Монография Семей «Үш биік» баспасы 010 ۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞ ббк 84. (5 Каз) а 56

Қазақ әдебиетінің: эпос, лирика салаларына қарағанда драма,

оның ішінде балалар драмасының кенжелеп тууы да бұл сала

зерттелуінің кешеңдеп қалуына әсер етті. Қазақ драматургиясының

алғашқы қадамын 1914 жылы Семей қаласында Абайға арналған

кеште қойылған “Біржан мен Сара” айтысының инсценировкасы дер

едік. 1917 жылы Семей облысында Әйгерім үйінде қойылған

М.Әуезовтің “Еңлік-Кебек” пьесасы қазақ драматургиясының басы

деуге негіз болады.

Қазақ балалар драматургиясының тууын, қалыптасуын

зерттеуші Ш.Ахметов 1946 жылы қазақ балалар театры ашылып,

сонда алғаш қойылған М.Ақынжановтың “Алтын сақа” пьесасын

қазақ балалар драмасының басы ретінде таниды. Расында да,

балаларға арналған драмалық шығармалардың көбейе түсуі балалар

театрының ашылуымен тығыз байланысты еді. Әйтсе де бұған дейін

І.Жансүгіровтің 1934 жылы балаларға арнап жазған “Мектеп” атты

пьесасының болғанын ұмытпау керек. І.Жансүгіровтің “Мектеп”

пьесасы балаларды оқуға, білімге шақыру тақырыбына арналған.

Балалар өмірін бейнелеген шығармаларды саралау үшін

алдымен сол туындыларды баланың жас ерекшелігіне байланысты

жіктеген жөн дегіміз келеді. М.Горький өзінің “Балалар әдебиеті

туралы” мақаласында белгілі ортаға арналмаған “адрессіз”

шығармалардың үлкенге де, балаға да қажетсіз болып қалатыны

туралы айтқан /18/. Демек, балаларға арналған драмалық

шығармаларды олардың жас ерекшелігіне байланысты жіктеп,

саралау қажет. Қазақ халқы баланың өсу, есею сәттерін сатылап

бөліп, оның әр қайсысын өзінше атаған.

Бұл жіктеу баланың жас ерекшелігімен сәйкес: нәресте, сәби,

бөбек, бүлдіршін, ұлан, жеткіншек, жасөспірім деп аталған. Ал,

қазіргі кезде балалар әдебиетін мектептегі сыныпқа бөлуді

12 ۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞

басшылыққа алып: 1) мектеп жасына дейінгі әдебиет; 2) бастауыш

сыныптарға арналған әдебиет; 3) орта сыныптарға арналған; 4)

жоғарғы сыныптарға арналған туындылар деп жіктеу орын алған /18/.

Осы жіктеулерді басшылыққа ала отырып қазақ балалар

драматургиясын-дағы шығармаларды екі үлкен топқа бөлдік:

1) бүлдіршіндерге арналған драмалық шығармалар,

2) мектеп оқушыларына арналған драмалық туындылар.

Әдебиет жанрларының ішіндегі ең күрделісі де, қиыны да –

драматургия жанры. Себебі, сөйлеу тілімен ғана жасалатын

туындының өз шарттары мол. Қазақ драматургиясының дамуын

талдай келе зерттеуші Р.Нұрғалиев драмалық шығармалардың

ерекшеліктері туралы былай дейді: “Әдебиеттің ерекше түрі –

драматургия театрды нысана етеді, сахнаға қойылу үшін жазылады.

Танымдық-тәрбиелік мәні бар, идеялық-эстетикалық әсері орасан

күшті өнер драматургия тағдырлар тоғысуы, характерлер қақтығысы,

сезімдер шайқасын көрсетіп аса қатал композиция талаптарын ескере

отырып, ерекше көркемдік құрал-диалогтар мен монологтар арқылы

болмыстың сан алуан шындықтарын ашады, өмір құбылысына баға

береді, билік айтады” /17, 8/.

Олай болса, балаға арнап шығарма жазғандар алдымен қандай

шарттарды орындауы керек? Ең бірінші – баланың жас ерекшелігіне

сәйкес оның психологиясын ескеру қажет. Бала қашанда

айналасындағы өтіп жатқан құбылысты білуге тырысып, тылсым

дүниенің сырын ашуға асыға ұмтылады. Жас ерекшелігі ескерілмей

жазылған шығармалардың баланың психологиясын бұзып, оны ерте

есейтетіні туралы В.Г.Белинский былай деген: “Барлық мәселе оларға

(балаларға) арналған кітапты дұрыс таңдауда. Дұрыс ұсынылмаған

кітаптың зияны кітап оқымағаннан да асып түседі. Бала рухының

мезгілсіз, ерте жетілуі аса зиянды, әрі қауіпті. Бала бозбала да емес,

ересек те емес, бала болып қалуы керек”. /20,79-80/

Балаларға арналған драмалық шығармаларды жіктеу, сараптау,

кезінде ол туындылардың осындай ерекше белгілерін де басшылыққа

аламыз. Баланың дүниетанымы әрі қарапайым, әрі күрделі. Бұл

талаптар балалар өмірін жазу үшін В.Г.Белинский айтқандай:

“балалар жазушы болып туу керек”,- деген пікірге әкеледі. Балаларға

арналған шығармалардың тағы бір ерекшелігі оның тілі. Осы орайда

белгілі ғалым З.Қабдоловтың драма тілі туралы: “Демек, драмадағы

ең басты, ең шешуші, ең негізгі нәрсе тіл. Пьесаның күші де, әлсіздігі

۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞ 13

де тілде; пьесадағы әр сөз мірдің оғындай өткір, көздеген жеріне дір

етіп тиердей дәл, көкейге саулап құйылардай таза, мөлдір, санаға

мықтап дарығандай мағыналы, мәнді болып келуге тиіс. Драма тілі

тұжырымды, қысқа, түйінді болады. Өйткені романда, бір бетте

суреттелетін шындықты бір ауыз сөзбен беру қажет. Ал әр сөз, әр

сөйлем шындықты ғана емес, сол сөзді айтқан кейіпкердің мінезін

аңғартуы керек, әр адамның сөзі өзін танытуы шарт”,- деп айтқан

пікірін /38,320/ басшылыққа ала отырып балалар драматургиясын-

дағы пьесалардың тілдік, көркемдік жағынан саралап, талдауға

мүмкіндік бар.

Балаларға арналған пьесалар көпсөзділіктен аулақ, тілі нақтылы,

түсінікті, көркем және бала психологиясына, ұғымына сай болуы

керек. Сонымен бірге шығарма тілі жалаң үгітшілдіктен, құрғақ

уағыз айтудан аулақ болуы шарт. Драмалық шығармалардың бір

қиындығы осы тіл мәселесіне тіреледі. Жазушы үнемі шығарманың

тілін баланың жас ерекшелігін ескеруге бағындырып отыруы керек.

Сондай-ақ, зерттеуші С.Ордалиев айтқандай: “драмалық

шығармалардағы кейіпкерлердің мінез-құлқын, бойындағы бүкіл

қасиеттерін, ішкі дүниесін, характерін ашатын оның тілі екенін де

естен шығармау абзал” /21,17/.

Драмалық шығармалардың негізгі шарттарының бірі – тез туып,

жедел өрістейтін тартыстың болуы. Тартыссыз жазылған пьесаларда

әрі бала өмірі көмескі тартады, әрі олар тартымсыз болады. М.Әуезов

“Драма заңы туралы кейбір ойлар” деген мақаласында пьесадағы

конфликт мәселесі драматургия-ның шешуші элементінің бірі екенін

айтып кеткен /15, 301/.

Жалпы балаларға арналған әдеби шығармалар сияқты драмалық

шығармалардың да бір сипаты оның тәрбиелік мақсатты

көздейтінінде. Қазақ халқы ертеден баланы елдің болашағы санап,

оның тәрбиесіне үлкен көңіл бөліп отырған: “Қызға қырық үйден

тыю” деп бала тәрбиесін тек ата-ана, туған-туысқан емес, бүкіл

қауымға жүктелген міндет сияқты саналған. Әдебиеттің тәрбиелік

мәні дегенде, белгілі қоғамдық ортада қалыптасқан адамның рухани

өсуін, көркемдік дүниені қабылдау ерекшелігін ескереміз. Олай

болса, әдеби шығармалар арқылы бала сезіміне әсер етіп, алдымен

елін, жерін, адам баласын сүюге, ұлттық мұрағаттарды қастерлеуге

тәрбиелеу, басшылыққа алынады. К.Чуковский: “Ертекшінің мақсаты

– басқа. Ол қандай да болсын жолмен баланы адамгершілікке

14 ۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞

тәрбиелеу. Адамның бойындағы осынау біреудің тағдырына араша

түсіп, біреудің қуанышы мен қайғысын бөлісуге ұмтылатын, біреудің

тағдырын өз тағдырындай көретін асыл қасиетті дарыту”- дейді /22,

176/.

Балалар әдебиетінің толассыз дамуы оның жалпы балалар

балалар үшін жазылған шығармалар баланың жанұяда, мектепте,

достарының ортасында, үлкендермен қарым-қатынасы кезіндегі

мінезін, әрекетін қамтиды. Барлық адамдар белгілі бір қоғамда өмір

сүреді. Сондықтан да әр түрлі қоғамдық-тарихи өзгерістер адамдар

өміріне тікелей әсер етеді. Кеңестік кезеңде қалыптасқандықтан, сол

әміршілдік кезеңдегі социалистік реализм, әдебиеттің партиялығы

т.с. сияқты шектеу, бұйрық-қарарлардан қазақ балалар

драматургиясы шетте қалған жоқ. Кеңестік дәуірде октябряттар,

пионерлер, комсомолдар қатарындағы жеткіншектерді жалған

марапаттайтын, идеялық бағытын алдын ала кесіп-пішіп көрсетуге

негізделген схемалық үлгідегі көркемдігі солғын шығармалар

дүниеге келді. Бұл туралы Ғ.Мүсірепов былай дейді: “Қазақ совет

драматургтерінің өндірістен, ауылшаруашылығынан, мәдениет

майданынан таңдап алып жасаған образдарының бірде-бірі сахнаға

бекіп қала алған жоқ. Үйткені, олар жасанды, бір схемамен

жасалған салқын образдар болғандықтан, совет халқының көңіліне

қона алмады. Тілек те бар, талап та бар, бірақ көркемдік шындыққа

жете бермейді”. /23, 72/.

Балаларға арналған шығармалардың тақырыптары әр алуан

болады. Әдебиетте белгілі бір тақырыптың тууына қоғамдағы

өзгерістер, адамдардың мақсат-мүдделері себеп болады. Сондай-ақ

адамзат дамуымен бірге келе жатқан мәңгілік сөз болатын

тақырыптар да болады. Адамгершілік, ізгілік, жақсылық, еңбек,

достық, махаббат сияқты тақырыптар қай дәуір, қай кезең болса да

қайталана беретін тақырыптар. Ал, белгілі кезең тудыратын

тақырыптар ретінде кеңестік әдебиет тұсында туған коммунистік

рухтағы патриоттық, партияға шексіз берілгендік сияқты идеяларды

ту еткен тақырыптарды атауға болады. Қалай десек те балаларға

арнап жазылған шығармаларда тақырыптық шектеу болмайды. Қай

тақырыпта жазылса да, шығарма үнемі баланың жас ерекшелігін

ескеріп отыруы керек. Балаға арналған шығармаға “не туралы” жазу

емес, “қалай жазуға” болады деген талап, өлшем үстемдік етеді.

۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞۞ 15

Қазақ балалар драматургиясындағы негізгі тақырыптарды шартты

түрде былай бөлуге болады:

1. Кеңестік идеологияға негізделген тақырыптар

2. Ертегілік, қиял-ғажайып тақырыптар.

3. Халық бастан кешірген тарихи тақырыптарға арналған

туындылар.

4. Табиғат туралы

5. Бейбітшілік тақырыбы

6. Жалпы ынтымақ, бірлік, еңбек, білім, ерлік, мейірім, ізгілік

туралы

Заман жаңарған сайын әдебиетке де жаңа тақырыптар келеді.

1960 жылы адамзат баласының ғарышқа көтерілуі қазақ балалар