мэдениетганушысы  М.Херсковиц  былай  дейді:  «Мэдениет -  
адамның  қолдан  жасаған  ортасының  бір  бөлігі,  табиғи  еместің 
барлығы - мэдениет»[90].
Жеке  адам  элеуметтенудің  қандай  да  болмасын  мэселелерін 
карастырғанда  олардың  барлығы  баланың  өз  халқының  мәдениетіне 
^РУімен 
-  
инкультурациямен 
(мәдениеттену) 
байланысты.
Херсковицтің 
элеуметтену 
жэне 
инкультурация 
ұғымдарын 
еРекшелегенде  инкультурацияны  индивидтің  адамзат  қогамына 
ақтасуы,  элеуметтік  рольдерді  атқаруға  қажет  тэжірибені  жинау 
түеіндіреді.  Инкультурацияның  нэтижесінде  мэдениетті,  тілді, 
ттардьі,  құндылыктарды  т.с.с.  адам  жаксы  меңгереді.  Херсковиц
57

инкультурацияның  топтық  деңгейде  мәдениеттің  дамуын,  белсен; 
қызмет етуін қамтамасыз ететін екі деңгейін қарастырды:
Балалык  шақ  -   бұл  деңгейде  мәдениеттің  құндылықтарыі 
нормаларын,  тілді  меңгеру  өтеді.  Бала  инкультурация  процесініі 
пассивті элементі емес, оның құралы болады.
Есейген  шақ  -  адамның  кәмелет  жасына  толуымен  оныі 
мэдениетке  кіруі  аяқталмайды.  Бұл  кезеңдегі  инкультурация  үзілмел 
сипатқа  ие  болып,  мәдениеттің  сырттан  келетін  кейбір  үзінділерінеі 
ерекше  жаңалықтарды  алады.  Мэдениетгенудің  екінші  кезеңінд< 
индивидтің  өз  шыгармашылыгымен,  қалауымен,  тапқыга  түсіі 
қолдауымен  ерекшеленеді.  Тұлганың осылайша мәдениеттену  процес 
бір  жерде  тоқырап  қалмай,  өзгерістерге  түсіп,  дамып  жетілуіні 
мүмкіндік береді.
Сонымен 
қатар 
ол 
мәдениеттену 
(инкультурация) 
жэне 
әлеуметгену  процестерінің  ұрпактан-ұргіакка  берілу  механизмдеріц 
де  көрсетті.  Оны  этнопсихологияда  мэдени  трансмиссия  деп  атайды 
Осыган орай, трансмиссияның да үш түрін көрсетуге болады:
Вертикалды  трансмиссия  -  мэдени  құндьшықтар,  сенімдер, 
дағдылар ата-аналардан балаларга берілмейді.
Горизонтальды  трансмиссия  -  бала  туғаннан  бастап  есейгеніне 
дейін  өз  кұрдастарымен  қатынас  жасағанда  элеуметгік  тэжірибе  мен 
мэдениетті, салт-дәстүрлерді меңгереді.
Тікелей 
емес 
трансмиссия 
- 
индивид 
элеуметтену 
институтгарында  (мектептерде,  ЖОО-да)  жэне  оның  ата-аналары  мен 
үлкендері тэжірибесінен меңгереді  [88].
Жоғарыда  айтылган  мәселелерді  талдай  отырып,  ғылымді 
мәдениетке деген  қызығушылықтың өте жогары  көтерілгенін  аңғаруғі 
болады.  Оны  1983  жылы  өткен  XVII  дүниежүзілік  философиялыК 
конгресстің мэдениет мэселесіне арналғандығынан көруге болады.
Белгілі  ресей  философы  жэне  мәдениеттанушысы  М.С.  КагаЯ 
мэдениетке  байланысты  көзқарастардың  жиырмадан 
а са т ы н д ы ғы н  
керсеткен  [17].  Тұлғаның  элеуметтенуіндегі  мэдениеттің  ерекше 
феномендігін  Ресей,  Польша,  Чехословакия,  Болгария,  сол 
сияқтЫ 
Қазақстандық  ғалымдардың  да  еңбектерінен  көруге  болады.  БұЛ 
көзқарастарды  топтастыра  отырып,  мәдениетті  ерекше  феномен  жэне 
фактор  деп  дэлелдейтін  қазіргі  замангы  көзқарастарды 
т ө м е н д е г ід е й  
топтастыруға болады:
- 
адамның 
әлеуметтену 
жүйесі 
;элеуметтік 
қатынастар 
жиынтыгы;
-  ережелер  мен  құндылықтардың  ұрпақган-ұрпаққа  берілУ 
жүйесі;
58

адамның болмысының тәсілі; 
сүйесі;
- 
адам  мен  адам, табиғат пен  адам,  адам  мен  космос  арасындағы 
катынастардын үйлесімділік жүйесі  [86,70].
Осы  жэне  басқа  тұжырымдауларға  (КЛеви-Строс  А.Тойниби, 
Шпенглер, К.Юнг т.б.) сүйене отырып,  мәдениеттің, үлттық мэдениетгің 
цхү
  өкіпінің  әлеуметгену  барысындағы  сана-сезімінің  негізі  болатын 
этносгык  жансақ  нанымдарының  калыптасу  факторы  екендігін  нақгьшы 
айта  аламыз. 
Сонымен 
катар,  жоғарыда 
көрсеткендей, 
мәдени 
құндылықгар  түлгаға  тікелей  эсер  ете  отырып,  танымдық  іс-әрекет 
барысында 
жэне 
тұлғааралық  өзара 
қарым-қатынас 
барысьшда 
өзгерістерге  ұшырап  отырады.  Олардың  өзгерістерге  ұшырауы  ұлтгың 
дамуы  мен  жетілуіне  байланысты.  Танымдык  іс-әрекет  ұлттык 
мәдениетгің  ретгеушілік  қызмегі  негізінде  жүзеге  асады.  Бұл  өзгерістер 
ұлтгық сананың дамуьша эсерін тигізеді.
Л.С.  Выготский  тұлганың  эмоционалдық  өрісінің  дамуын 
көрсетіп,  өнер  мен  мәдениет  оның  кайта  құрылуындағы  негізгі  құрал 
екендігін  айтады:  «...  сезімдік  және  қозғалыстық  байланыс,  себебі 
сезім  алдымен  дара  көрінетін  эмоционалдык  калып,  ол  өнер  арқылы 
қоғамда жаппьшанады»  [5,103].
Кез келген  ұлттын  мэдениеті, дәстүрі,  өнері  атадан балаға мирас 
болып  қалыптасқан.  Жогарыда  айтып  келгендей,  «Ұлттық  сана-сезім 
дегеніміз  -  езінің  ұлтгык  екілділігін  мойындай  отырып,  ұлтына деген 
сүйіспеншілік,  жанашырлық,  халык  мұраларын,  мақтанышын  бағапай 
білу» - деп  карастырамыз.
Тұлганың  этноәлеуметтену  процесін  Тежфел  мен  Тернердің 
әлеумепік  біртектілену теориясымен  (ӘБТ) түсіндіруге  болады.  Олар 
адамның  ез  пікірін  анықтаудың  екі  жолын  керсетеді:  бірі-ез 
жетістіктері  арқылы,  еніншісі  -  езін-езі  нактылы  топка  жатқызуы 
арқылы:  Менің  істеген  эрекеттерім  езіме  ұнап,  ез  жетістіктеріме 
негізделіп,  солар  арқылы  езіме  езім  ұнауым  негізгі  мақсатым  болуы. 
рине,  бұл  жагдайда езім  ез  жетістігімнің  қызуымен  жүремін.  Әрине, 
кезде  адам  езін  белгілі  әлеуметгік  ортада  біртектіленуін  сезінуі 
кажет  Ягни,  элеуметтік  ортада  ез  орнымды  табуга  тырысуым  керек. 
ған  °рай,  езіндік  бағам  ез  пікіріме  негізделген  кажетгіліктердің 
ағатгануы деген жаңсақ нанымдар пайда болмақ[12,77].
Әлеуметгің  біртектілену  теориясы  адам  езінің  элеуметгік 
СЫн «біздер» және «олар» деп топтастырады деп түсіндіреді.

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: