Мрнти 14. 01 Doi 10. 48371/peds
жүктеу/скачать 0,55 Mb. Pdf көрінісі
|
150-Текст статьи-566-1-10-20211229
|
Негізгі ережелер Мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің құрылымын талдай келе, қазіргі әдебиеттерде мұғалімнің кәсіби іс-әрекетіне жаңа көзқарастар тенденциясы байқалатынын атап өткен жөн. Жаңа білім беру парадигмасын іске асыру жағдайында мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастыру үшін алғышарттар дамуда, оны мұғалімдердің білім беру бағытының өзгеруінен, яғни білім берудің басқа түріне бағытталғанынан көруге болады, бұл жағдайда оқушының іс-әрекеті оның жеке әлеуетін іске асыруға негізделеді және олардың оқып үйрену салаларына сәйкес келетін нақты білімдік нәтижеге қол жеткізе алуына мүмкіндік жасалады. Білім берудің бұл түрі білім алушының ішкі мәнінің өзгеруіне (қалыптасуына) және өзіндік білімінің пайда болуына әкеледі. Оқушы жеке білім беру траекториясын құра алатын, өздік білім беру мақсаттарын қоя білетін, оқытудың мазмұны мен формаларын таңдай алатын білім беру субъектісі ретінде әрекет етеді. Соған сәйкес, мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің құрылымында басқарушылық іс-әрекет басымдылықпен алға шығады. Мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың өзектілігін негіздеу мақсатында оның кәсіби іс-әрекеті құрылымындағы «басқару» ұғымының мәні мен «басқарушылық іс-әрекет» ұғымдарының мазмұнын бөліп көрсету ұтымды деп санаймыз. «Басқару» ұғымын анықтау тәсілдерін ретроспективті талдау нәтижелері көрсеткендей, көбінесе бұл ұғым басқару, әлеуметтану, адамды басқару және адам ресурстарын басқару теориясында қолданылады. Ең бастысы, негізгі қиындық «басқару» ұғымын дәл анықтау болып табылады, өйткені басқару әр түрлі өмір деңгейлерінде, мақсаттары мен өлшемдерінің өзгеруімен байланысты қолданылады. Кәсіби ғылымда «басқару» термині үш тұрғыдан түсіндіріледі: біріншіден, басқару іс-әрекет ретінде анықталады (B. C. Лазарев, Г.Х. Попов, М. М. Поташник және т. б.). Бұл анықтама біз үшін пәндік нәтиже алуға бағдарлану тұрғысынан маңызды. Білім беру үдерісіне қатысушылардың бұл іс-әрекет барысында субъективті тәжірибесінің өзгеруіне назар
аудармайтынына қарамастан, біз үшін бұл жүйелік іс-әрекет тұрғысынан маңызды.
.
Екіншіден, басқару бір жүйенің екіншісіне, бір адамның екіншісіне немесе топқа әсері ретінде қарастырылады (В .Г. Афанасьев, А. А. Орлов, Н.С. Сунцов және т. б.). Осы басқару бұл аспектіде субъектінің объектіге мақсатты әсері және басқа объектіге әсер ету нәтижесінде соңғысының өзгеруі ретінде қарастырылады, ал ол өз кезегінде соңғысының өзгеруіне әкеледі. Бұл түсінік басқарудың субьектілік сипатын нашар ескереді.
Үшіншіден, басқару субъектілердің өзара әрекеті (В.Г. Афанасьев, В.И. Зверева, П.И. Третьяков, Т.И. Шамова және т. б.). Авторлардың көрсетуінде өзара әрекеттесу дегеніміз күрделі әр түрлі процесс, онда тараптардың өзгеруі тек өзара байланысты емес, өзара тәуелді болады. Оның мәні тікелей және кері әсердің үздіксіздігі, бір-біріне әсер ететін субъектілердің өзгерістерінің өзара үйлесімі. Сонымен қатар, өзара әрекеттесу тұтас, іштей сараланған, өзін-өзі дамытатын жүйе болып табылады. Басқаруды бұлайша түсіну өзара әрекеттесудің барлық субъектілерінің өзара өзгеруін қамтиды. Басқару іс-әрекеті мен мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің ұқсас сипаттамаларын іздестіруде осы мәселеге қатысты бірқатар көзқарастарды тоқтала кетуді жөн көрдік және мұғалімнің басқарушылық іс-әрекетінің құрамдары мен мәніне қарастыруға көшейік. Басқару іс-әрекет кәсіби іс-әрекет түріне түріне жататындықтан, ол ең алдымен әлеуметтік және мәдени тұрғыдан анықталады. «Басқарушылық іс-әрекет» ұғымының әдіснамалық сипатын зерделеуші Г.В. Атаманчуктың пікірінше, «кез-келген еңбек түріндегі кез-келген іс-әрекетте қоғамды адамдардың белсенділігі, энергиясы, оның нақты көріністері, элементтері, реттілігі, технологиясы, қарқындылығы емес, оның құндылығы мен адамдар мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын нәтижесі» қызықтырады[2]. Көтеріліп отырған мәселе аясында «басқару іс-әрекеті» ұғымының мәнін ашып көрсету маңызды. Бұл басқару субъектісінің басқа басқару субъектісін (объектісін) өзгертуге бағытталған әрекеттерінің жиынтығы, оған мыналар кіреді: басқару мақсатын қою, ақпаратты жинау және талдау, проблемалық жағдайды бағалау, басқару жүйесін ұйымдастыру, шешімдерді дайындау және қабылдау, басқару тиімділігін бағалау, әлеуметтік бақылау функцияларын жүзеге асыру. Басқарушылық іс-әрекет ғасырлар бойы дамып келеді, оның идеологиясы үнемі өзгеріп отырады, мұны оның адамзат қоғамында болып жатқан тарихи қайта құруларды қалыптастыруындағы белсенді рөлінен айқын көруге болады. Субъектілер экономикалық және әлеуметтік жетістіктерге қол жеткізген сайын басқару іс-әрекетінің ғылыми қарқындылығының үздіксіз өсуі байқалады. Біздің зерттеуіміз үшін басқару іс-әрекетінің маңыздылығын келесі үш жағдаймен түсіндіретін ғылыми көзқарас назар аударуға тұрарлық. Біріншіден, басқарудың бірегей мақсаттылығы (жоқтан белгілі бір нәрсені жасау, әр түрлі элементтерден үйлестіру мен реттеу арқылы жүйені қайта құру). Екіншіден, басқарушының иелігіндегі немесе басшы жауапты болатын құндылықтар көлемінің ұлғаюы. Үшіншіден, жеке күш-жігерге негізделген басқарушылық іс-әрекеттің шығармашылық сипаты субъектіден жан-жақты білімділікті және жоғары мәдениеттілікті талап етеді. Басқарушылық іс-әрекетті мұғалімнің кәсіби әрекетінің құрамдас бөлігі ретінде қарастыратын болсақ, бірқатар зерттеулерді талдау арқылы мынадай жағдайларды байқауға болады: мәселен, И.Б.Сенновский оқыту мен оқу үдерістеріне басқару теориясы тұрғысынан модельдік сипаттама береді, алайда мұғалімнің іс-әрекеті оқытуды іске асыру жағына бағытталғанын және
оқушылардың жалпы оқу мақсаттарын түсінудің маңыздылығын ескермегенін көреміз. Нәтижелер алдын-ала жоспарланған мақсаттармен анықталмайтындықтан, мұғалімнің іс-әрекеті үнемді емес, оқу жұмысының үлкен көлемін орындауға бағытталған болады. Тактикалық міндеттер стратегиялықтан басым, мұғалім негізінен кәсіби жағдайдың өзгеруіне жауап береді, бірақ оны болжамайды [3].
негіздері туралы бірқатар іргелі ережелерді Э. Н.Кишкель атап көрсетеді және оны келесі тәртіптің бірқатар ерекшеліктерімен сипаттайды: басқарушылық іс-әрекет кәсіби белсенділіктің мазмұны бойынша әр түрлі іс-әрекетті қамтиды; басқарушылық іс-әрекетті бір уақытта жүзеге асыратын адам: субъектілермен жұмыс істей алатын ұйымдастырушы (сонымен бірге ол олардың құрметіне ие болуы керек); барлық жағынан дамуға бағытталған идеялардың генераторы; энтузиаст, энергияға толы және ұжымды жігерлендіретін адам; сапа кепілі; қоғаммен байланысты істің сыртқы жағына қызығушылық танытатын саясаткер (бұл экономика, әлеуметтану, саясат саласындағы қосымша білімді игеру қажеттілігін тудырады); ресурстардың жай-күйі, іс-әрекет нәтижелері үшін үлкен еңбекке қабілеттілік пен жауапкершіліктің иесі [4].
Басқару іс-әрекеті туралы мәселені қарастыруды В.В.Лебедевтің пікірінше, оқушының болжамды оқу нәтижелерінің жүйесін құруға және мониторингтің тұтас жүйесін жасауға бағытталған мұғалімнің білім беру әрекетін дамыту арқылы шешу керек [5].
Мұғалімнің басқарушылық біліктерін қалыптастырудың маңыздылығын және басқарушылық іс-әрекеттің мәнін негіздей отырып, Ю.Н.Кулюткин басқарушылық іс-әрекет «басқа» іс-әрекетті ұйымдастыру бойынша іс-әрекет болып табылатындықтан өзінің сипаты бойынша өзгеше «мета іс-әрекет»[6].
әрекеті «басқару субъектісі жүзеге асыратын әрекеттердің үздіксіз реттілігі, оның нәтижесінде басқарылатын объектінің бейнесі қалыптасады және өзгереді, бірлескен іс-әрекеттің мақсаттары белгіленеді, оларға жету жолдары анықталады, оның мұғалімдері арасындағы жұмысы бөлінеді және олардың күш-жігері біріктіріледі» [7].
Н.Ф. Талызина басқарудың жалпы теориясы тұрғысынан мұғалім қойылатын талаптарды егжей-тегжейлі сипаттайды. Автор мұғалімнің оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқару функцияларын жүзеге асыру үшін бірқатар мынадай кезеңдерден өтуі керек екенін баса айтады, олар: мақсаттарды анықтау; басқарылатын үдерістің бастапқы күйін анықтау; үдерістің аралық жағдайына әсер ету бағдарламасын құру; тұрақты кері байланыс түрінде бақылауды ұйымдастыру; аралық жағдайлардың әрқайсысы туралы қолда бар ақпаратты ескере отырып, оқушылардың танымдық іс- әрекетін реттейтін және түзететін әрекеттерді орындау. Мұғалімнің кәсіби іс- әрекетінің басқарушылық сипаты оның функциясының басымдығына сәйкес келеді.
И. Б. Ворожцова мұғалімнің тұлғалық-іс-әрекеттік оқыту моделіндегі функцияларын талдай отырып, іс-әрекеттің негізгі бағыты - бұл оқу іс-әрекетін басқаруға, оқытуға көмектесуге, оқу үдерісіне қатысуға бағытталу – деп атап көрсетеді. Мұғалімнің рөлі өзара әрекеттесу шарттарын белгілеуден тұрады, ал есептеу нүктесі білім алушы болып табылады [8]. Ғылыми материалдарды талдау мұғалімнің басқарушылық іс-әрекетінің негізгі мазмұндық сипаттамаларын жалпылама түрде анықтауға мүмкіндік берді:
- мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті тікелей интеллектуалдық мазмұнға ие. - мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті қашанда басқарылатын субъектілерді, объектілер мен жағдаяттарды танып білуге арналған. - мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті білім алушының сана- сезімін, мінез-құлқы мен іс-әрекетін қажетті бағытта өзгертуге арналған басқарушылық шешімдерді әзірлеуге, қабылдауға және практикалық орындауға ықпал етеді; - мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті ақпараттық болып табылады, ол басқарушылық ықпал етуде нақтыланатын ақпаратты алу, түсіну, жүйелеу, сақтау, беру арқылы көрініс береді; - мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті – ерік-жігердің айқын басымдығы бар күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс; - мұғалімнің басқару іс-әрекетінде әр түрлі жыныстағы, жастағы, мәртебедегі, құзіреттілік деңгейіндегі субъектілерге қатысты талдау, бағалау, таңдау, шешім қабылдау, бағыну және орындау, нұсқау және бақылаудың ой және ерікті операциялары үнемі орындалады; - мұғалімнің басқарушылық қызметі ұжымдық сипатқа ие; мұғалімнің басқарушылық қызметі құқықтық мәртебеге сәйкес жүзеге асырылатындықтан, заңмен тығыз байланыст; - мұғалімнің басқарушылық қызметі білім, тәжірибе, ақпарат, заманауи техникалық құралдар, коммуникациялар және басқаларын қамтитын көп қырлы кешенді құбылыс. - Зерттеу нәтижелерін қорытындылай келе, қазіргі уақытта білім беру үдерісінің субъектілеріне қойылатын және келесі нәтижелерге бағытталған талаптарды атап өту маңызды: - білім беру ортасы түлек қоғамда сұранысқа ие болатындай болуы керек; - оқу үдерісінің сипаты субъектінің өзін білім беру үдерісіндегі басты тұлға ретінде сезінетіндей дараланған, тұлғалық болуы керек; - субъект оқыту жағдайлары мен формаларын таңдауда еркін болуы керек; - білім беру үрдісі дағдылы жақтары басым репродуктивті- ақпараттық әдістерді алмастыратын оқыту формаларына бағдарлануы тиіс; - мектеп барлық субъектілердің теңдігі, ізгілігі, шығармашылық және оқу-ғылыми өзара әрекеттестігі ортасына қайта бағдарлануы тиіс; - оқыту
уақытының қысқаруы, шоғырлануы, тығыздалуы ақпараттық және техникалық мүмкіндіктерді қолдану және кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс. Аталған құрамдас бөліктер білімнің пәнаралық синтезін жүзеге асыруға қабілетті, біржақты маман ғана емес, оқытушы мен менеджер функцияларын орындауға дайын транскәсіпқой суреттейді. Жоғарыдағы талаптар мен нәтижелер мұғалімнен білім беру үдерісін тиімді басқаруды талап етеді. Мұғалім басқарушылық құзіреттілікті белсенді түрде меңгерген мұғалім- менеджер болуы керек. Бұл «мұғалім-менеджер» әртүрлі субъектілер мен әлеуметтік топтардың алуан түрлі және өте қарама-қайшы мүдделерін ескереді дегенді білдіреді. Ол менеджер ретінде бірлескен шығармашылық және дамытушылық іс-әрекетті ұйымдастыруға жауапты. Күтілетін нәтиже білім беру кеңістігінің тікелей қатысушыларымен бірлесіп құрастырылады. Өзара әрекеттесу нұсқаларын жоспарлайды, субъектілердің даму шарттарын модельдейді. Қазіргі кезеңде басқарушылық құзыреттіліктерге ие болу маңызды, өйткені ол мұғалімге: білім беру ресурстарын таңдаудың күрт артуы жағдайында үдересті басқаруға, білім берудің барлық деңгейлерінде білім беру траекторияларының көп нұсқалылығын қамтамасыз етуге; мұғалімнің рөлі мен орнын анықтауға және нақтылауға; кәсіби құзыреттілігін кеңейтуге және кеңесші қызмет атқара білуге, білім беру технологияларының ауысуы шеңберінде білім алушылардың өз бетінше іс-әрекетіне бағыт-бағдар беруге және бағалауға жәрдемдеседі. Жоғарыда аталған бастапқы ұстанымдармен және айтылған ережелермен келісе отырып, жаңа экономикалық жағдайларда басқарушылық құзыреттіліктер жіктемесі және мұғалім-менеджердің басқарушылық қызметінің моделі талап етіледі, бұл мұғалімнің кәсіби іс-әрекетіндегі стереотиптер мен білім беруді жаңғырту жағдайында мұғалім іс-әрекетінің нәтижесі мен сапасына қойылатын жаңа талаптар арасында қалыптасқан алшақтықты жоюға көмектеседі.
жүктеу/скачать 0,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|