Н.Н.Пантусовтың  ағартушылық максаггағы «Образцы киргизской

Қорыта  айтқанда,  XX  ғасырдың  басында  қазақ  фольклортану 
ғылымына  катысты  жазылған  кейбір  еңбектерден  сол  кезеңдегі 
фольклор  үлгілерін  жинауда,  әрі  жариялауда,  әрі  зерттеуде  болсын 
белгілі  бір  жүйеліліктің,  дәйектіліктің  нышандары 
қалыптаса 
бастағаны-  ррі  птярлау—мақоатеа,  әрі  ағартушыльпс  мақсатта 
жүргізілгені  аньщталды. /
Бүл  отарлау  мақсатындағы  фольклорлық  ецбектер,  бір  жағынан, 
қазақ  халкының  түрмыс-тіршілігін,  әдет-ғүрпын,  салт-санасын  т.с.с. 
басқа  елдерге,  әсіресе  орыс  еліне 
әрі  танытқыштык,  әрі 
ақпараттандыру  үлгісінде  беріліп  отырылды.  Екінші  жағынан,  қазақ 
елін  шығынсыз  қалай  отарлауға  болады  деген  мәселеге  зерттеушілер 
назарын  аудара  білді.  Үшінші  жағынан,  қазақтарды  тездетіп 
орыстандыру саясаты,  негізінен, тіл арқылы,  яғни орыс тілін меңгерту 
аркылы іске асатынын аңғарды.
3.2  Оқу-ағарту  мақсаттағы еңбектер.
3.2.1  Макалалар.
XX 
ғасырдьщ  бірінші 
жартысында/  фольклорды  теориялық 
түрғыдан  зерттеу  жүмысы  Қазая  тп тпггрісітт^^^ін  қолға  алына 
бастады.  Бүл  кезеңде  фольклор  мен  әдебиеттің  өзара  байланысын, 
сондай-ақ қазақ  фольклорыньт жекелеген жанрларын зерттеуге көңіл 
бөлу өсті. Кеңестік фольклористикада  фольклор мен әдебиетгің өзара 
байланысына  ерекше  назар  аударылдыі  Бүл  мөселені  зерттеу 
жүмыстарының  негізі  сонау  1920-шы  жьшдары  қалана  бастады.  Бүл 
кездегі 
ғалымдар 
көзқарастарында 
қарама-қарсы 
екі 
пікір 
қалыптасты: бірі- әдебиетте фольклордың ізі жоқ дегенге табан тіресе, 
енді  біреулері-  керісінше,  әдебиетте  фольклордың  элементтері 
кездеседі дегенді алға тартты.
Сонымен  қатар  фольклордын  теориялық  мөселелері  де  зерттеле 
бастады.  Мәселен,  қазақ  фольклорының  әр  түрлі  жанрларынын 
өзіндік  жеке  ерекшеліктерін  ажырату,  саралау,  сараптау  т.б. 
жүмыстарының  негізі  қаланды.  Көбінесе  ертегілер,  батырлар  жыры, 
іурмьм еалт  жырлары' т.б.  тәраді  фолвялор  жлттрларм  қарастырыла 
бастадьіу
Қ йақ  фольклортану ғылымы  тек  Кеңестік  дәуірде  ғана  түбегейлі 
қалыптасты  деуіміз  Қазан  төнкерісіне  дейін  қазақ  фолыслоры 
жайында жүргізілген  кейбір  зерттеу еңбектерін  жоққа  шығармайды. 
Мәселен, 
Ш.Уәлиханов, 
В.В.Радлов, 
Г.Н.Потанин, 
П.М.Мелиоранский, 
Ә.Диваев 
т.б. 
тәрізді 
ғалымдар 
мен 
ағартушылардын 
жалпы  қазақ  фолыслоры  туралы, 
оның  кейбір
211

жаырлары  жайында  айтқандары  бар.  Әриңе,  мұнда  піқірлер  ұлкең 
ғьілыми  зерттеу  еңбектерінің  міндеттерін  атқармаса  да,  Іодак 
фольклортану ғылымының қалыптасуына үлкен әсер еткені күмәнсыз.
Мәселен, 
қазақ 
халық 
поэзиясын 
жинаумен 
зерттеуде 
Г.Н.Потаниннің  қосқан  үлесін  бағалағанда,  ең  алдымен,  оның  ертегі, 
эпосты  зерттеуге  қаншалықты  мол  еңбек  сіңіргеңі  көзге  түседі. 
Г.Н.Потаниннің 
жиған-тергендерінің 
аркасында 
фольклордың 
қүрамы-  әлемнің  жаратылысы,  рудың  шығуы  туралы  және  қиял- 
ғажайып, 
түрмыс-салт, 
мысқыл-сықақ 
ертегі, 
аңыздармен 
толықтырылды.  Салыстырмалы  әдістің  кемшіліктеріне  қарамастан 
Г.Н.Потаниннің  қазақ,  үйғыр,  монғол  және  Сібір  мен  Алтайдағы 
түркі  тілдес  халықтардың  поэзиясындағы 
өзара  жакындықты 
анықтауы да аса бағалы  [284].
Халық  мүрасын  қолма-қол жинау  арқасында,  әрі  халықтың өмірі 
мен  әдет-ғүрпын  үзақ  жыл  бақылаудың  нәтижесінде  Ә.Диваев  өзінің 
зертгеу жүмыстарына негіз етіп халықтан алынған дәйекті материалға 
сүйенді. 
Қазақ  халық  поэзиясын  зерттеуші  ғалымдар  мен 
замандастары  В.В.Радлов,  Г.Н.Потанин,  И.Н.Березин,  А.В.Васильев, 
П.М.Мелиоранский 
сияқгы 
Ә.Диваев 
те 
қазақ 
поэзиясының 
ерекшеліктері  туралы  көп  ойланды.  Қазақ  халық  поэзиясынын 
шығармалары  басқа  да  халықтардың  фольклоры  сиякты  «халык 
көзқарасының  сәулесі»,  оның  рухани  бейнесі  мен  үлтгық  характері 
екендігін ол жақсы түсінді  [285].
1920-шы  жылдардың  басында  қазақ  халқының  ауыз  әдебиеті 
жайында  көтерілген  мәселелер  баспасөз  бетгерінде  үлкенді-кішілі 
мақалалар,  зерттеулер  түрінде  жариялана  бастады.  Мүнда  қазақ 
фольклорын жинау, жариялау, зерттеу,  бағалау мәселелері  көтерілді. 
Мүньщ  өзі 
халық  ауыз  әдебиетін  зерттейтін  қазақ  фольклортану 
ғылымының  қалыптасуына  негіз  салды.  Сол түста  қазақ фолыслоры 
туралы  жазылған  кішігірім  мақалалардан  басталған  фолыслортану 
ғылымы  идеология  майданында  таптық  күрес,  фольклордың  тарихи 
және оның  қоғамдағы рөлі жайында көтерілген  мәселелерге  белсене 
араласты.
Сол  кездегі  Кеңес  үкіметі  қолдауына  сүйеніп,  үстемдік  алған 
солақай  пікірлер  Қазан  төңкерісіне  дейін  жарияланған  фольклор 
үлгілеріне:
- шығыстан келді;
- үлтшыл-буржуазиялық көзқараста деп сынға алды;
- халыққа қатысы аз;
- феодалдык қоғамға бас иеді деп;
- діни-шыгыстық шығармаларға ғана назар аударады;
212

- ғылымға буржуазиялық талап негізінде ғана келді;
- қарапайым халық  мәдени бағалықтарды қалыптастыра алмайды; 
-байлар үстемдігі;
тап таргысы түрғысындағы т.б.  сыңайдағы  сыңаржақ  пікірлер 
үстемдік  етіп,  фольклордын  біржақты  ғана  зерттелғені  де  белгілі. 
Соның  салдарынан  да  фолыслорды  зерггеу  халықтың  үлтгык 
ерекшелігін  түсіну  үшін  қажет  деп,  сөз  жүзінде  мойындалған  болса 
да,  іс  жүзінде  фольклорды  жинау  мәселесіне  арнайы  қомақты 
еңбектер жазылған жок. 
я
Идеологиялық  күрестің  негізінде  қалыптаса  бастаған  Кеңестік 
қазақ  фольклористикасы  1920  жылдардың  өзінде-ақ  төмендегідей 
мәселелерге айрыкша  көңіл бөлді: 
а) ескі  мәдени мүраны игеру 
ә) халық ауыз әдебиетінің тарихьга зерттеу т.б.
Ескі  әдеби  мүраньщ  иесі  үстем  тап  емес,  еңбекші  халық  екенін 
дәріптеген  таптық  мақсаттағы  мақалалар  дені  сол  кездегі  «Еңбекші 
қазақ»,  «Лениншіл  жас»  т.б.  сияқты  газет-журнал  беттерінде 
жарияланды.  Мәселен,  Сәбит Мүқанов  «Қазақ әдебиеті  әм Ыбырай» 
деген  мақаласын  «Қызыл Қазақстан» журналыньщ  1924 жылғы №7-9 
сандарында  жариялайды.  Мүнда  халық  ауыз  әдебиеті  әрі  бай,  әрі 
әдемі  әдебиет  дей  отырып,  оны  тудырушы  үстем  тап  емес,  еңбекші 
халық мүддесін  жырлаған  жыршы-ақындар  екенін  айтады.  Осы  ретге
С.Мүқанов  халык  әдебиетінің  ең  көрнекті  өкілдері  деп  Орынбай, 
Шөже,  Арыстанбай,  Шал,  Біржан,  Акан,  Ыбырай  сияқты  ақын, 
жыршы,  әншілердің  есімін  атай  отырып,  олардың  шығармаларын  әрі 
жинау,  әрі  жарыққа  шығару  жайын  сөз  етеді.  Сондай-ақ  ғалым 
Бейсембай  Кенжебаев  та  «Абай  өлеңдерінің  1923  жьшғы  басылуы 
туралы»  мақаласында  (Еңбекші  қазақ.  1925,  №359-360)  халық  ауыз 
әдебиетінің  негізгі  мүрагері  еңбекші  қазақ  екенін  айтады.  Демек  ескі 
мәдени  мүраны  таптық  мақсатта  халық  мүддесіне  сәйкес  бағалап, 
таптық  тілекке  сәйкес  зерттеу,  пайдалану  туралы  мәселелер  1920 
жылдардың  өзінде-ақ  көтерілді.  Ал,  ескі 
мөдени  мүраның  бәрін 
«халыктық»  деп  жарияламай,  тек  олардың  ішінен  ең  асылдарын, 
идеялық  жөне  көркемдік  сапасы  жоғарыларын  тек  еңбекші  таптың 
мүддесіне  сай  келетіндерін  ғана таңдап  алу  мәселесіне  ерекше  назар 
аударуы  т.б.-  бөрі  сол  түстағы  қазақ  фолыслортану  гылымында 
біржақтылық,  асығыстық  т.б.  тәрізді  кемшіліктерді  тудырды.  Қазақ 
фольклорын  таптық  түрғыдан, 
еңбекші  халықтын  армаң-мүддесі 
түрғысынан  зерттеп  бағалау  ісіне  С.Сейфуллин 
[286]  кейін  1920 
жылдардағы  С.Мүқанов,  Б.Кенжебаев  тәрізді 
біраз  әдебиетші 
фольклористер назар аударды.
213

1920  жылдардағы  казақ  фолыклортану 
ғылымыныи  көтерген 
екінші бір үлкен  мәселесі-  қазақ халык ауыз әдебиеті  тарихын  зерггеу 
болатын.  Бүл  мәселеге  ерекше 
көңіл  бөлген 
М.Әуезов  қазақ 
фольклоры  туралы бірнеше зерттеу жазды:  «Қазақ әдебиетінің қазіргі 
дәуірі»  (1922  ж.),  «Қобыланды  батыр»  (1925  ж.),  «Қазақ  әдебиетінің 
4 
тарихы»  (1927  ж.)  т.б.  Бүл  еңбектерде:  қазақ  әдебиетінің  даму 
жолдары,  қазақ  жазба  әдебиетінің  ХУІІІ-ХІХ  ғасырда  қалыптаса 
бастағаны,  бүл әдебиеттің алдында халықтың ғасырлар бойы жасаған 
бай  халық  ауыз  әдебиеті  жатқаны,  ол 
кейінгі  жазба 
әдебиеттің 
бастамасы  екендігі  т.б.  сөз  болады.  Сонымен  қатар  М.Әуезов  қазақ 
жазба  әдебиетінің  кейбір  өкілдерінің  шығармашылығы  халық 
әдебиетімен  тығыз  байланыста  екендігін 
дәлелдейді.  Қазақ  ауыз 
әдебиетін  іштей  жанрларға  жіктейді, 
әрбір 
жанрдың  өзіндік 
ерекшеліктерін  сөз  етеді.  Хазақтьщ  эпостщк 
жырдарына  арнайы 
Тркталып,  олардың  белгілі  бір  окиғаларға.  әлеуметтік  жағлайларға 
байланысты т> ғандығын көрсетеді
Қазан  төңкерісінен  кейін  Кеңестік  оқу  ағарту  саласында 
кадрлардың  жетіспеуі 
өз  алдына,  тіпті 
оқу 
орындарындағы 
оқулықтардың 
жүтаңдығы 
сол 
кездегі 
қазақ 
зиялыларын 
толғандырған  басты  мәселелердің  бірі  болғандығы  анық.  Осы 
олқьшықтың  орнын  толтыру  үшін  де  белгілі  ғалым  М.Әуезовтың 
«Халық  ауыз  әдебиеті  туралы»  мақаласы  1924  жылы  «Жас  қайрат 
(Ташкент)  журналының  4  санында  (Б.19)  жарияланған  [287].  Бүл 
мақалада автор  уақыт өткізбей халық ауыз әдебиеті үлгілерін тездетіп 
жинап  алуға  шақырады.  Халық  ауыз  әдебиетін  жинауға  қолайы  бар 
адамдар,  оқыган  шөкірттерді  тарта  отырып,  автор  оларға  қазақ  елі 
түрмысының  ерекшелігіне  орай  ескі  мүраны  жан-жақты  жинастыру 
міндетін  жүктейді.  Ғалым  Мүхтар  Әуезов  халык  әдебиетіне  өлең, 
жыр, ертек,  макал,  жаңылтпаш,  бесік жырлары, діндар елеңдер, үлғілі 
әңгімелер, 
жын,  шайтан,  аруақтар  туралы  айтіілған  әр  түрлі 
хикаялар,  халык  дәрігерлігі,  олардың  пері,  сикыршылар,  албастылар 
һәм  басқа  да  осьшар  сняқгы  сездердің  бірсыпырасын  жатқызады.
Демек  фольклорды  озінше  іштей  жіктей  отырып,  және  оның  алғаш 
анықтамасын  да  береді:  «...халық  әдебиетінде  жогаргылардың  кім 
айтып,  кім 
шыгаргандыеы, 
аңық  емесі  мәлім  болмайды.  Ескі 
білетіндерден  кім  угып  жаттап  айтса,  сол  ие  болып,  бірден-бірге 
тапсырылып  журе береді.  Ондай белгілі иесі болмаган сөздер жалпы 
халыққа орпшқ мулік есебінде қалып отырады.
Сондықтан  жогары  айтылган  адамның  қулқына,  тіршілігіне 
пайдалы,  жалпы  халыққа  ортақ  сөздер  -халық 
әдебиеті  деп
214

аталады»,-дейді  [287,  42  б.].  Міне,  галымнын  бүл  пікірлері 
макаланың ағартушылық максатта жазылғанын көрсётеді.
Сәкен  Сейфуллиннің  1929  жьшы  «Қазақ  әдебиеті  туралы  хат» 
атты  мақаласы  [288]  да,  негізінен,  оқу-ағарту  мақсатында  жазылған. 
Автор қазақтың халық әдебиетін жинаушылардың  көбейе бастағанын 
сөз  ете  отырып,  елдің  жаңа  түрмыс  дәуіріне  аяқ  басқанын,  мектеп, 
медреседері  көбейгенін  жазады.  Автор  қазақтың  мәдениет,  өдебиет 
тарихын  зерттеу мақсаты- Қазакстанның  халық ағарту орындарының 
алдында түрған ең басты мәселесі болу  керектігін айтады.  Ол үщін С. 
Сейфуллин:  «Халық  тарихып,  әдебиет  тарихын  тәртіптеп  жазып 
шыгаруга  әдебиет  тарихының  деректері  керек. 
Болган 
тиісті 
маглуматтар,  біраз  ескі  маглуматтар,  біраз  тарихи  әдебиет 
деректері  қазір  қазақ  университеті  қарамагында  бар. 
Бул  ескі 
маглуматтар  дегеніміз,  тарихи  әдебиет  дегеніміз  мыналар:  ескі 
сөздер,  билер  сөздері,  ескі  батырлар  әңгіме-жырлары,  қиссалар, 
ертектері,  неиіе  турлі  өлеңдер,  әдет-гурып  жырлары,  мәселен: 
беташар, 
ау-жар, 
тойбастар, 
бесік  жырлары, 
жоқтаулар, 
айтыстар,  ескі  әңгіме-жырлар,  аңшылық  әңгімелері,  бақташылық 
әңгімелері,  бақсы  әңгіме-жырлары,  тагы  басқа  осы  тәрізді  әңгіме- 
жырлар»,- деген тәрізді фольклор  үлгілері оқулык жазу үшін кажетті 
мәтін  көзі  боларын  ескертеді.  Ал,  бүл  жиналған  фолыслор  үлгілері,
С.Сейфуллин  пікірінше,  өз  кезегінде  университетте  қазақ  әдебиеті 
тарихынан  оқылатын  дәрістерге  енеді,  соңынан  жеке  оқулық  кітап 
болып  басылады.  Демек  С.Сейфуллин  қазақ  фольклорының  барлық 
жанрларын  бір  жерге  жинап,  бастырудағы  мақсаты- 
ол  мектеп, 
медресе,  университеттер 
үшін  қажетті 
оқулық  жазу  екендігін 
анықтадык. 
Ендеше  бүл  үгіт-насихат  қүралын  атқарған  мақала 
әсерінен  барып,  сол  кезде  жиналған  фольклорлық  үлгілердің  оқу- 
ағарту  сипатындағы  зерттеу  жүмыстарьгаа 
негіз  қалағаны  сөзсіз. 
Мақала соңында халыктык  шығармаларды  қайда жіберу  керектігін де 
көрсететін 
Сәкен 
Сейфуллиннің 
Алматыдағы 
мекен-жайы 
көрсетілген.  Бүл  еңбектер  қазақ  фольклорын  кеңінен,  ғылыми 
түрғыдан баяндауға арналған алғашкы зерттеулер екені сөзсіз.
Ендеше, 
1920  жылдары 
дүниеге  келген  Кенестік  қазақ 
фольклортану  ғылымы  аз  уақыттың  ішінде  көп  жүмыстар  атқарды. 
Қазак  халық  ауыз  әдебиетін  дүрыс  пайдалану,  ескі  мүраны  бағалау, 
қазақ  фольклорының  тууы  мен  даму  тарихын  зерттеу  жайында  аса 
маңызды мәселелер көтерді.
1930  жылдары  қазак  фольклортанушы  ғалымдары  көтерген  енді 
бір  мәселе-  қазактын  жазушылары  шеберлікті  қазақ  фольклорынан 
үйрену 
қажетгігі 
айтылуы. 
Мәселен, 
С-Мүқанов 
«Қазақтың
215

пролетариатгық  әдебиеті 
туралы»  (1931 
ж.)  еңбргінде 
[289] 
социалистік  жаңа  заманды,  екпінді  кұрылыстар,  адамдардың  еңбегін 
шабыттана  журлау  үшін  қазақ  ауыз  әдебнетіндегі  <<жыр»  олшемін 
үсынады. 
Демек  сол  кездің  өзінде-ақ  С.Мүканов 
халыктык 
әдебиеттен  жазба  әдебиетінің  алары  әлі  де  мол  екендігін  дәлелдеуге 
тырысқан.  Дәлел  ретінде  қазақ  фольклорының  «Қобыланды», 
«Алпамыс»  сияқты  жырларында  батырдың  жорық,  шабыс,  айкас, 
таргыс  кезінде  көз  ілеспес  ерлік  қимылдары  «жыр»  арқылы 
берілгендігін  көрсете  отырып,  Кеңестік  өмірді,  ерлік,  екпінді 
қимылды  түйдектете 
жырлауда  өлеңнің  «жыр»  түрі  өте  мәңді 
екендігін  дәлелдейді.  Осы  арқылы  әдебиетте  халық  поэзиясындағы 
«жыр» түрін қолдануды  үсынады.
Халык 
ауыз 
әдебиетінен 
үйрену 
мәселесін, 
сондай-ак
С.Сейфуллин,  І.Жансүгіров,  М.Әуезов,  та  т.б  көтерген.  Олар: 
халықтың  тіл  байлығын, 
сөз  саптау  мәнерін; 
фольклордағы 
сюжеттер,  фольклорлық  образдарды  пайдалану  т.б.  мәселесіне  назар 
аударды.
1930  жылдардағы 
қазақ  фольклортану  ғылымының 
тағы  бір 
көңіл  аударған  мәселесі-  Кеңестік  дәуірдегі  халық  шығармашылығы 
болатын.  Бүл мәселеге сол кезде Одақ көлемінде Кеңестік партия мен 
үкімет  ерекше  мән  беріп,  қамқорлық  жасады.  Халық  арасынан 
шыққан  өнер  иелеріне  барлық  жерде  ерекше  жағдай  жасалғаны 
тарихтан  белгілі.  Әдебиетшілер  мен  фольклортанушылар  Кеңестік 
халық  поэзиясының  көрнекті  өқілдері:  Жамбыл,  Нүрпейіс,  Доскей, 
Шашубай  сияқты  ақындардың  шыгармасын  зерттей  бастады,  әрі 
олардың шығармаларын оқу-ағарту мақсатында қолдануды көздеді.
Жалпы  әлемдік  фольклортануда әр халықтың  фольклорын кімдер 
жинады  дегенде,  оның  үлттық  ғалымдарын  алға  тарту  үстем  болса, 
Қазан  төңкерісінен  кейінгі  Кеңестер  елінде  орналасқан  партия 
жетекшілері  мүньщ  бастауында  орыс  ғалымдары  түрды  деген 
біржақты  пікірге  бағыттап  отырды.  Кейбір  ғалымдар  фольклорды- 
халықтың 
көркем  шығармалары  деп  те  бағаласа, 
билеуші 
қайраткерлер  ығымен  жүрген  енді  біраз-ғалымдар  Қазан  төңкерісіне 
дейін  шыққан  фольклорлық  еңбектерді  маркстік-лениндік  негізде 
қайта жазу қерек деген үйғарымды да күн тәртібіне қойды.
Қорыта  келгенде,  XX  ғасырдағы  Кеңес  өкіметі  түсында 
жарияланған  біраз  мақалаларда,  негізінен,  фольклорды  оку-ағарту 
мақсатында  мектеп, 
медресе,  университетке  қажетті 
оқулық, 
хрестоматия үшін  пайдалану идеясын дүрыс көтерді.  Ал,  ескі  мүраны 
бағалау  тәрізді  сипатта  басылған  мақалалар  дені  т.б.  — халық  ауыз
216

әдебиетін тарихын зерттейтін қазақ  фольклортану ғылымыньщ  негі^ін 
қалауда игі әсер еткені күмән тудырмайды.
3.2.2  Оқулыктар мен хрестоматиялар.
XX 
ғасырдың 
бірінші 
жартысында 
казақ 
фольклорының 
жекелеген  мәселелері  А.Байтүрсынов,  Х.Досмүхзмедов,  М.Әуезов, 
Ә.Бөкейханов,  С.Сейфуллин,  С.Мүқанов  т.б.  знялылар  тарапынан  сөз 
болғаны  мәлім  [290].  Сондай-ак  бүл  кезде  орыс  зертгеушілері 
Е.А.Алекторов, 
В.Бартольд, 
Н.Я.Бичурин, 
П.М.Мелиоранский, 
А.В.Васильев,  Н.И.Гродеков  т.б.  еңбектерінде  қазақ  фольклоры 
туралы зертгеулер жүргізді  [291].
1920-жылдары  қазақ  фольклорын  зерттеу  жүмыстары  белгілі  аға 
буын  ғалымдары еңбектері  негізінде іске асса,  1930'  шы жылдары  аға 
буын  ғалымдар ісін  жас  ғалымдар жалғастыра түсті,  алайда,  олардың 
зерттеулеріне жаңа идеологияльщ үстанымдардың әсері  күшті болды. 
Тағы  бір  ескеретін  нәрсе,  бүл  кезеңде  ғалым  мамандардың 
жетіспеушілігі,  олардың  арнайы  фольклортанушылық  білімі  болмауы 
т.б.-  бәрі  зерттеу  жүмыстарының  сапасына  да  әсер  етті.  Осынын 
салдарынан  да  қазақ  фольклорының  көптеген  жаіірлары  ескерусіз 
калып, оның біразы ғана зерттеу нысанасына ілініп үлгерді.
1920-1930 жылдардағы  фольклортану ғылымы  тақырып  жағынан 
болсын,  зерттеулердің ауқымы жағынан болсын ілгерілеп дами түсті. 
Қазақ  фольклорын  сипаттауға  арналған  манызды  да 
көлемді 
зерттеулер көріне бастады.
1920-1930  жылдары  қазақ  фольклортану  ғылымында  колға 
алынған  басты  мәселелердің  бірі-  оқулық  пен  хрестоматия  жазу 
болды.  Мүндай  игілікті  істі  бастаған,  қазақ  халық  ауыз  өдебиетінің 
тарихын  алғашқылардын  бірі  болып  оқулық  көлемінде  сипаттауды 
мақсат еткен  А.Байтүрсынов,  М.  Әуезов, 
С.  Сейфуллиндер
еді.  Қазақ  әдебиеті  тарихын,  оның  ішінде  халық  ауыз  әдебиеті, 
тарихын  оқулық  көлемінде  баяндауды  мақсат  еткенін  С.Сейфуллин 
алдымен  1929  жылы  «Еңбекші  қазақ»  газетінде  [292]  ашық  хат 
арқылы  хабарласа,  ал  1932  жылы  қазақ  әдебиеті  тарихына  арналған 
«Билер дәуірінің әдебиеті» деген атпен кітабын жарыққа шығарды.
Ғалым 
А.Байтүрсыновтың 
«Әдебиет 
танытқыш» 
оқулығы 
(Қызылорда-  Ташкент,  1926)  негізінен  алғанда,  қазақ  өдебиеті 
кнсынына  арналғанымен,  онда  сонымен  бірге  қазақ  фольклортану 
ғылымына  т.б. 
қатысты 
материалдар 
мол 
қамтылуымен 
де 
ерекшеленеді.  Бүл  кітап  мәні  хақында  белгілі  ғалымдарымыз: 
З.Ахметов,  С.Қирабаев,  З.Қабдолов, 
Ш.Сәтбаева, 
Р.Нүрғалиев,
217

Ш.Ыбыраев,  Б.Абылқасымов т.б.  сараптаулары  жарияланғаиы  белгілі 
[293].  Бүл  дәйектемелерде,  көбінесе  еңбектіц  сөз  өнері  болмысын, 
бітімін  жүйелі  саралаған  түңғыш  теориялық  оқулық  ретіндегі 
маңыздылығы,  әдебиет  теориясына  қатысты  терминдік  атаулар  рөлі 
туралы  т.б.  мәселелер  көтеріліп,  ал  фолыслортануға  қатыстылары: 
эпостану,  ғүрып  фольклоры  түрғысынан  т.б.  зерделеу  жағы  сөз 
болғаны  да  мәлім.  Расында,  жоғарыда  аталған  зерттеушілер  орынды 
атап  көрсеткендей,  еңбектің,  әсіресе,  көрнек  өнері  тараулары 
саласында  қазақтың  үлттық  әдебиеттануының  ғылыми  негізі, 
методологиялық 
арналары, 
басты-басты 
категориялары 
мен 
терминдері түп-түгел осы кітапта қарастырылған.
Ахмет Байтүрсыновтың «Әдебиет таныткыш» атты оқулық кітабы 
өзінің  күрылымдык  ерекшелігіне  қарай,  негізінен, 
жоғары  оқу 
орындарына  арналған  [294].  Оқулық  ішіндегі  15  тараудың  «Ауыз 
әдебиеті»  атты  бір  тарауы  ғана  фольклорға  арналған  [294,  232-261 
б.].  Фольклорға А.  Байтүрсынов:  «Жазу-сызу,  өнер-гылым жоқ  аиайы 
халықтарда  жазба  шыгарма  болмайды.  Ондай  халықтардың  асыл 
сөздері 
анайы  тілмен  айтылган  ауыз  шыгармалар  болады. 
Сондықтан  ондай асыл  сөздер ауыз  әдебиет,  яки  анайы  әдебиет  деп 
аталады»,-  деғен  дүрыс  анықтама  береді  [294,  231  б.].  Демек  автор 
фольклорды ауызша айтылған шығармалар деп қабылдаған.
Ахмет  Байтүрсыновтың  «Әдебиет  танытқыш»  еңбегі  түтастай 
өзара  дербестенген  15  тараудан  түрады:  «Арнау»,  «Көрнек  өнерінің 
тараулары»,  «Сөз  өнері»,  «Шығарма  сөз»,  «Мазмүн  түрлері»,  «Сөз 
өнерінің  ғылымы»,  «Тіл  кисыны»,  «Сөз  талғау»,  «Тіл  әуезділігі», 
«Өлең  шығару»,  «Қара  сөз  бен  дарынды  сөз  жүйесі»,  «Қара  сөз», 
«Дарынды сөз», «Жазу әдебиеті» мен «Ауыз өдебиеті».
Әйтсе  де  А.Байтүрсыновтың  фольклортанушылық  еңбегі-  өзі  аты 
айтып  түрғандай  «Ауыз  әдебиеті»  тарауында  неғұрлым  көп 
сарапталынады  десек  те,  басқа  да  тараулардағы  мысал  ретінде 
келтірілген  фолыслорлық  үлгілерді  т.б.  назардан  тыс  қалдырмау 
керектігіне  назар  аудартқымыз  келеді.  А.Байтүрсыновтың  осы 
кітаптағы 
фольклористік 
қызметі 
«ауыз 
әдебиетіне» 
(қазак 
фольклорына)  қатысты  көтерген  күрделі  де,  түрлі  де  т.б.  ғылыми 
сараптауларының  мәні,  оның  фолыслор  үлгілерін  қолдану,  оларды 
жүйелеу, жікгеу ерекшеліктерін т.б. дәйектеуі ескерілуі қажет.
Зерттеуші  көрнек  өнерінің  тараулары  ретінде  онер  атаулыны 
іштей  беске  бөледі:  сәулет  өнері,  сымбат  онері,  кескін  онері,  әуез 
өнері,  сөз өнері.  Міне,  осы  орайда:  «Өнердің ең адды- сөз  өнері» деп 
саналады.  «Өнер  алды-  қызыл  тіл»-  деген  қазақ  мәтелі  бар.  Мүны 
қазақ сөз баққан,  сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін  білгендіктен
218

айтқан»,-  деп  түйген  пікірінен  [294,138  б.],  біз  ғалымның  макалды 
(фольклорды)-  дайын  дәлел,  үгіт,  мәтін  кезі  ретінде,  филологиялык 
түрғыда,  свздің  күдіретін,  сырын  өнер  саласында  сараптау  қүраЛьі 
үлгісінде 
танытуын 
көреміз. 
Фольклорлық 
материалдарды 
филологиялык  түрғыдан  осылай  колдану  үлгісі 
орыс  ғалымы 
М.В.Ломоносов (1711-1765) еңбектерінде де  болған [295].
Ахмет  Байтүрсынов  фольклорды  сөз өнері  деп  біледі.  Сондықтан 
ол  сөз өнері адам  санасынын көрінісі  болып  табылатын акыл,  қиял, 
көңіл үғымдарымен  байланысты дейді де, соның бәрі тіл арқылы іеке 
асатынын,  сол  себепті  фольклор  тілі  де  өзіндік  сипатқа  ие  екенін 
айтады.  Фольклорды  да  әдеби 
де  шығарма  дей  отырып,  онын 
тақырыбы, жоспары, мазмүны, түрі болатынына назар аудартады [294, 
142  б.].  Мүнда  шығарма,  яки  әдебиет  дегрнде,  ең  бірінші  болып 
«ауызша  шығарылған  сөзді»  (яғни 
халық  ауыз  әдебиетін) 
А.Байтүрсыновтьщ  алдымеи  атауы  т.б.  -  бәрі  фольклортанушының 
ясазып  шығарған  өдебиеггің  (жазба  әдебиетгің)  негізіы  қалаған 
фольклор  екен  деген  ойын  діттейді.  Мүндай  пікір  үлгісінің  XIX 
ғасырда өмір сүрген  орыс ойшылы А.И.Герцен  (1812-1870) еңбегінде 
кездесетініне белгілі [296]. Демек әлемдік фольклористика тарихында 
фольклорды  зерттеушілер  арасында  мүндай  үндестік,  сарындастық 
туу  себептері  десек,  ол-  дәстүрлілікте,  алға  қойған  зерттеушілік 
мақсаттың  ортақ  екендігінде,  ағартушы-демократтық  көзқарастан 
туындайтыньшда. 
Ауызша  туған,  тараған,  біздің  заманға  дейін 
жеткен т.б. халықтык нүсқалардың- бәрін алғашқылардың бірі болып, 
қазақ  әдебиеті,  қазақ  фольклортану  тарихында  т.б.  гылыми  түрғыда 
Ахмет  Байтүрсынов  әдебиет,  асыл  сөз  деп  таңкіган.  Шығарма 
тақырыбьша  келгенде:  «Әцгімедегі  пікір  не  нәрсе  болса,  сол  нәрсе 
шыгарманыц тақырыбы болады»,- дей отырып [294,142 б.], зертгеуші
А.Байтүрсынов  өз  пікірінің  дәлелі  ретінде  «Айман-Шолпан», 
«Қобыланды батыр», «Атымтай жомарт» т.б.  фольклорлық үлгілердің 
аттарын  келтірген.  Демек  А.  Байтүрсынов  ауызша  шығарылған 
фольклорлық нүсқаларды- дәлел  көзі,  дайын  мәтін  үлгісінде т.б.  сөз 
өнеріне жатқызған.
Мәселен,  бірде тіл тазалыгы дегенде,  галым ана тілдің  қүнарын 
сақтау  үшін  тілді  пгүбарламау  керектігін  алга тартса,  ап  сөз түтыну 
қажеттігі  туса,  халыкка  үнаған,  жиі  колданыстағы,  жалпыға түсінікті 
сөздерді  алу керек дегенді бөліп  көрсеткен  [294,  151  б.].  Ал, түсінікті 
тіл  дегеңде,  дәстүрді  сақтау, 
шығарма  халықтығын  негізге  алу 
дегенді дүрыс айтқан. Мүның бөрі 
А. Байтүрсыновтын ана
тілінін  табиғилыгын,  тазалыгын  сақтауда,  үлгі,  нүсқа  ретінде  т.б.- 
дайын  фольклорлық  мәтіндерді  (Асан  Қайгы,  Ер  Тарғын,  Ер  Сайын,
219

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: