Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

Сонымен  қатар,  қазаққа тэн  сана-сезімді  қалыптастыратын вд* 
гұрып,  әлеуметтік-психологиялық,  этнографиялық  ерекшеліктеЯ 
анықтайтын  этностық  жаңсақ  нанымдарды  аңгаруга болады.  Ежедд 
бізге 
белгілі 
қазақтын 
тұрмыстык-шаруашылыгынын 
негі 
құрайтын,  тұрмыс-тіршілігінің  мазмұнын  белгілейтін  материалд 
байлыгы  жылқының  қазақ  өміріндегі  ерекше  орын  алатын  маңьізі 
осы  қарсанда  да  көруге  болады.  Х.Дулатидің  «Тарихи  Рашиди»  ат 
шежіресі  мазмұнынан  кездестіреміз:  «...  Біздегі  ең  кәусар  ішім; 
жылқының  сүті  жэне  одан  жасалатын  сусын  -  қымыз...  егер  де  мен 
втінішімді  орындаудың ең жақсы жоралғысы не деп сұраса, ондаСіз) 
меймандостықпен  құрметке бөлеуді  айтқан болар едім»  [130].
Шалкиіз  жыраудын тағлымдары  адамның  өзіндік  сана-сезіміні 
қапыптасу  деңгейіндегі 
жағымсыз  жэне  жағымды  қасиеттері 
белгілейтін  өтірікші,  суайт,  қоян  жұрек  қорқактар,  мақтаниЯ 
екіжүзділік  сияқты  теріс  жаңсақ  нанымдар  мен  қаһарманд* 
батылдық,  бірлік,  адалдық  сияқты  оң  жаңсак  нанымдарды  тугызул 
дэріптеуі  негізгі тақырыбы болды деуге болады.  Ол  жағымсыз  мінези 
хандар мен уәзірлерді  қатты сынайды.
Қазақ 
этносының 
өзіндік-психологиялық 
ерекшеліктеріш 
өзіндік  сана-сезімін  жетілу  деңгейіндегі  динамиканы  аныктауи 
мүмкіндік  беретін  жэне  күні  бүгінге  дейін  келген  мәдени-әлеуметЯ 
жағдайларының 
қалыптасу 
жолын 
аңгаруға 
мүкіндік 
б ер ея  
тағлымдарды 
Ақгамберді 
жырау, 
Бұхар 
жырау, 
МахамбИ 
жьфларынан  көруге  болады.  Бұл  жыраулар  толғаулары  арқыЛ 
қазаққа  тэн  сөз  өнерін,  ой  орамдарын,  сол  сияқты  мінезіндв 
ақкөңілділік, 
кеңпейілділік, 
қонақжайлылық, 
меймандостіЯ 
малжандылық,  үлкенге  инабаттылық, 
татулық, 
бірлік 
сияқЯ
қасиеттерді  қалыптастыруға шақырады.
Сонымен  катар  адамның  тұлғапық  даму  генезисін 
к ө р с е т е іЯ  
факторлар  мен  механизмдерді  нақтьшы белгілейтінін  анғарамыз.  Олі 
адамның  жігіттік  жэне  кэрілік  (Бұхар  жьірау)  шағына  үлкен  мі 
берген. 
Адамның 
сана-сезімінің, 
тұлғалык 
бағы гты лы ғы й ь 
көрсеткіштері: 
мақсаг,  мүдде, 
мұрат, 
кызығушылық 
сиякі
компоненттердің 
дұрыс 
қалыптасуын 
қадағалап 
сан 
алу* 
қырларынан сөз болған. 
Д
Қазак  психологиясының  ілімдік  даму  жолының  едэуір 
д ең гей і 
көтерілуі  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  басталды.  Бұл  карсаНЯ 
қазақ  жерінің  табиғи,  рухани  жэне  мәдени  дамуына 
үлКЧ
қызығушьшық  аңғартқан  Орыс  зерттеушілері  мен  басқа елдерДІ
ғапымдары  да  көзге  түсе  бастады.  Ел  билігі  мен  жер  билігі  түгелД* 
патша өкіметінің қолына көшті.
86

Қазак  даласында  сауда-саттық,  өнеркәсіп  орындары  мен  ақша 
асы  тарады.  Даланың  карапайым  өскен  адамдарына  кала 
К 
иеті эсер етіп, ғылым мен білімге деген ынтасын арттырды. 
мэде  уабигатында  ой  терендігі  бар,  дарынды  казақ  даласында  өз
•  *ц  жерінін  қогам  қайраткерлері,  ойшылдары  дүниеге  келді.
елінін* 
•
плы 
саяси-когамдық, 
мэдени-элеуметтік 
ұгымдармен 
е м о к р а т т а р »  
деп 
атады. 
Олардың  катарына 
Ы.Алтынсарин, 
дҚ ұнанбаевтарды, 
Ө.Тілеуқабылұлы,  Ш.Уалиханов,  екінші  буын 
ретінде  -  С.Көбеевті,  М.Ж.Көпеевті,  Ғ.Қарашевты,  С.Торайгыровты
т.б. жаткызамыз.
Бұлардын 
еңбектерінде  ұ л п ы қ   сана,  сана-сезім  мэселелері 
елеулі  орын  алады.  Шоқан  казақ ақындарының суырыпсалма касиетін 
халкымыздың  ерекше  көрсеткіші  деп  багалады.  Ғалым  казақ 
халкының 
ұлттык 
психологиясындагы 
ерекшелікті 
былайша 
сипатгаган:  «қазак барлык  сенім,  эдетімен  де,  ойын-сауыгымен  де, 
әр 
кезде  жасаган  адамдарының тарихи  мэні  бар  оқигаларды  баяндайтын 
поэтикалық  кұны  кұшті  аңыздар,  өлең-жырлар  жасаумен  де,  сауыққа 
құмарлыгымен  де,  халықтық  заңның  көптеген  кодекстерін  сақгаумен 
де,  соттык  шешімдерімен  де,  полициялық  шараларымен  де,  ең 
ақылдылардың 
катарына 
қосылады» 
[131,62]. 
Шоқанның 
психологиялық  пікірлерінде  адамның  тұлгалық  қалыптасуына  эсер 
ететін  факторларды  географиялық,  табиги-ландшафтык,  элеуметгік 
тұргыдан  нақтылы  кәрсете  білгендігі  байқалады.  Сонымен  катар, діни 
жаңсақ  нанымдардың  да  пайда  болу  төркінін  гылыми  тұргыдан 
түсіндірген:  «Кейбір қазақтардың ойынша, жұлдыздар, асыл тастардан 
үйілген  таулар, 
олар 
соншалыкты  кашықтықта,  нүктедей 
болып 
көрінеді.  Қазактар,  жұлдыздардың  жер  бетіндегі  бақытқа  эсер 
ететіндігіне  сенеді,  халық  арасында  көк  күмбез  жайлы  эңгімелер  де 
аршылық,  Енді  біреулердің  пікірінше,  эрбір  жұлдызды  жердегі 
эрбір 
ВДамнын  жанымен  сэйкес  тұтастықта,  адам  өлгенде,  оың  аспандагы 
Т ^ ы з ы   да  жерге  агып  түседі.  Аспаннан  агып  түскен  жұлдызды 
Рген,  қазақтар...  немесе  еркін 
шым 
еткізеді.  Болып-толган  бақытты 
Ды 
«жұлдызы  жанган» 
деседі.  Шамандык  аңыздар  бойынша, 
бақы°ЛДаР  ж¥лдыздаРга  арнап  құрбандық  шалады,  қазактар  сияқты 
кеп  ІТ’  ^а^лык  билік  жөнінде  де  жұлдыздарға  үміт  арта  қарайды, 
^^М еттігіне 
сенеді»,-дейді[132,179]. 
Шоканның 
да 
бұл 
т ^ Ы  
ДамалаРЬ1  «ескілікке  сену»  қагидалары.  Мұнда  нанымдык 
сенімРЫМДаР  жоқ'  Д егенмен  Де.  сол  кездегі  жаңсақ  нанымдар  белгілі 
*агЛаіү РГе  Неі’ізделгендігін  байқаймыз.  Ендеше,  нанымдар  дэйекті 
ЛаРды негіз етуді талап етеді
87

Шокан 
шығармапарындағы 
психологиялық 
жағынан 
кұндылары  деп,  ғалым  Қ.Жарықбаев  «Құлжа  сапарынын  күндедЯ 
«Қашқария  сапарының  күнделігі»  еңбектеріне  ғылыми 
жасайды  [133].
Ал,  Ы.Алтынсарин  еңбектері  агартушылық  бағытта,  сана-се^ 
жаңа  оянып,  гылым-білімге  жаңа  беттеп  келе  жаткан  хаія_ 
білімдарлыққа, 
ғылымды 
дэріптеуге 
шақырады. 
( щ  
«Хрестоматиясындағы»  үнді  ертегісінен  үзінді  адам  санасын 
гештальттан  пайда болатын жаңсак нанымдардың көрінуін  аңгар 
«...үрының  аласа бойлы  екенін  білгенім,  менің  колыммен  ілген  етімд 
ол  агаштың  астына  тас  койып,  соның  үстіне  шығып  алыпты.  Кя 
екенін  білгенім,  жүргендегі  ізін  байқадым  -  адымының  арасы  тц 
жақын  екен.  Мылтығының  қыска  екенін  білгенім:  етімді  үрлая 
мылтығын  агашқа сүйеп  қойған екен,  сонда мылтықгың аузы ағацгш 
кішкене  қабыгын  жырып  кетіпті,  жер  мен  сол  жырылған  қабықтйі 
арасынан  шамаладым....  »  [134].  Бүл бейнелеу  қазактың тіл  байлыгш  I 
дүниені  қабылдау  ерекшелігіндегі  сана-сезім  деңгейінің  каншалықя 
орамды,  жан-жактылығын  байкатады.  Сонымен  катар,  ғалым  е 
халқының  еңбеккорлығымен  катар  аңқаулыгьш  айта  келіп,  оган  эл 
кептеген  білімдерді  меңгеру  қажетгігін  баса  айтатын  жаңся 
нанымдар  калыптастырады.  Тіпті  балаларға  арналған  «Кел,  бала 
оқылық,  оқыганды  көңілге  ықыласгіен  тоқылық,  Окысаңыз  бала 
шамнан  шырак  жағылар»  деген  өсиет  өлеңінің  өзі  адам  санасынді| 
білімге  деген  ынтаны,  қызыгушылықты  қалыптастыратын  жаңс| 
нанымдарды тудырады.
Психология 
ғылымында, 
қазақтың 
ғылыми-теори 
врістеуінде Абай еңбектерінің алатын орны ерекше. Оны бүгінгі' 
Абай  шыгармаларының  психология,  философия  және  баска гьш ы м Л  
аясында  зерттелуі  дэлелдейді.  Сондыктан  этностық  жаңсақ  (ілкЦ 
нанымдардың  тұлганың  өзіндік  санасының  бастапқы  компонв 
ретінде  зерттелуінің  гылыми-теориялык  негізін  белгілеуде  онЫ#| 
танымдық  қагидаларының  -  адам  санасының  жетілу  жолда 
ондағы 
карым-катынастың  рөлін, 
ягни  тұлғаның  дамуында 
әлеуметтік  ортаның  алатын  орнын  нақгылы  көрсеткен  өлеңдері  МЧ 
қара сөздерінің аса маңыздылыгын айтуга болады.
Абайдың  өлеңдері  мен  кара  сөздері  мазмұндарынан  казі 
халқының  езіндік  санасының  қалыптасу  генезисін  нактылы  көрУІ 
болады.  Мэселен,  Екінші,  үшінші,  бесінші  қара  сөздері  казақ,  орь^ 
ногайлардың  мінездерін  салыстыра  отырып,  олардың 
тұрМЬЧ 
тіршіліктерінің,  сана-сезімдерінің  калыптасуына  эсер  етуін 
к ө р с е т е Л  
«...  ей,  кұдай-ай,  бізден  басқа  халыктың  бэрі  антүрған,  жаман  келві

тэуір халык біз екенбіз деп, әлгі айтылмыш сөздерді  бір үлкен 
еКбН  ^ көріп.  куанып  күлуші едім.  Енді  қарап түрсам,  сарттың екпеген 
щьігармаган  жемісі  жок,  саудагерінің  жүрмеген  жері  жоқ, 
еГіНІ 
ак  шеберлігі  жоқ.  Өзіменен  өзі  әуре  болып,  біріменен  бірі 
КЬ'дМ  шаһары  жауласпайды.  Орысқа  қарамай  тұрганда  қазақгың 
еіИ. 
ахиреттігін,  тірісінің  киімін  сол  жеткізіп  түрады.  Әке  балага 
ӨЛ'майтүғын  малыңды  кірелеп,  сол  айдап  кетіп  түрды  гой....  Үлкен 
байлар  да,  үлкен  молдапар  да,  ептілі,  қырмызылық,  сыпайылык  бәрі 
соларда.  Ногайларга  қарасам,  солдаттыққа да шыдайды,  кедейлікке де 
шыдайды,  казага  да  шыдайды,  молда,  медресе  сактап,  дін  күтуге  де 
шыдайды...»  -  деп,  өз  халқына  сыни  көзбен  қарап,  оның  бойындагы 
жат  қылықтардың,  сана-сезіміндегі  теріс  жаңсақ  нанымдардың  түп 
төркінін  төмендегідей  көрсетеді  де:  «Қазақтың  бірінің  -  біріне 
каскүнем  болмаганының,  бірінің  тілеуін  бірі  тілеспейтүгынының,  рас 
сөзі  аз  болатүғынының, 
кызметке  таласқыш 
болатұғынының, 
өздерінің  жалкау  болатүғының  себебі  не?  һэмма  ғаламга  белгілі 
данышпандар  элдекашан  байқаган:  эрбір  жалкау  кісі  коркақ,
кайратсыз  тартады;  эрбір  кайратсыз  қорқақ  мақтанғыш  келеді;  эрбір 
мақтаншақ корқақ,  ақылсыз,  надан  келеді;  эрбір ақылсыз  надан, арсыз 
келеді;  эрбір  арсыз  жапкаудан  сұрасақ,  өзі  тойымсыз,  тыйымсыз, 
өнерсіз, ешкімге достығы  жоқ жандар  шыгады»,  деп,  адам  бойындагы 
жаман қылықгардың пайда болу  генезисін түсіндірген  [44].
Сол  сияқты  оң  жаңсак  нанымдардың  да  пайда  болу  теркінін 
оның  қанына  біткен  сана-сезімнің  белгісі  ретінде  көрсетеді.  «Тірі 
адамның  жүректен  аяулы  жері  бола  ма?  Біздің  казақтың  жүректі  кісі 
Дегені  -  батыр  дегені.  Онан  баска  жүректің  қасиеттерін  анықтап 
білмейді.  Рақымдылық,  мейірімділік,  уа  әрбір  адам  баласын  өз 
аУырым  деп,  өзіне ойлағандай  ойды  оларға да болса игі демек,  бұлар 
'   жүрек  ісі,  асықтық  та  -жүрек  ісі»,-  дей  отыра,  оның  бойындағы 
жаманшылықтың,  мақтаншақтықтың,  қайырымсыздықгың  акылдан 
Іс  ®елгілер  екенін  айтады.  Жиырма  бірінші,  жиырма  үшінші, 
а  твртінші,  жиырма  бесінші,  жиырма  алтыншы,  отыз  үшінші, 
туы  адть,НШЬІ  кара  сөздерінен  қазақтың  бойындағы  толеранттылық, 
андык’  тамыршылдық,  ұятшылдық,  дарқандық  т.с.с  көптеген 
ЬІЗГа  тан  оң  жансак  нанымдардың  генезисін  түсіндіруі  арқылы 
Факто 
сана' сезімнің  даму  жолы  мен  оган  эсер  ететін  негізгі 
Рларды анық аңғаруга борлады.
Психо(||ОНЬІМеН’ 
каРа  сездері  түнып  тұрган  ғылыми  негізі  бар
Жағым  ЛОсоФиялық  ойлар  дейміз.  Абай  өз  хапқының  жағымды, 
тэн 
қа 
3  Мінез-кұлықтарын  талдай  отырып,  жаппы  адам  санасына 
^тсрд і  жан-жақты  аып  керсетеді.  Абайдың  ғылымға  қосқан

үлесін  бағалай  отырып,  казіргі  заманымыздың  ғалым-психол<і 
Қ.  Жарықбаев  былай  деп  тұжырымдайды:  «Абайдың  психологияЛ 
мэселелеріне  байланысты  бізге  жеткен  пікірлері,  оның  қ Л  
тарихында  түңғыш  рет  психологиялық  үғымдар  жасауға  талаптаңЯ 
бұл  ғылымға  казақ тілінің  аса  бай  сөздік  корынан  біркатар  түсініқА 
(қылық,  қуат,  мінез,  көңіл,  қасірет,  қуаныш,  қүмарлық,  күлкі,  ықьці 
талап,  зерде, үрей,  жалқаулык, табалаушылық,  күншілдік т.б.)  енгія 
осы  жолда казақ  фольклорындағы  психологиялық түсініктерді  өңд^ 
әрлеп,  нақтылып, 
орныктырып 
кана  қоймай,  сонымен 
кат» 
көшпелілердің  психологиялық  әлемі  туралы  өзіндік  көзқарас  жүйей; 
қалыптастырғанына  келіп  тіреледі»,  -  деп  Абай  еңбектері  каІ 
хапқына психология  гылымының таралу негізі болғандығын айтадш
XX  ғасырдың  бас  кезіндегі  этнопсихологиялық  ойларі 
М.Көпеев,  С.Дөнентеав,  А.Байтүрсынов  [135],  Ж.Аймауытов[13І 
М.Жұмабаев  [137]  т.б.  сол  кездегі  репрессия  қүрбаны  болгандарЛ 
еңбектерінен  көреміз.  Қазак  этнопсихологиясы  тарыхының  дамуьі 
баса  үлес  қосқандардың  бірі  ретінде  башқұрт  ғалым-этнограф» 
А.Диваевты  апамыз.  Себебі  ол  балалық  кезендегі  этнопсихологияЛ 
ерекшеліктердің  пайда  болуы  мен  дамуын  көрсете  отырып,  ұлтпі 
болмыстардың  негізі  балалык  шақтан  бастап  қалыптасатындыш 
керсетті:  «...  қырғыз баласы  саз-балшықган  ойыншық жасауында тұй 
мен  жылқының  бейнесін  келтіріп  отырады»,  яғни,  ол  бейнелер  №
 
халқының тұрмыс-тіршілігі мен  болмысын көрсетеді  [138]. 
I
Қазак  тарихын,  білім-ғылымының  даму  жолын  зерттеш 
ғалымдар  (П.П.  Семенов-Тянь-Шанский,  В.В.  Радлов.  Н.И.  ЗелаЙ 
т.с.с.) 
оз 
зерттеулерінде 
қазакка 
тэн 
кайырымдылыш 
парасаттылыкты,  конақжайлылыкты,  адалдықты,  шыдамдыль№ 
жақсы 
көрсетеді. 
Сонымен 
қатар 
қазақтың 
меймандостығЯ 
момындығын 
айта 
отырып, 
намысқой, 
эділетсізДІР 
жаратпайтындығын да баса баяндайды  [139].
Т.Тэжібаев 
өзінің 
«Қазақстанда 
XIX 
ғасырдың 
екін^ 
жартысындағы  ағарту  мен  педагогикалық  ойлардың  дамуы»  аТі* 
еңбегінде 
көшпенді-қазақтардың 
психологиялык 
ерекшелікте? 
элеуметтік-экономикалық  жағдайларға  байланысты 
д а м и т ы н д ь іЛ  
көрсеткен. 
«... 
адамдар 
мінезі 
нақтылы 
тарихи, 
элеум етв 
экономикалык жағдайлар өнімі  ретінде  көрінетін  кез келген халыКЧ 
көрсеткіші»[140].
Ал, 
Мэшһүр-Жүсіп 
шығармалары 
адамның 
бойы нл4 
қасиеттер  оның  сана-сезімінің  көрсеткіші  екендігін 
н а к т ь і Л Ч  
адамның қуануға,  бақытсыздыкка,  жокшылыкка деген ұстамдылыгьЧ

қатар  казакка  гэн  аңқаулық,  бейқамдық,  қызбалық  сияқгы 
С°ЯЫеТгерДІН табиғатына талдау жасайды[141].
К8СИ  Осы  кездегі  жалпы  психология  ғылымының  өрістеу  кезеңінде 
рүлама-ғалымдарынын  да  ой  -   пікірлері  (А.Байтұрсынов, 
КЗ?оаш ев,  Х.Досмұхамедоз,  М.Дулатов  т.с.с)  казақка  тэн  мінез 
й’  стерінін,  өзіндік  сана-сезімінің  даму, 
көріну  табиғатгарын 
ктылы  баяндағандықган,  бүгінгі  танда осы  ғылымның  эдіснамалық 
негізін  кұруда  өте  кұнды  көзкарастар  екендігін  байқаймыз.  Мэселен, 
X Д о с м ұ х ам е д о в т ы ң  
«сананы  сапт  туғызады»,  «ақсақалшылдык  - 
дЫН  акылгөйші,  басшысы»  деген  пікірлері  терең  ғылыми  ой 
салады[142]. 
Сонымен  қатар,  оның қазақ  коғамының  саяси-элеуметтік 
жағдайының  өзгеруімен  элеуметтік  мінезі  де,  апамандығының  мэн- 
мағынасы  да  өзгеріп  отырады  деген  ойы,  адамның  сана-сезімінің 
қалыптасуындағы  әлеуметтік  ортаның  негізгі  фактор  екендігін  естен 
шығармау 
қажеттігін 
көрсетіп, 
этнопсихология 
ғылымының 
әдіснамалык негізін кұруда басшьшыққа алуды талап етеді.
Ұлттық  психологияның  зерттелуінің  барысының  ғылыми- 
теориялық  негізін  кұруда  тағы  бір  естен  шығармайтын  туынды 
Магжан  Жұмабаевтың  еңбектері  мен  ой-пікірлері.  Ақын  адам 
тэрбиесін  төртке  бөледі:  дене,  жан,  ақыл,  сұлулық  гіен  әдет-ғұрып,  -  
дейді[143].  Адамның  денесі  қандай  мыскалдан  өсіп,  жетілетін  болса, 
сезімі  де,  пікірі  де  сондай,  бірте-бірте  жетіліп  өркендемек;  адам  туа 
ұлтшыл,  туа  адамшьш  бола  бермейді,  ұлтшылдық  сезімі  де  эуелі  үй 
ішінен, одан қала берсе туған ауыл, туған жерден бастап өрлейтіндігін 
түсіндіруінде жазушының  адамның  сана-сезімі  этноәлеуметтенуіндегі 
отбасының рөлін  баса көрсетіп  отырғандығын байқаймыз.  Сол сияқты 
тұрмыс-салт  жырларында  халқымыздың  басты-басты  психологиялык 
ерекшеліқтері: 
қонақжайлық, 
үлкенді 
сыйлау, 
инбаттылық
Мінездерінің 
пайда 
болу 
негізін 
салт-дәстүрлері 
мен 
әдет- 
г¥Рьіптарынан  көрсетеді.  Сонымен  катар,  адам  бойында  ұптгык  сана- 
сезімді қалыптастырудағы тарихи-жаңашылдық пікірі де байқалады.
«Ол  қоғамдық-элеуметтік  өмірдің  эділет  жолымен  қайта 
Ден 
на  °рай,  жаңаша  сипат  алатындығын,  оның  жоғары 
Қо 
Идег*  мінез-құлықпен,  адамгершілік,  кеңіл-күйлері,  ұдайы 
Пс 
Ыс’  өзгерісте  болатынын,  қаламгер  ақынның  ұлтгың,  халықтың 
талл  ^ ° ГИЯЛЬІК  мәнін,  табиғатын  терең  танығандығын  көреміз»,-  деп 
Цір„  Ды 
өз 
зерттеуінде 
Мағжан 
көзқарасын 
ғалым
■  ЛеУкенов[ 144,22].
ғыль 
Сих°логия 
ғылымының, 
оның 
ішінде 
этнопсихология 
нсылдя  НЫЧ  Қазақстанда  іргелі  үлес  алуы  XX  ғасырдың  80-90 
болды.  Бұл  кезеңдерде  елімізде  ғылыми  ізденістер  канат
91

жайып,  гылыми-зерттеу  лабораториялары  мен  орталыктары  ащ 
бастады.  Ғылымның  тоқырау  кезеңдерден  аман  өтуіне,  оның  ғьЫ 
ретге  дамуына  діңгек  болған  ғалымдарымыз:  Ә .А лдам ұр^ 
Қ.Жарықбаев,  Қ.Рахымбеков,  Ж.Түрікпеновтердің  еңбектері  өте  ^  
Соның  ішінде,  қазақ  психолоғиясының  даму  тарихын 
дэріптеш  
жүйелеуде,  кезінде  есімдері  елеусіз  қалған  ғүлама 
ғ а л ы м д а Д  
еңбектерін  жандандыруда  психолог-педагог,  галым  -  ісрттеуі 
Құбығүл 
Жарықбаевтың 
еңбегі 
ерекше 
деуге 
болады, 
мемлекетіміздегі  психология  ғылымының  ғьшыми-теориялық  >цЗ 
ғылыми-эдіснамалық 
негізін 
анықтауда, 
ондағы 
ұлтҒ^ 
психологиялық  зерттеулердің  бағытын  белгілеуде  үлкен  орын  ал 
Ғалым 
Қазақстандағы 
қазақ 
этносының  психологи
ерекшеліктерінің мэселелерін быдайша көрсетеді:
• 
этнопсихологиялық 
зерттеулердің 
аймақар 
бағдарламаларын құру;
• 
баланың  бір  ұлттык  жэне  аралас  ұлттық  жаи^™ 
элеуметтену  процесін  сипатгайтын,  білім  берудегі  отбасының  рө. 
керсететін,  сонымен  қатар,  элеумеггік-психологиялық  қаси 
белгілейтін ерекшеліктерді қарастыру  міндетін қою;
•  көпұлтты  ұжымдардағы  ұлтаралық  қатынас  ерекшелі 
зерттеуге арналган этнопсихологиялық бағдарламалар кұру;
•  қақтығыстар  мен 
қарама-кайшылықтардың 
пайда 
шартгарын анықтау мақсатымен зерттеулер жүргізу;
•  балалықтың этнопсихологиялық жақгарын зерттеп, оқыту ме 
тэрбие берудің жаңа тұжырымдамаларын жасау;
•  билингвизм, 
көптілділіктің 
қалыптасу 
мэселелеріі 
қарастырып, 
қазақша-орысша, 
орысша-қазақша 
костілділікп1 
этнопсихологиялық негіздерін көрсету;
•  ана  тілінің  қалыптасу  феноменін  аңгартып,  өгей  тіЛ* 
меңгерудегі психологиялық ерекшеліктерді кврсету [115].
Ендеше, 
бүгінгі 
танда 
этнопсихологиялық 
зерттеулер, 
өзектілілігі күмән  келтірмейді.
Соңғы  жылдары  тұлға  мәселесін,  жалпы  ұдттық-психологиЯ 
ерекшеліктерді 
зерттеуде, 
еліміздегі 
оқыту, 
тэр 
психологияларының  этнопсихологиялық  ерекшеліктерін  зер 
үлкен жұмыстар жүргізілуде.
Қазіргі  заманымыздың  психолог  ғалым-зерттеушісі  С аты б ан  
Жақыпов  өзінің  Қазақстандағы  эксперименталдык  психологияЛ 
дамуы  атты  мақаласында  жэне  «Психологическая  структура  гуроце^г 
обучения» 
деген 
моногрфиялық 
еңбегінде 
кейінгі 
жылД^Я
Қазақстанда 
жүргізіліп 
жатқан 
психологиялық
*
о л о г я л ы к  
зерттеулерғе 
талдау 
жасайды. 
Онда 
этН°п 
иХ0Л0ГИялык 
зертгеулердегі 
жаңа 
багыттың 
1991-1998 
этнопс 
^   этностык  жаңсак  нанымдардың  психологиялық  феномен 
* ъ .  %  зертгелуінін  басталғандығын,  бұл  бағыттың  қазіргі  кезде 
Р^теулердегі  өзекті  мэселе  болып  отыргандығын  сөз  етеді. 
3еРЭгностык  жансак  нанымдар  ұғымы  қазіргі  кездегі  ұлттық 
^  екшеліктін динамикалық өзгерістерге ұшырап  отыратын  феномені  - 

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: