Монография «Елтаным баспасы»
жүктеу/скачать 14,19 Mb. Pdf көрінісі
|
Verstka
| 5.6 Қазақ фразеологиясындағы
синтагматикалық қатынастар «Синтагматикалық қатынастардың парадигматикалық қатынастардан өзгешелігі сөздердің, яғни тілдік таңбалардың ұқсастығын не ерекшелігін қажет етпейді. Тек бұл қатынасқа енген тілдік таңбалар қарым-қатынас кезінде бірге қолданыла алады жəне өзара ықпалдасады». (Кронгауз, 152). Фразеологиялық синтагматика жөнінде мағыналыс фразеологизмдерді қарастыру барысында, біраз ой-пікірлерімізді ортаға салғанбыз. (Қараңыз: «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мідени аспектілері». 1998. 40-43 б.). Тұрақты тіркестердегі тіркесімділік арқылы синтагмалық қатынастарды жан-жақты терең талдауға болатындығын идеялармен ашық тақырып ретінде қалдырғанбыз. «Қазақ тілінің лексикалық синтагмасы» атты зерттеуінде Ғ.Хасанов (2009) фразеологиялық синтагматиканың ерекшеліктеріне назар аударған. Ғ.Хасанов аталған еңбегінде «Фразеологияның синтагматикалық ас- пектісі» деген тараушасында (336-364) арнайы сөз етеді. Ал орыс тіл білімінде бұл мəселе өз кезінде əсіресе, əкелі-балалы В.П.Жуков, А.В. Жуковтардың зерттеулерін жəне фразеологиялық оралым туралы жазған Тагиев т.б. ғылыми көзқарастарын атауға болады. Мəселен, В.П.Жуков, А.В. Жуков: «Фразеологизмдердің сөзбен мəндік бірлестікте болып, семантикалық эффект беруі, яғни лексика- фразеологиялық тіркесімділік құрауы – фразеологиялық синтагманың сипаты» дейді [2006, 173]. Қазақ тіл білімінде фразеологияда синтагматикалық қатынастарды əлі де қарастыру, толықтыра түсу, жан-жақты зерттеу маңызды бо- лып есептеледі. Фразеологизм құрамындағы сөз сыңарларының тір- кесімділігі бүкіл фразеологияның негізін құрайды. Жалпы тіл-тіл- дегі фразеологиялық тұлғаның синтагматикасы туралы аз айтылған, сондықтан осы саланың өзекті мəселерінің бірі деп айтуға болады. В.Г. Гактың айтуынша: «сөздердің тіркесімділік заңдылығын 194 түсіну үшін үш деңгейді: қоршаған орта шындығы, ойлау жəне тілдік деңгейлерді талдау қажет» [1972, 369]. Фразеологияда синтагматикалық қатынастарды қарастырмастан бұрын, алдымен синтагматикалық қатардың мүшесі ретінде фразеологиялық тұлғаның (ФТ) мəртебесін анықтап алу керек. Олардың Ю.А. Гвоздарев ұсынған: ü ФТ-ның жалпы мағынасы, ü ФТ-ның этимологиялық мағынасы, ü ФТ-ның лексикалық құрамы, ü ФТ-ның грамматикалық мағынасы, ü ФТ-ның стилистикалық сипаты фразеологимздердің синтагматикалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. [2008, 259]. Фразеологиялық тұлғалар ұғымды білдіреді, сөйлеуде өзінің мағынасымен жұмсалып, басқа сөздермен тіркесе келе, əлдебір сөйлеу жағдаяттарын білдіреді. Демек ФТ лексика-семаникалық қатардың ны- саны. Фразеологизмдердің басқа сөздермен тіркесу қабілетін В.П.Жуков, А.В. Жуков үш түрге бөліп қарастырады: ü Жеке толық мағынасы бар, еркін қолданысқа ие болатын фразеоло- гизмдер. Бұлар атауыштық сипаттағы басқа сөздермен кең жəне əр түрлі байланыстарға түсуімен ерекшеленеді. ü Жеке заттық мағынасы бар, бірақ басқа сөздермен қабыса, меңгеріле байланысқа түсетін тіркестер тобы. ü Сөздерді т алғап, көбінесе бір лексика-семантикалық топтағы сөздермен байланысатын фразеологизмдер. (2006, 315). ФТ-ның тіркесімділігі өзінің құрамындағы сөз сыңарларының этимологиялық семантикасымен анықталады. Бұл арада кейбір компоненттердің лексикалық ерекшеліктерін сақтап қалуы назар аудар- тады. Мысалы, шаршау, қатты қалжырап қалу мағынасында: аяғын ал- дырту, сілесі құру, əбден қалжырау, табанынан таусылу, жүйкесі бо- сау, құр сүлдері қалу фразеологизмдері бар. Тіркес құрамындағы сөздер олардың адамның іс əркетімен жəне басқа жанды заттармен байланысы барын аңғартады. Кейбірі нақтылы қимылға негізделсе (аяғын алдыр- ту, табанынан таусылу), қалғандарында дəл сондай ашық іс əрекет байқалмайды. Мысалдар 195 • Артықжанның мекемеден мекеме қоймай, табанынан та- усылып жүріп алған бір жапырақ қағазы түкке де жарамай қалды.(«ЖА») • Бұл: «Мұсасы құрғыр жоқ, ойбай» деп үйге кіре бергенде Талпақ пен Сарыауыз сілесі құрып болып, көптен бері құр ғана тіресіп тұр еді. (М.Ə., 1 кітап, 282 б.) Бірінші жəне екінші мысалдардардағы табанынан таусылып, жүктеу/скачать 14,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|