табиғатка  караганда  «ек ін ш і  д ү н и е »   р ет ін д егі  ж асанды лы к

Таптаурындану  мен  жаңсақ  нанымдар  әлеуметтік  қабылдауі 
байланысты  болғандықтан  жаңсақ  нанымдардын  пайда  болу  негізі  п 
сонда  дей  аламыз.  Ендеше,  этностық  жансақ  нанымдар 
тұлғаны 
этноэлеуметтенуінен туындайды.
Тұлга  езінің  этноәлеуметтену  барысында  өз  халқына  тән  мің* 
бітістерін, 
мінез-құлық 
таптауырындарын, 
эмоционалдык 
мотивациялық 
ерекшеліктерін, 
тапғамын, 
басқа 
да 
тұлғалц 
қасиеттерін  өз  бойына  сіңіреді.  Осыған  орай  ұлттық  тұлғаныіі 
этностық  әлеуметтену  процестері  қоғамдағы  тарихи-элеуметгііі 
саяси-экономикалық 
жағдайларға 
байланысты, 
этномәдені 
құндылықгардың,  қарым-қатынастың,  сонымен  қатар  танымдық  іс. 
эрекеттердің тұлга санасына эсер етуі негізінде жүзеге асады.
Сонымен,  қазіргі  кезде  ұлттық  тұлганы  қалыптастыру  оныі| 
әлеуметтену 
жэне 
мэдениетгену 
жүйелерімен 
сабақтастырыла 
қаралуда.  Себебі,  оның  мінез-құлқы,  келбеті,  өмірлік  бағыт-бағдарь 
жогарыда 
көрсетілген 
құндылықтар 
негізінде 
қалыптасады 
Сондықтан  жас  ұрпақтың  әлеуметтену  мэселесі  елімізде  мемлекеттіі 
саяси деңгейге көтеріліп отыр.
Мұны  төмендегі  суреттен  тұлганың  этностық  элеуметгені 
факторлары ретінде көрсетеміз:
Әлеуметгену
институттары
Отбасы
Тарихи-
Саяси-
экономикалық
әлеуметгік
Этномодені 
Қүндылық 
тар
і
Бала бақшасы 
-----------+ - ----------
Мектептер мен 
Колледж,
Тупғаиың этни- 
калық элеумет- 
тенуі
Ж.О.О.
*
Басқа 0 .0 .  жэ- 
не кәсіби  орта
N
Қарым-
Танымдык іс-
л
катынас
-----
эрекеггер
Тұрмыстык-
шаруашыл
1  Сурет  - Т ұ лган ы н  этносты к әлеуметтену ф акторлары
Бұл 
суреттен 
ұлттық  тұлғаны 
қалыптастырудағы 
негізгі 
торлар 
тарихи-элеуметтік, 
саяси-экономикалык 
жағдайлар, 
ганьш  күнделікті  кездестіретін,  біріккен  іс-әрекетке  түсетін 
^ еү м еттік   ортасы,  этномәдени  құндылықтар  жэне  қарым-қатынастар 
м^ен танымдык іс-эрекеттер екендігін  көреміз.
Сонымен  көптеген  шетел,  кеңес  ғалымдарының  теорияларына 
йеңе  отырып,  этностық  жаңсақ  нанымдардың  этноэлеуметтену 
процесінде  пайда  болатындығын  жэне  әлеуметтену,  таптаурындану, 
бағытталу 
құбылыстарының 
бір 
- 
бірімен 
байланыстылыгын 
к өр сеттік . 
Соған  орай  тұлганың әлеуметтік  біртектіленуі  оның жаңсак 
н а н ы м д а р ы н ы ң  
негізінде  калыптасатындығын сипаттадық.
1.4 
Этностык  жаңсак  нанымдардын  ұлттык  багыт  пен 
бягыттылык кұрамы тұрғысында  карастырылуы
Этнос  өзінін  мэдениетін,  эдебиетін  салт-дәстүрін,  тұрмыс- 
тіршілігін  динамикалық  түрде  дамыта  отырып,  өз  бойында  белгілі 
психологиялық  багыт  жүйелерін  қалыптастырады.  Бұны  анықгауда 
оған  байланысты  алғы  шарттарды  ескеруіміз  керек.  Біріншіден, 
жаңсақ  наным  ерекшеліктері  -  элеуметгік  құбылыс.  Ендеше,  адамның 
қоғамдағы  орны  жэне  іс-эрекеті  мәдени-әлеуметтік  механизмдер 
ерекшеліктеріне  байланысты.  Екіншіден,  адамның  жаңсақ  нанымы 
өзінің  ішкі  бағытына  байланысты  тарихи  жэне  ұлттық  кеңістіктерде 
бірдей. 
Үшіншіден, 
әр 
әлеуметгік, 
жыныстық 
жэне 
жас 
ерекшеліктеріне  байланысты  болатын  топ  когамда  ұлт,  өздеріне  тән 
мінез-құлық ерекшеліктерін иемденеді.
Әлеуметтік  психологияда  тұлганың  топ  мүшесі  бола  отырып, 
ондағы  қатынасында,  элеуметтік  объект  болуында  және  өзін-өзі 
реттеу  механизмінде,  тұрақты  жэне  сэйкестендірілген  элеуметтік 
мінез-кұлқында  жэне  тұлғаның  әлеуметтену  процесінде  багыт  үнемі 
Ұшырасып отырады.
Тұпғаның 
даму 
жағдайының 
этномәдениеттік 
жақтарын 
Р-Бенедикт[91], 
А.Кардинер[92], 
И.Кон[93], 
М.Мид[94],
м -Мұқанов[95]  еңбектерінен  көреміз.  Бұл  зерттеулер  жеке  адамның 
Дамуындагы 
этносгық, 
тарихи 
жэне 
табиги 
жағдайлардағы 
тэуелділіқті  көрсетеді.
< П 
®СЬІҒан 
байланысты 
ғалымдар 
тапқысына 
түскен 
эт СИхологиялық  энциклопедияның»  (М.,  1985)  жоба  сөзтізбегінде 
«  ° ПСИХологияға байланысты  отызға жуық терминдер  алынған.  Оған
1ҮР»,  «сапт», «ритуал»,  «этностық таптаурын»,  «табу»,  «этностық
60
бі

I
қатынастар», 
«этностық 
келіспеушілік», 
«этноцентризмі 
«біртектілік»  (идентификация)  «этностық  бағыт»  жэне  т.б.  кептеге 
ұғымдар енгізілген  [96].
Этнос  мэселесінің  психологиялық  жағын  карастыруда  ұлтгьі 
өзіндік  ерекшелігін,  оның  болмыс-бітімін,  мінез-кұлық  ерекшелігц 
тұрмыс-тіршілігін анықтамай, оның генезисін көрсету өте қиын.
Этнопсихология  өзі  жеке  дара  ғылым  бола  отырып,  ру,  тайгц 
халық,  ұлттардын  психологиясының  даму,  жетілу  ерекшеліктер 
қарастырады.  Ендеше,  хапық  -  аумақ  пен  тіл  бірлігі,  ортак  мэдениеі 
мен экономикалық қатынастарының ұрығы бар ұлттық топ.
Соңғы  кездері  этнос  психологиясының  мәселелері  жиі  ауызғ 
алынып,  оның  кейбір  жақтары  зерттеліп  жұр.  Этнос  мәселесініі 
психологиялық  жағын  қарастыруда ұлттың  өзіндік  ерекшелігін,  оныі 
болмыс-бітімін, 
мінез-құлық 
ерекшелігін 
анықтамай, 
оныі 
филогенетикалық, онтогенетикалық түбірін аныктауөте қиын.
Тұлғаньщ 
бағыты 
оның 
бағыттьшығының, 
кұндылыі 
бағдарының  жаңсақ  нанымдарының  өзгерістерге  ұшырап,  реттелуіні 
байланысты өзгеріп отырады.
Багыт  тұлғаның  өз  бетінше  шешім  қабылдауында,  өзімен-ез 
белгілі  мэмелеге келуінде, бұрынғы  қалыптасқан жаңсақ нанымдарда» 
бас тартуында ұлкен роль атқарады.
Тодд  Нельсон  өзінің 
атапмыш 
еңбегінде,  жаңсак 
нанымдарДН 
60-70  жьшдары  объектіні  элеуметгік  топты)  бағалау  деп  көрсетеді 
«Бірақ  ол  негізінен  бағыт  болады.  Сол  себепті,  көп  жағдайда  онЫ 
танымдык,  аффективтік  жэне  мінез-құлықтық  тұргыдан  қарастырыл 
келдік»,  -  дейді  [10,25].  Себебі  ғалымның  түсіндіруінше,  жаңсак 
нанымдар 
адамның 
бағалауындағы 
аффективті 
жэне 
соғаі 
байланысты  туындаған  мінез-құлқы.  Ал,  тағы  осы  автордыЛ 
айтуынша, танымдық-элеуметтік жағдайларда бағыттың (бағалаудын)і 
яғни «жаңсақ нанымдардың әлсіреуі»  [10,330]  мүмкін.
Ұлттың  өткен  өмір  тарихымен  қазіргі  болмысымен  танысу  ' 
теориялық  міндет  емес,  саяси  нық  үйлесу,  бірігуі  қажет.  ¥лі 
өкілдерінің  танымдық  бағыгының  өрістеуі  ұлттық  құндылықтардь 
дұрыс бағалауға, ұлт мәдениетінің жетілуіне себін тигізеді.
Өз  өмірінің  белсенді  субьектісі  жэне  дарапық  тұргысынД3 
тұлғаның  этностык жаңсақ  нанымдарының  көріну  мэселелері  -  қазірГ 
тэжірибелік  психологиядағы  ең  маңызды  бағыттардың  бірі.  Осыга( 
байланысты  психологиядағы  маңызды  мэселелердің  -  бірі 
т ұ л ғ а н ь іН  
сана-сезімінің  тұтастай  құрылуының  факторларын,  заңдылықтарЫЧ 
ұғыну,  оның  ішкі  жэне  элеуметтік  белсенділігінің  көздеріні" 
интегралдык  компоненттері  ретінде  жансак  нанымдардың  даМУ
62

г е н е з и с і  
мен  динамикасы  мэселесінің  теориялык  жэне  қолданбалы 
аспектілерін терең зерттеу міндеті.
Бұрынгы  кенестік  жэне  шетел  психологиясында  тұлганың  жансақ 
н а н ы м д а р ы н ы н  
қалыптасуын  зерттеу  негізгі  мэселелер  ретінде 
каралмайды.  Кеңестік  психологияда жансақ нанымдар  психологиялык 
багыт  компоненті  немесе  этностык  багыт  компоненті  жэне  мінез- 
кұлык  таптауырындары  негізінде  болып,  көптеген  эдіснамалық  жэне 
теориялык зерттеулер негізіне орналасады.
Нанымдар  субьектінің  жагдайы,  ол  жеке  адамнын  рухани  ісімен 
тыгыз  байланысты  болады,  идеяларда  бейнеленетін  обьект  турапы 
белгілі  бір  акпарат  хабарының  негізінде  пайда  болады.  Басқа  да 
с е з ім д е р ім е н  
қатар  наным  сезімімен  қосарласып,  адам  қызметінің 
түргкі  ұйтқысы,  мақсаты  пайда  болады  жэне  багдары  болып 
табылады.
Философия  мен  психология  тарихында  наным  теориясы  үш  түрге 
бөлінеді:  көбінесе  сезім  ретінде  қарастырылатын  эмоциялық  наным 
(Ю.  М.  Джеймс),  интеллектінің  феномені  ретінде  түсіндірілетін 
интеллектуалдық  наным  (Г.Гегель,  Дж.Мимо  т.б),  ерік  атрибуты 
деп 
танылатын  еріктік  наным  [97,393].  Ол  жеке  когамдық  сананың 
қажетгі,  элеуметтегі  адамдар  іс-әрекетінің  маңызды  кезеңі  болып 
табылады. 
Наным 
обьектілері,  табиги  жэне 
элеуметтік 
өмір 
шындығының  фактілері,  күбылыстары  жэне  даму  тенденциялары 
субьектіге  сезімдік  жағынан  берілмеген  жэне  мүмкіндік  түрінде  гана 
көрінеді. Бүл орайда наным обьектісі шын мэнінде бар бейнелі эмоция 
деп 
саналады.  Индивид  элеуметтік  жэне  түтас  алғанда  қогамдық 
нанымдар субьектісі бола алады.
Нанымдар  обьектіні  ғана  емес,  сонымен  қатар,  негізінен  апғанда, 
оган субьектінің  қоғамдык болмысын,  оның қажетгері  мен  мүдделерін 
де  көрсетеді.  Нанымдар  -  ерекше  психологиялык  феномен.  Оның 
ішінде, діни нанымдар ерекше жағдай болып табылады, себебі  оларды 
коғамның  өмір  сүруінің  өзіне  тэн  жағдайлар  гуғызады.  Теологиялық 
•Діни 
нанымдар  адам  жанынан  ажырамайтын  қасиет  немесе  қүдай 
Рген  рахат  деп  біледі.  Бүл  күйінде  наным  парасатқа  білім  негізі 
Ретінде қосьшады.
Гапым  Т.Рысқалиев  нанымды  былай  деп  сипатгайды:  «Наным  - 
Дүниеге  көқарастың  күрамдас  бөлігі.  ...  Наным  -   дүниені,  емірді, 
^Дамдар  карым-қатынасын  танып,  талдап  жэне  ой  елегінен  өткізіп, 
нгерудең  гуатын  ХүЖЬірЫМ.  түйін.  Нанымсыз  дүниеге  көзкарас 
ҮРекке  жетпеген,  санага  сіңбеген,  көңілге  конбаган  абстрактылы 
еці 'НІК  ®олып  калады.  Нанымга  айналған  білім  -  түсінік  адамды 
ащан  немқүрайды  калдырмай,  іс-қимылға  бастайды,  адамның
63

тұлғалық  ұстанымына  айналады.  Сондай-ақ  оган  ие  болған  адаі 
өзгеріп,  көзін  ашады,  бойындагы  қабілеттерді  оятып,  жігерлендіред 
өмірдегі  келеңсіз  құбьшыстарға  қарсы  тұрғызады.  Наным  адамі 
сыртқы  кұшпен,  ұгіт-насихатпен  танылмайды.  Оган  адам  ойланьц 
толғанып  өз  еркімен  жетеді.  Адам  өз  нанымынан  оп-оңай  ба 
тартпайды,  керісінше, оны табандылықпен қорғайды»  [98,14].
Т.Рысқалиевтің  бұл  пікірі  де  нанымның  танымдық  іс-әреке- 
барысында  қалыптасып,  шынығатынын  сипаттайды.  Ал,  біздц 
талдауға  салып,  зерттеу  нысанасы  етіп  отырган  феномен  осі 
нанымның алдыңғы  көрінісі,  яғни адамның санасына келіп тұскен, 
эл 
адам  санасында толық аныкталмаған, аңғарылмаған  ақпараттардың 
оі 
елегінен  өгіп,  белгілі  тұжырымдарға  жетіп,  сол  құбылысты  танудап 
сана-сезімнің  алгашқы  көрінісі  (нышаны).  Сондықтан  да  біз  бұі 
феноменді  «жансақ  наным»  деп  көрсетеміз.  Ол,  эрине,  алдымеі 
адамның  белгілі  бір  әрекетке  деген  бағыт,  багдарын  реттейді 
де 
тұлғаның, 
ұлтгың 
езіндік 
психологиялық 
ерекшеліктерін 
қалыптастыруға түрткі болады.
Ал, ұлттық-психологиялық ерекшеліктер  багыт жэне  таптаурын 
механизмдер 
арқылы 
көрінеді. 
Ұлттық 
психологиялыі 
ерекшеліктердің  көрінуі  екі  жақты,  яғни  олар  санадан  тыс 
жән< 
саналы эрекеттер ортасында, адам еркіне байланысты  емес.
¥лттық  бағыт  туралы  бірінші  рет  анықтама  берген  Л.М. 
Дробижева  «¥лттық  бағыт  дегеніміз  -  анық  ұлт  өкілінің  өзіне  тән 
эрекетке, ұлтаралык байланыстарда дайын  болу мінез-кұлқы»[99]. 
Ал:
А.Гаджиев  багытты  структуралык  ұлттық  психология 
к о м п о н е н т ін е  
енгізді[100].
Қазіргі 
негізгі 
тұсінікте 
ұлттық 
бағытты, 
біріншіден 
анықталмаған  ішкі  дайындық  жағдайы  ретінде  түсіну  керек.  ¥лттык 
бағыт тарихи даму арқылы қалыптасады.
Екіншіден, 
негізгі 
ұлттық 
бағыт 
фиксациясын 
ұлттыі 
таптаурынның  құрылуынан  іздестіру  керек.  ¥лттық  таптаурыннын 
құрылуы  - элеуметтік  шындыққа жауап  реакциясы,  эр  реакция  немес* 
эр  жағдай  коршаған  орта  шындығымен анықталып  қана қоймайды, оЛ 
осы  фактормен  де  белгіленеді.  Адам  өзіне  қарым-катынасты  эсер 
еткізеді,  ол  қажет  пе,  қажет  емес  пе,  қызықтыра  ма,  қызықтырмай  м* 
деген  бағытпен  кызықтырады  немесе  итермелейді».  Сөйтіп,  ада^ 
миында, эр ұлт өкілінде процестер сэйкестігі  калыптасады.
Үшіншіден,  ұлттық  бағыт,  басқа  бағыт  түрі  секілді  іс-эрекеТ 
процесі  арқылы  қалыптасады,  бірак  олардан  ерекшелігі  -  сэйке^ 
жағдай  іс-әрекеті  ретінде көрсетіле огырып, спецификалық 
ә л е у м е т г і*  
мөлшер (норма), жүріс-тұрыс көрінісі ретінде көрінеді.
64

Сонымен,  ұлттык  багытты  функциялану  процесіне  жатқызу 
ө й т к е н і 
ұлттык  бағыт  рөлі  реттелу  психикасы  жагдайының  іс- 
К 
о т ін е 
сабакгасады.  Ұлттык  багыт  психиканың  негізгі  қызмет  ету
э р е к е и п ь  
.
_масы  ретінде  эр ұлт  аркылы  керсетшеді.  Онда ұлттык психикалық 
ек ш ел ік т ер  
көрсетіле  отырып,  ұлтгык  психологияның  керіну 
(Ьормасын, сонымен 
к атар 
ұлттың ішкі  мазмұнын кұрастырады.
Багыт  мэселесі  Д.Н.  Узнадзе  мектебінде  арнайы  ерекше 
(Ьеномен  ретінде  зерттеліп,  бірнеше  анықтамалар  берілді:  «Багыт 
д е г е н ім із  
-  бір  субьектінің  динамикалық  жагдайы,  эрдайым  дайын 
болуы,  субьектінін  багытталуы  нақты  койган  мінез-кұлык  әрекет 
агымын  осы  обьектіге  қатынасын  қамтамасыз  етуі»;  «Бағыт  дегеніміз 
сп ец и ф и к а л ы к  
жағдай, 
бір  белгіленген  бағыт  бірнеше  ұқсас 
объективті  жағдайлардың  негізі  болады.  Багыт  қажетгілік  пен  жагдай 
негізінде  пайда  болады.  Қажеттілік  белгілі  организмде  өзектеледі, 
жагдай  осы  қажеттілікті  қанағаттандырады.  Бағыт  алғашқы,  жаппы, 
жіктестік  емес  жағдайды  кұрайды.  Бұл  локальды  емес  процесс,  оган 
иррадиция  жэне  генерапизация  жагдайлары  тэн.  Бұған  қарамастан 
эртүрлі көзқараспен сипатталады»[101].
Алғашқы  фазада  бағыт:  диффузды,  жіктеспеген  жағдайда 
көрінеді,  арнайы  жіктескен  форманы  шығару  үшін  жагдайға  эсер 
етуін  қайтапау  мүмкіндігі  туады.  Осы  деңгейде  бағыт  белгіленеді, 
нақгыланады  (фиксированная  установка).  Субьектіге  жағдай  эсер 
еткенде,  сандық  дифференті  немесе  сапалық  қатынаста  бағыт  пайда 
болады.  Олардың  арасында  айырмашылық  байқалмайды  жэне  бағыт 
белсенділігінің  заңдылығы  екі  жағдайда  да  өзгеріссіз  болады.  Бұл 
заңдьшык  эртүрлі  багдарда  байқалады  жэне  субьект  бағыт  жағдайын 
әр жақты  сипаттайды.  Бағыт белгіленуіндегі  оның дифференциациясы 
тез  арада  біркелкі  жүзеге  аспайды.  Өшу  процесі  анықталған 
зандьшықпен  жүреді,  бір  катар  деңгейді  өткереді,  нэтижесінде 
жойылу  жағдайына  жетеді.  Осы  жагдайда  жекелік  вариация  фактісі 
хөрінеді;  толық  жойылу  көзқарасы  бойынша,  бағыт  статикалық  жэне 
Динамикалық  болып  ерекшеленеді.  Ақырындық  көзкарасы  бойынша - 
пластикалық  жэне  тұрпайы  бөлік  бөлінеді.  Күнделікті  белгіленген 
0 - т  біркелкі  емес:  жалпы  (лабильді)  немесе  тұракты  (стабильді).
типологиялык  тұрақтылыққа  байланысты  константты  және 
бой 
ДЬІ  ®0ЛЬІП  бөлінеді.  Сонымен  бағыт  эртүрлі  көзқарастар 
^ньіқта!!3 
сипатгапаДы 
жэне 
оның 
ерекшеліктері 
эр 
жакты
ПСИХолАоДамда  белсенділіктің  толық  аумагы  бар,  карапайым  саналы 
ҒЬ|лымиГИЯЛЫК  ‘° 'эРекетке  әкелеД'  жэне  бұл  аумақты  зерттеу,  үлкен 
Қызыгушылық  тудырады,  оны  арнайы  талдаусыз  адам
65

' I
психологиясын  түсіну  мүмкін  емес.  Бағыт,  Д.Н.  Узнадзенін  ай. 
бойынша,  түлғанын  физиологиялык  талабына  сай.  Ф.Н. 
Бассенніі 
сыны  ретінде  қарастырсақ,  Узнадзе  үсынған  «бағыт»  туралы  түсіні, 
«саналы түрде күрделі іс-әрекетгің формасына сэйкес келмейді»[102],
Сондықган  негізгі  мэселе  болып  отырған  -  Узнадзе  ұсын 
тұжырымды  беле  түсіндіріп  жіктеу,  соны  зертгеу,  негізгі  бағы.„ 
аныктау.  Жеке  адамның  хал-жағдайының  аса  күрделілігін  анықтау,  і 
әрекетін зерттеу ғалымдардың зерттеу ісінде негізгі мәселе болып отыр.
В.Н.  Мясищевтің пікірі  бойынша:«адамдардың  карым-катынасп, 
мэселесі  де  кеңінен  қарастырылуда.  Қатынасты  уақытша  байланыс 
ретінде  қарастырып,  жеке  адамның  субьекті  ретіндегі  ақиқато 
байланысын  анықтаймыз  жэне  оның  іс-әрекетінің  болашақ  багыть„ 
көреміз.  Қатынас  негізі  қарама-қарсылық  болып  табылады.  Оның 
белгілі  обьектіге  байланыстылығын  көрсетеді,  сонымен  қатар  іс-| 
эрекеттің ашылуын  анықтайды.  Бағыттан  гөрі  мұнда басқа элеуметтіЯ 
обьектілер, 
күрделі 
элеуметтік-психологиялык 
көзқарастағя 
жагдайлар  жэне  жеке  адамның  іс-әрекетінің  аумағы  қатынасы  да  өте 
кен қарастырылады»[103].
Арнайы  теорияның  жүйесінде  бұп  процестер  Л.И.  Божовичтің 
еңбегінде  қарастырылады.  Балалық  шақта  тұлганың  қалыптасуын 
зерттеуде  Божович  мынаны  анықтайды:  бағыттылық -  бұл  әлеуметтіқ. 
ортага  деген  жэне  элеуметтік  обьектіге  ішкі  қарама-қайшылықтыЯ 
қалыптасуы[104].
Бірақ  бұп  қарама-кайшылық  әр  түрлі  болады, 
жағдайдыН| 
обьектілігі, яғни ортак түсінікті  орнатуды  жан-жақты  аныктау 
болады.| 
Ол  бағытты  бірде  іс-әрекет  болжау,  белгісіз  жагдайында, 
белгісі^ 
обьектіге байланысты етуге бағыт береді.
Тұлғаның  бағыттылығы  адам  бойында  кездесетін  қарама^ 
қайшылықты  алдын-  ала  білдіреді.  Яғни  тұлғаның  элеуметгік-: 
психологиялық  өмірінің  қапыптасуына  әсер  ететін  күрделі 
жағдай 
күрделі  объект  болып  есептеледі.  Сол  себептен  тұпга  бағыттьшығЫІ 
бір  нақтылыққа  жатқызуға  болады. 
Оны 
біз  бағыт  ретінд*| 
қарастырамыз.
Батыс  психологиясында  элеуметтік  бағытгы  «аттитюд» 
дегең 
атаумен 
қарастырады. 
Ал, 
элеуметтік 
бағытгы 
т ұ л ғ а м е н  
байланыстырып  қарастырғанда басқа «§еЪ> терминімен белгілейді.
Бұл  тұрғыдан  оның  зертгелу  тарихын  П.Н.  Шихирев  үшке 
бөледі:
1.  1918 жыпдан бастап екінші дүние соғысына дейін;
2.  40-50 жж., ягни бұл сала дамуының тығырыққа тығылуы;
3
  50-ші  жылдан бастап  қазіргі  кезеңге дейін  «жаңа»  идеял  пайда 
болады  [Ю5]-
А т т и т ю д т ін  
пайда  болуы  басқа  көзкарастардың  пайда  болуын 
эне 
к а р а м а -к а й ш ы л ы қ га р д ы  
туғызады.  1935  ж.  Г.Оллпорт  атгитюд 
* ін іг ін ің   он  жеті  түрін  анықтады.  Осы  он  жеті  түрінен  аттитюд 
зертгеулерінде 
н е г із г іл е р і 
ғана  алынды,  аттитюд  бәрінің  түсінігі
бойынша:
- сананың 
белгілі жағдайы мен жүйке жүйесінің жагдайы;
- эрекетке дайындықгы айқындау;
- ұйымдастырылган;
- алдында калыпгаскан тәжірибе бойынша;
- іс-эрекет багьпының әсер етуі  [82].
Сондыктан  да  аттитюдтін  алдындағы  тәжірибе  іс-эрекетке
сілтеме беруінің себебін анықтайды.
Ал,  1942  жылы  М.Смит  үшкомпоненті  аттитюд  құрылысын
ұсынды:
- әлеуметгік бағыт обьектісін анықтау;
- объектіге бага, дұрыс және бұрыс сезімдер;
- іс-әрекеттің обьектіге қатынасты тізбектелуі.
Сонымен  қатар  элеуметтік  багыт  сананың  сезім,  бага  беру  іс- 
әрекеті дайындығын анықтайды[106].
Ал,  М.Рокичтің  айтуы  бойынша,  адамда  екі  аттитюд  бар: 
обьектіге  бағытталған;  жағдайға  бағытталган  немесе  біріншідегі  мен 
екіншідегі  қосылып  отырады.  Д.Катц  өз  еңбектерінде  аттитюдтің  әр 
түрін ұсынады[107].
Бірақ  баска  түрде  яғни,  эр  жагдайда  когнитивті  немесе 
аффектілікті  аттитюдтар  көрінеді.  Сондықтан  да  эр  түрлі  нәтиже 
болады.  «Аттитюдгің  тұтас  кезеңі  зерттеу  барысында  жоғалмайды, 
сондықтан  да  негізгі  мақсат  аттитюдтің  тұтастығын  қалпына  келтіру 
идеясын  әлеуметтік тұтастық  контекстісінде  қарастыру  керек.  Екінші 
мақсат  -  бүкіл  элеуметтік  жағдайдың  атгитюдтің  қалыптасуына  эсер 
^ГУ-  Сонымен  қатар оның оқшаулануын тоқтату.  Егер  нақты  іс-әрекет 
а^ нтюДпен  сэйкес  келмесе, онда оны  зертгеудің  кандай  пайдасы бар»
Аттитюдтің  негізгі  екі  мэселесін  шешу  үшін  В.А.  Ядовтың жан-
ты  багдар  беретін  іс-эрекеттің  элеуметтік  жағын  карастыратын 
кҮРдел^*  колданьіладьі  Бұл  тэсілдің  негізгі  мақсаты:  адам  үлкен 
эРекет *  Ж^ ен* 
Днспозициялық  мағынада  иемденеді,  олар  оның  іс- 
жогап  КЬгзметиі  байқатады.  Бұл  диспозициялар эркелкі  болады,  бірде 
әлеуметү11’  ®’Рде  төменДеп 
отырады. 
Бұл  деңгейді  адамның 
1К  іс-эрекеті  бағытын  Д.Н.  Узнадзенің  жүйесімен  анықтауға
66
67

болады.  Бұл  жағдайда  элеуметтік  бағыт  белгілі  қажеттілікпен  пай; 
болады.  «Бір  жағынан  қажетгілікті  ашу  жағдайы»,  екіншіден  белгі 
кажетгіліктің  мәлшері.  Бірақ  Узнадзенің  багыт  жұйесі  карапайья 
әлеуметтік  іс-эрекетпен  байланысты  жэне  қарапайым  қажеттілііі 
ашумен байланысты.
В.А.  Ядовтың  «болжамы  бойынша»  қажеттіліктен  басі| 
деңгейде  немесе  неғұрлым  күрделі  әлеуметгік  жағдайларда  күрдеі 
біржақтылық  байқалып  отырады,  ол  эр  күрделі  қажетгіліктің  пайді 
болуымен  жэне  қажеттілікті  әр  түрлі  жағдайда  канағаттандым 
мэселесіне байланысты[108]. 
I
Күнделікті  өмірде адамдар бір затгы эртүрлі  қабылдайды, заңді 
түрде  біреуі  кателесу  керек.  Бірак  психология  ғылымы  бүі 
тұжырымға  қарсы  шығады.  Қарапайым  обьектіні  қабылдаудың  ез 
жекелеген  акг  емес,  күрделі  процестің  бөлімі.  Ол,  біріншіден 
қарастыратын  зат  жүйесіне,  тэжірибесіне,  қызығушылыгына  жәЛ 
субьектінің  практикалық мақсатына байланысты.  Мысалы,  пробранді 
қарапайым  металдық  конструкция  ретінде  қабылдаса,  ал  инженер бім 
машинаның белгілі бөлшегі деп қабылдайды.
Танымның  эр  актісі,  қарым-қатынаста  жэне  ембекте  негіі 
болатын  «бағыт»  дегеніміз  субьектінің  бағытталуы,  динамикалья 
дайын  болу  жағдайы,  белгілі  іс-әрекетке  тенденциясы,  индивидтя 
белгілі  қажеттілігін  канағатгандыру  қабілеті.  Багыт  ырықсыз  ж э л  
субьектінің  езімен  танылмайды.  Бірақ  ол  обьектіге  қатынасьш 
анықтайды  жэне  оның  қабылдау  тэсілі.  Индивид  өзін  қызықтыратьи 
бөлшегін  гана  көреді,  баска бөлімін  аңғармайды.  Бағыт  жүйесінде  ол 
адамның өзіне белгісіз.
Адамның  бағыт  жүйесінің  қапыптасуы  оның  өмір  тэжірибеаі 
көңіл  күйі  негізінде  жинақталып  өзіне  аңғарылмай,  белгілі 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: