Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т
жүктеу/скачать 11,15 Mb. Pdf көрінісі
|
н.ж ак ты болғандықтан, оның механизмдерін жан-жақты түсіндіруді * т етеді. Әлеуметтік перцепция адамның басқалармен К т ы н а с ы н д а өзін аныктай білу, серіктесін түсіну, ортак мэмілеге келу К* с қызметгерді атқарады. Қазақтар арасындағы топаралық ^ а т ы н а с т а ғ ы элеуметтік перцепцияның рөлі өте жоғары. Себебі қазак х а л к ы н а тэн адамдардың бірін-бірі кабылдаулары ерекше ғылыми көніл бөлуді жэне ондағы адам санасына эсер ететін терең м а ғ ы н а л ы л ы к т ы (астарлы сөздер - метафоралар) түсінуді талап етеді. Адамнын өз жүртындағы (отбасындағы) карым-катынасты халдагі көрсек, эке мен бала, эке мен кыз бапа; шеше мен бала, шеше мен кыз бала; аға мен іні, аға мен қарындас, әпке; апалы-сіңлілер; ата мен келін, ене мен келін т.с.с. жанүя мүшелерінің бірін-бірі кабылдауы ондағы өзара қатынас нәтижесін анықгайды. Мэселен, казақта ер балаға әсер ету эке арқылы - тікелей (непосредственно) жэне шеше арқылы жанама (опосредовано) эсер етумен жүзеге асса, кыз балаға экесі тек анасы арқылы жанама ықпал етіп отырады. Осындай қарым-қатынас негізінен туындайтын ой немесе бағыт «үл - орда иесі», «қыз бала - конақ» деген үғымдардан туындайды. Мүндай қабылдаулар өзара сыйластық, бағалаушылык, өнегелілік, инабаттылык, ізгілік сияқты жаңсак нанымдарды қалыптастырады. Оны Төмендегі суреттен көруге болады: - Қаіак отбасынын кяры м -қаты насы ндагы үл бала мен кызбалага ата-ананын әсер ету кестесі Түлғаның өз жұрты - жеті атаға дейін туыскандык катынасты талап ететін өте күрделі процесс. Ол баба, ата, әке, бала, немере шөбере, шөпшек деп сабақтасады Бұл туысқандык байланыстар ұлттың взіндік қалыптасу генезисін белгілейтін тұракты феномеңдер Бұлардың өзара қарым-қатынасын анықтап отыратын белгілі қатынастық ережелер мен механизмдер өте күрделі. Жеңге мен қайын сіңілі арасындағы қарым-қатынас бірі-біріне деген сыйластық, сенімділік, әділдік жаңсақ нанымдары «сырласу» механизмі арқылы жүзеге асады. Ал, жеңге мен кайын іні арасындағы қатынас «қалжың» механизміне негізделген. Келін тәрбиесінің өзі «қызым, саған айтамын - келінім, сен тында» метафораларына жүгінеді. Мұндагы карым-катынас адамдардың бір-бірін қабылдаудағы симпатиялық негізді көрсетеді. Келесі қарым-қатынас жүйесі адамның нағашы жұртымен қатынасынан көзге түседі. Нағашыны құрмет ету, жиенге камқорлық көрсету - ертеден келе жатқан дәстүр. Нагашы мен жиен арасында «қырық серкеш» деген жоралғы жүреді. Хапқымыздың «ағайын жұртың күншіл келеді, қайын жұртың міншіл келеді, ал нағашы жұртың сыншыл келеді» деген сөздері нағашының адал ниетпен, жанашырлық көзбен қарайтынын байқатады. Ал, «киіз үйдің жаксы болуы агашынан, азаматгың жақсы болуы нағашыдан» деген сөздер адам бойындағы адмгершілік қасиеттердің ананың қаны мен ақ сүті арқылы даритын генетикалық негізді нақты түсіндіреді. «Шешесіне қарап, қызын ал» деген сөздің де мән-мағынасы осыған саяды. Әдетте, жиен нагашысына батыл келеді. Дәстүр бойынша жиен нагашысынан үш ретке дейін көңілі түскен нэрсесін (бұрында: жүйрік ат, қыран бүркіт, алғыр тазы т.б.) қолынан қалап алуға, ап сұрағанын бермесе жиендікпен, жолынан алуга ерікті. Бұл жердегі қарым- қатынас механизмі «қапау» болып есептеледі. Жиен бойында осыған байланысты нағашыга деген өктемділік, еркелік, еркіндік сиякты жаңсақ нанымдар пайда болады. Ал, жиен баска рудан болган сон «атасы басқа» деген жаңсақ наным негізінде «бэсекелестік, бақтапастық» сиякты жағымсыз жаңсақ нанымдар да кездеседі. ОнЫ мына сөз тіркестерінен көруге болады: «жиен ел болмас, желке зс болмас» деп, оның жаттығын керсететін метафораға қарсы «жиен нег® ел болмасын малы болса, желке неге ас болмасын майы болса» деге” терең мағыналы сөз тіркестері өзінің нагашы жұртымен т і к е л е и байланысы барлығын, сонымен катар қандай жетістігі, к е м ш ія 'г1 болса да негіз нағашы жұртында екендігін ескертеді. Енді бір нағашы мен жиен арасындагы қарым-қатынас дэстүР1 «жиенқұрық» деп аталады. Ол - қалау арқылы алатын жиендік кэДе’ 128 дәстүр де жиен мен нағашы арасындағы жакын туыскандык, уйластык, камкорлык сиякты жаңсак нанымдарды калыптастырады. Келесі туысқандык қарым-катынас жүйесі - жігіттің үшінші, кайын жұрты. О л әйелінің туыстары. Екі елдің немесе екі рудың оасьінда қыз беріп, қыз алысса, қүдандалық және күйеу мен қайын ясұрт арасындагы қарым-катынас туындайды. Бұл карым-қатынастың негізгі үрдісі - кұда түсу, яғни кұдалык катынасты жандандыратын эр түрлі кұдалық кэделер. Құдалық кэденің ең негізгі механизмі - кұйры к - бауыр жеу жэне тес түйістіру. Құйрық бауыр жеу хуыскандык қатынастын ұзақтығын, екі атасы баска елдің б а у ы р л асты к белгісін байқататын болса, төс түйістіру - ортак мэмілеге келгендік, достық, сыйластыкты белгілейтін механизмі карым- катынастың коммуникативтіліктің шыныкқандылығын байкатады. Қыз бен жігітгің эке-шешелері осы механизмдер арқылы сабактасагын «бауыздау құдалар» болып есептеледі. Бұлардың езара карым-қатынасы баска да «құдалық» кэде, ғұрыптармен жанданып отыруы қатынас кедергісін реттеуге мүмкіндік береді.. Осы карым -қатынастағы келесі өкілдер - қыз бен жігіттің маңайындагы туыстар. Олар қайынага, кайын іні, қайын апа, қайын сіңлі жэне балдыз, бажалар болып бөлінеді. Бұлардың өзара қатынасын аныктайтын механизмдерді «қалжың», «сырластық», «сыйластық» деп көрсетуге болады. Мэселен, жеңге мен жезде өз қайын інілерімен, балдыздарымен әзіл - оспак аркылы қатынас ерекшелігімен өзара сыйласу, татулыгын білдірсе, кайын ага, кайын бикелер арасындағы катынас үлкен сыпайылықпен, сыйластықпен, инабаттылықпен анықталады. Қазақ салты бойынша келіндер өздерінің қайынағаларының, жеңгелерінің, қайын бикелерінің аттарын атамай, оларға «бүркемелі» ат қоятын болған. Бұл әрекеттің өзі де адамдар арасындагы сый-құрметті, адамдар арасындағы қарым- Қатынастың проксемикалык, яғни қатынас кеңістігіндегі ережелер мен ¥иымдасу жолдарының құрылу ерекшелігін байқатады. Қазақ күйеу, жезде мэртебелеріне үлкен мэн беріп, «пайғамбар Да күйеу баласын сыйлаган», немесе «экенін ең жақсысы жездедей» Деген ұлағатгы сөздерді айтқан. Бұл тіркестер екі ел ортасындағы Негізгі дэнекер адамның әлеуметтік рөлін көтеріп, оның санасында, °иыңда жауапкершілік мінез бітісін сіңіретін трансакциялық жаңсақ Нанымдарды қалыптастырады. Осылайша, қазақтың өзіне тэн барша қасиетін ана сүтімен, "'Усац иісімен, күйдің күмбірімен, саумал иісті самалдың лебімен Иьіна дарытқан, көкірегі ояу, көзі ашық, халқының тарихын, әдет- 129 гұрпын, салтын білетін азамат өзінің шықкан тегін, кіндік кесіп, кіп жуган ата жүртын қастерлеп, жеті атасын жадында түтуы шарт. Қазақ халқы алысты жақын, жакынды бауыр түтып, туыстық желіні үзбеген. Бүның барлыгы халқымыздың айрықша қасиеті ерекшелігі. Қазаки бауырмалдыққа тэн табиги касиеттің бірі больігі табылады. Туыстар бір ағаштың бүтактары тэрізді. Туыстық карым. қатынас қазақта бір-біріне қол үшын беріп, көмек көрсету і үргысыңда да өзінің кеңпейіл бауырмалдығымен айқын байкалады. Бүл анық туыстық жарасымды жаңсақ нанымдарды аңгартады. Қазақ халқындагы енді бір ерекше көрсететін түлгааралық қарым-қатынас түрі - жолдастық-достық қатынастар. Қазақта «жаман туысыңнан жақсы досың артык» деген сөз бар. Бүл үгымнан жолдастық - достық карым-қатынасты да туысқандық катынас категориясына енгізе аламыз. Д ос - екі адамнын бір-бірімен сыр жасырмай сыйласып, бір- біріне қол үшін беретін мақсат-мүддесі сэйкес, бір-бірлеріне эр уакытта адал адамдар. Достықтың белгісі адалдық, шынайылық, жанашырлық деген оң жаңсақ нанымдармен анықталады. Онын негізгі механизмі «уэделесу», «төс түйістіру» болып есептеледі. Бүл жөнінде қазақта «төс түйіскен доспыз» деген аталы сөз бар. Бүл механизм көбінесе эмпатиялық немесе трансактық түргыда жүзеге асады. Достык қарым-катынаста «жүқгыру» механизмі үлкен орын алады. Бүган байланысты қазақгың эзіл-шыны аралас «Досың соқыр болса, козіңді қысып отыр» деген метафоралык тіркес бар. Ал достық пен жолдастықтың тосыннан пайда болм айты нды ғы й білдіретін «Досты періште қосады, күданы қүдай қосады» деген Де өнегелі сөз бар. «Жолдас» деп бұрындары сапарлас, барар багыты бір адамдарды айтқан екен. Ендеше, жолдас дегеніміз өмірлік багыты бір> ортақ мэмлелі, сыйлас адамдар. Мұндағы негізгі механизм - сену жэне симпатия болмақ. Қазақ халқындагы ерекше кұнды қарым-қатынас ж үй есі құрдастық. Қүрдас - туысқандыгына, іліктік қатынасына қарамастай бір жылғы туган адамдар. Құрдастар қарым-қатынасын дәнекерле0 түратын негізгі механизм «қалжың», «тобыктасу». Қүрдастар арсьінД3 қалжындық қатынастар көбінесе астарлы турде басқаға бейм эЛ '1" құбылыстарды байқатады. Құрдастар арасындағы сыр-сипат ** ерекше қалыптасады. Қазақтың «әкесі құрдастын баласы да кұрД3^ деген сөзі үлкен мен кішінің арасындағы ашық байланыстыН екендігін керсетеді. Құрдастар арасын дэнекерлеуші иеГі3 130 измдердін бірі «бәстесу», «сертгесу» болып табылады. я п д ы н катынасын шыныктырып тұраты ғұрып - бойжеткендер мен л бала арасындағы құрдастық-достық символы. Ол - «тобық тығу» йы ны . Бүл әрекеттер құрдастардың бозбалалық карсаңдағы °ездесетін терең сезім, махаббат, ілтипатын білдіру деп те саналады. К Қорыта келе, казақ халқының тұлғааралық қарым-қатынас мәселесі ерекше жіктелетін, арнаулы зерттеуді талап ететін, сонымен қатар казак мінез бітісінің генезисін анықтау факторы болатын психологиялық феномен. Ұлттық ерекшеліктер мэдениет пен өмір дэстүрлерінен, эдет- гүрыптардан, тұрмыстан байқапады. Ен бастысы, оның сақгалуы мен д ам уы н а туыстық қарым-қатынастың ықпалы ерекше. Туыстық карым-қатынастың көмегімен ұрпақтан-ұрпаққа тарап, ұлтгық талғам қалпын сактайды. Туыстық қатынас халықтың дәстүрі мен эдет- ғұрпын тэрбиелік арнасына багыттаушы құрал болып табылады. Отбасында туыстық қарым-қатынастың даму барысында кез келген туысы жайлы қалыптасқан жаңсақ нанымдар болады. Жаңсак нанымдар қарым-қатынас негізінде, тарихи-экономикалық өзгерістер барысында пайда болады. Сондықтан ол өзгермелі құбылыс. Адамның біріккен іс-эрекет, қарым-қатынас барысында жаңсақ нанымдар өзгеріске ұшырап отырады[179]. Туыстық қарым-қатынас қазақга бір-біріне қол ұшын беріп, көмек көрсету тұрғысында езінің кең пейіл бауырмалдығымен, дархандылыгымен, жомарттыгымен ерекшеленеді. 2.4 Қ азак халкы ны н кары м -каты насы ндагы этносты к жаңсақ нанымдарды н керінуі мен даму динам икасы н зерттеу Қандай да болмасын қарым-қатынас жүйесінде екі жақтық әРекет болады. Ол қарым-қатынастағы негізгі роль иемденуші - коммуникатор, екіншісі - реципиент. Бұл кұбылысты туысқандар аРасындагы қатынастан жақсы көруге болады. Жаңсақ нанымдар осы ®зара туыстық қарым-қатынас барысында белгілі әрекет етуде байқалады. Отбасындағы туыстық қарым-қатынаста балалардың, әсіресе, еРесек адамдардың алатын орны ерекше. Сондықган да осы Ртгеуіміздің маңыздылыгы - оқушы жасындагы балалар мен ересек ~дамдардың туыстық қарым-қатынасындагы жаңсак нанымдардын Р,нуін зерттей отырып, туыстық қарым-қатынастың кұрылу 131 механизмдерін аныктау арқылы отбасындағы осы өзара әрекетінің негізінде әлеуметтену процесінін тиімді жақгарын аныктау. Негізгі зертгеу мақсаты туыстык қарым-қатынаста этностық жаңсак нанымдардың көрінуін анықтау жэне олардың туыстық қарым-қатынастың негізгі құрамдас бөлігі бола тұрып, ұлттық сана- сезімнің қалыптасуына әсер ететіндігін тэжірибелік тұргыдан дэлелдеу болды. Бұл зерттеуден көрінетін құбылыс - Этностық жаңсақ нанымдар отбасындыгы қарым-қатынастың жэне отбасылық дэстұрлердің ерекшеліктеріне жэне ұлттық танымдық іс-эрекеттің қалыптасуына байланыстылығы Зерттеуге барлығы 600 адам қатысты. Олардың ішінде мектеп оқушылары да ересек орта жасы 25-35 жастағы отбасы бар адамдар да болды. Зерттеуіміздің бірінші сатысында зерттеу міндетіне байланысты, қазақтың туысқандық ерекшеліктерін анықтау сұрақнамасы арқылы жұзеге асырылды. Бұл зерттеуде оқушылар мен ересек адамдардың қазактың туыстық қарым-қатынас ерекшеліктері туралы білім деңгейін аныктау мақсаты койылды. Зерттеудің ғылыми-эдіснамалык негізін анықтауда қазақтың туыстык қатынастарындагы өзара үш сабақтас жұртгық топқа бөлінуі ескерілді. Осыған байланысты сұрақнаманы казактың туыстык қатынастарының үш жұртынан тарайтын туысқандары туралы 46 сұрақтан құрдық. Сұрақнаманы жүргізу алдында зерттелушілерге бланктер беріледі. Онда аты-жөні, жасы, жынысы көрсетіліп, жауап парағына жазылады. Оларга өз ойларын толық жазуларын, уакыттын шектелмейтіндігі ескертіледі. Сұрақнаманың математикалық еқдеуінде эрбір сұрактын жауабын баллдық көрсеткішпен берілді. «0» балл - мүлде жауап бермеген, «1» балл - толык жауап бермеген жэне «2»-балл- толык жауапка беріліп, екі топтың ортак пайыздық көрсеткішін ш ы ғары лды - Алынған нәтижелерді мынадай тұрғыда багаладық: 0-30 - білім деңгейі темен; 31-60 - білім деңгейі орташа, жаксы; 61-92 - білім деңгейі өте жақсы, жоғары. Осы жұмысты қолға алмас бұрын өз халқымыздың бойына сіңген қандай эдет, мінез-құлық қ а си еттер і. сапт-дәстүрлер, т.б. адамдармен эңгіме жүргізіп, о к у ш ы л а р д ы Н сабақтарына катынасып, атапмыш мектепте семинарлар жүргізілді. Туыстық қарым-қатынаста этностық жаңсақ нанымдардь|и көрінуін анықтау жэне олардың т у ы с т ы қ к а р ы м - к а т ы н а с т а р ы н ы Н негізгі қ ұ р а м а с ы (себебі) болатындығын дэлелдеу. Осы к ө р с е т і л г е н мақсаты жүзеге асыру барысында Б.А. Әмірова, Р.Т. Әлімбаева, С.М- Жақыпов, Т.Нельсон, В.Ф. Петренко, Т.Г. Стефаненко жэне т.б- 132 птгык психология саласында көп еңбек еткен авторлардың ^кбектеріне сүйендік. Зерттеуіміздің алгашқы бөлімінде «казактың туыскандык карым-катынасының ерекшелігін аныктау» тесті (Б.Әмірова) 0к у ш ы л ар мен үлкен адамдарга жүргізілді. Накты тестік сұрактардың н эти ж есін е жүгінсек, екі топтың да білім деңгейлері «өте жақсы» деген көрсеткішті көрсетгі. Төмендегі 1 кестедегі көрсеткіштерден окушылар мен е р ес ек т ер д ін жас ерекшеліктеріне сай, ягни оқушылар «қайын жұрт» ұгымы жайлы жалпы елестетулері бар болганымен, нактылы т ү с ін б е й т ін д ік т е р ін , ал ересектердің оган үлкен мэн беретіндіктерін байкаймыз: 1- кесте. Оқушылар мен ересек адамдардың қазақтың туыстык карым-қатынастары бойынша білім деңгейлері:_____ _______________ Зсртгеуге катысушылар Барлык саны,(% ) Нагашы жұрты Өз жұрты Қайын жұрты Сан- дық к-ш Пайыз- ды к к-ш Сандық к-ш Пайызды қ к-ш Сандық к-ш Пайыз Д Ы Қ к-ш Оқушылар 30 0 (100% ) 150 50% 90 30% 60 20% Ересек адамцар 300(100% ) 90 30% 150 50% 60 20% Қазақтың туыскандық карым-қатынасының ерекшелігін анықтау сүрақнамасын окушыларга жүргізу барысыңда барлыгы өте жаксы білім деңгейін көрсетгі. Орта көрсеткіш 73%-га тең болды. Туыстык карым-қатынас казақта бір-біріне қол ұшын беріп, көмек көрсету тұргысында өзінің кеңпейіл, бауырмалдыгымен, дархандылығымен, жомартгылығымен айқын байқалады. Оқушьшардың туыстык қарым- қатынаста, мэселен, енші беру, нағашылап келу, үлкендерді кадірлеу, жеті атаны білу, эр туыстың орнын, кімнің калай туысатынын білу, олардың ұлттык элеуметгену деңгейінің жоғары деңгейде екендігін көрсетеді. «Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар Дегеңді халық тегін айтпаған. Аға мен карындастың арасында болатын ерекше туысқандық сыйластыкты, жеңге мен қайнысының аРасындағы сырластықты оқушылар көрсеткен. Туыстык катынасы Жакын нагашы жұртының ішінен ерекше бөлелерін жақсы көріп, нағашы атасы мен эжесіне, үлкендерге деген сый-құрмет, нэзік 'лтипат, кішіге деген қалтқысыз қамқорлық лебі оқушьшардың Казақтың туыстық қарым-қатынастарына ерекше мэн беретіндіктерін Жэне ұлтгық элеуметтену деңгейінің жоғарылығын көрсетеді. Ересек адамдар экесі жагынан туысатын өз жұртының туыстык еРекшеліктерін 50%-га біледі екен. Бұл адамдардың жеті атага т°лмаган жағдайда бір-бірімен кыз алыспау, жеті ұрпакты білу, 133 «немеурін» немесе «үмен» деген не, аға мен қарындастың қарыщ» қатынас ерекшеліктерін білулерін, туысқандарының ішінде үщ жүрттан өз жүрттарын жақын түтатындықтарын көрсетеді. Ал, анасы жагынан туысатын нагашы жүртының туыстық ерекшеліктерін 30%. ға біледі екен, яғни жиен, бөле, нағашы аға, нағашы апа туралы білімдерінің бар екендігін көрсетеді. Ал, қайын жүртының туыстьіқ ерекшеліктерін 20%-ға біледі екен. Ол үлкен адамдардың кұда, қүдағи, балдыз, бажа, күйеудің сыбагасы жайлы білімдерінің бар болғанымен, жақын түтпайтындығымен, алдыңғы қатарларға қоймайтындығымен түсіндіруге болады. Қазақтың туысқандык карым-қатынасының ерекшелігін анықтау сүрақнамасын үлкен адамдарға жүргізу барысында барлығы өте жақсы білім деңгейін көрсетті. Орта көрсеткіш 87%-ға тең болды. Өз жұрты, нагашы жұрты, қайын жұртының туыстық ерекшелігін білу мақсатында қойьшған сұрактарга толығымен жауап берген. Шаңырақты ұстап қалатын кенже бала, қадірлі адам - үлкен аға, аға мен қарындас арасындагы сыйластық, қайнысы мен жеңгесінің арасындағы қарым-қатынас, бөле, жиен, абысындар, бажалар, күйеудің сыбағасы, қайын жұртқа қатысты туыстық қатынастарды білулерін, біріншіден, ересек адамдардың жас ерекшеліктеріне сай барлығының отбастарының болуымен, екіншіден, ұлттық элеуметгену деңгейінің жоғарылыгымен байланыстыруға болады. Жеке адамның элеуметтік-психологиялық құрылымынын орталык компоненті ретінде ез-өзіне және қоршаған ортасын құрайтын адамдарга деген қатынасы манызды екендігі белгілі. Сұрақнама бойынша нэтижелер көрсеткішін төмендегі суреттен көруге болады. ОРЯДІ 6 Сурет - Қ азак ты ң т у ы ск ан д ы қ к ар ы м -қ аты н ас ерекш елігін окуш ы лвр мен ересектердің ан ы к тау л ар ы н ы ң көрсеткіш тері о?ушылар 134 Бұл суреттегі көрсеткіштерді корыта келгенде, қазактың іскандык қарым-қатынасының ерекшеліктерін оқушылар да, ересек адамдар Да ете жаксы деңгейде білетіндіктері, сонымен қатар үш ^ р г г ы ң ішінен оқушылардың нагашы жұртгың, ал үлкен адамдардың ө3 ж ұ р т ы н ы ң туыстық еркешеліктерін жетік білулері, үлттық э л еу м етген у деңгейінің жогары дәрежеде екендігін көрсетеді. Ал бұл өз мэнінде ұлтгық сана-сезімнің қалыптасқандыгын білдіреді деп айта аламыз. Міне, сондықтан да жеке адамды элеуметгік-психологиялық зерттеу әдістерінің ішінде, өзіне маңызды адамдармен қатынасын аныктаудың мәні зор болып табылады. Сұрақнамадан алынған нәтижелерді нақтылау мақсатымен зерттеудің екінші сатысында А.Н. Лутошкиннің қатынастың түстік тесті қолданылып, адамнын езіне мэнді туысқандарымен өз-өзіне деген эмодионалдық этностық жаңсақ нанымдар компоненттерінің қатынасын анықтадық. Қатынастың деңгейі саналы да, санадан тыс та болуы мүмкін. Бұны ғылыми-теориялық негіздеуде В.Н. Мясищевтің, Б.Г. Ананьевтің[181], А.Н. Леонтьевтің эдіснамалық трсырымдамалары алынды. Қатынастың түстік тесті арқылы адамның өзіне мәнді іуысқандарымен жэне өз-өзіне деген эмоционалдық компоненттерінің қатынасын анықтау максатын қойдық. Қатынастың түстік тестін окушыларға жүргізу барысында, өз жұрты мен нагашы жұртының туысқандарынан тұратын, негізгі 16 туысқанды алдық. Өз жүрты мен нағашы жұртының туысқандарынан тұрады. Олар: әке, ана, ата, эже, аға, апа (әпке), іні, қарындас, жезде, жеңге, нағашы ата, нағашы әже, нағашы аға, нағашы апа (әпке), беле жэне өзі. Ал, ересектерге 24 тусқандық белгілерді алдық. Зерттеу шарты бойынша, қатынастың түстік тестін жүргізу келесі кезеңдерден тұрады: 1. Алдымен зерттеуші зерттелуші адамға мәнді түсініктердің не адамдардың тізімін құрады. Біз мұнда қазақтың туысқандарының шіінен ең негізгілерін алдық. Оқушыларға жүргізу барысында, 16 туьісқанға деген эмоционалдық қатынастарын анықтадық. Олар: эке, ана, ата, эже, аға, эпке, іні, қарындас, жезде, жеңге, нағашы ата, нагашы эл«е, нағашы аға, нағашы әпке, бөле жэне езі. Ал үлкен адамдарға жүргізу барысында, адамның өз жұрты, нагашы жұрты * әне қайын жұртының негізі туысқандарын алдық. Олар: әке, ана, ата, ә*е, аға, эпке, іні, қарындас, жезде, жеңге, жиен жэне немере, нағашы ата. нағашы эже, нағашы аға, нағашы эпке, бөле, келін, күйеу бала, ®а*а, абысын, қайын аға, қайын эпке, балдыз жэне өзі. 2. Зерттелушінің алдына ак фонга кез келген ретте түстер жайылады. Нұсқау: «Мен казір сізге негізгі туысқандар тізімің біртіндеп оқимын. Сіз эрбір туысқаныңыздың мінез-құлқына сай, сол адамды түстермен байланыстырасыз. Таңдалған түстер кайталануы мүмкін. Адамды түспен байланыстыруда «адамның сыртқы келбетімен, киімімен емес, мінезінің ерекшеліктерін ескеруіңіз кереқ» деген инструкция беріледі. Бұл тесті екі түрлі нұсқамен жүргізуге болады. Қысқа нұсқасында зерттелушіден қандай да бір түсінікке не адамға тек бір түсті гана таңдап көрсету талап етіледі. Ал толық нұсқасында зерттелуші барлық сегіз түсті «ұнайтынынан» «ұнамайтынына» дейін ретпен қойып шығады. Біз зерттеуімізде қатынастың түстік тестінің қысқа нұсқасын қолдандық. 3. Ассоциативтік процедурадан кейін зерттелуші түстерді рангтік нөмері бойынша орналастырады. 4. Тест нэтижелерінің интерпретациясы екі кезенде негізделеді: а) түстердің орналасуы рангте алатын орны бойынша анықталады. Егер де қандай бір ұғыммен ‘не адаммен апдыңғы қатардағы түстер ассоциацияланған болса, онда зертгелуші ол адамға жагымды қатынаста, эмоционалды қабылдайтындығын жэне өзінің ол адамға деген қатынасымен қанағаттанатындығын білдіреді. Ал егер де адамды соңғы қатардағы түстермен байланыстырса, зерттелуші ол адамды эмоционалды қабылдамайтындығын, жағымсыз қатынаста екендігін білдіреді. Тестің қысқа нұсқасында түстердің рангі 0-ден 7- ге дейін өзгере алады. б) эрбір түстік ассоциацияның эмоционалдық - жеке адамдардың интерпретациясы бойынша, қатынастық мазмұндық ерекшеліктері туралы мағұмат алуға болады. Бұл тесті қолдану эрбір түстің эмоционалдық мэнділігін білуді талап етеді. Қатынастың түстік тестінін эрбір түсінің эмоционалды - тұлғалық мэні бар. Қатынастың түстік тестіне кіретін түстердің «тұлгалык» сипаттамалары 1. Кек: адап, эділ, қайырымды, ренжімейтін, сабырлы. 2. Жасыл: тиянақты, шыншыл, сабырлы, өзін-өзі жүктеу/скачать 11,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|