секілді улгілердің  бәрі бар.  Әдебиет  тарихына Мураттың сөздерінің

б.]. 
Міне,  бүдан  біз  ғалым  Х.Досмүхамедулының  Абылғазы 
Баһадүрдің 
енбектерімен  таныс  болуы  өз  алдына,  казақ  тілі  мен 
әдебиеті  т.с.с.  тарихында  алғаш  ғылыми түсіндірме сөздік жасаудың 
негізін  қалаушылардың  бірі  болғандығын  танимыз.  Бүдан  басқа: 
«Жайык»,  «Асанқайғы»,  «Қазтуған»,  «Орақ-Мамай»,  «Телағыс», 
«Шора  батыр»,  «Самар»,  «Едіте»,  «Үш  өзен»,  «Қара  су»,  «Қараша», 
«Ақгөбе»,  «Апггархан»,  «Әз  Жәнібек»,  «Өгіз  тау»,  «Сағыз»,  «Жем», 
«Тайсойған»,  «Ормамбет»,  «Елек»  т.с.с.  жер-су,  қала  атгары  мен 
белгілі 
батырлар, 
хандар, 
түлғалар 
есімдеріне 
қатысты 
түсініктемелері  сақталған.  Мүраттың  «Сарыарқа»  деген  екінші  бір 
туындысына  X.  Досмүхамедүлы  мынадай  түсініктеме  береді:  «Үлы 
Қомнда  (жыл  аты-  Н.Ж.)  журт  тегісінен  жутаганда  Мурат  та 
бәрінен айрылып қалган соң, жалгыз туйеге қатын- баласын мінгізіп, 
өзі жаяу жетелеп Маңгыстаудагы  Адайга  барады.  Адайулы  Қоянда 
онша  көп  жутамаган.  Қояннан  соң  бір  улкен  тойда  қазақтың 
әдетінше  той  бастау  жолы  Мураттыкі  екен.  Адайдың  арасында 
қаңгыган  жапгыз  уй  келімсекке  жол  бермейміз,  озіміз  бастап,  той 
бастауды  өзіміз  аламыз  деген  сөз  болыпты.  Сонда  ызаланып 
жиылган көптің ішінде турып,  Мурат осы  «Сарыарқа» деген өлеңді 
қоя  берген.  Айтып  болган  соң  Адайдың  ақсақалдары  сөзіне  риза 
болып,  той  бастатпай  бәйгесін  беріпті-мыс.  Бул  өлең  1880-нші 
жылы  айтылган»  [249,  30  б.].  Міне,  мүнда  өлеңнің  туу  тарихына 
қатысты  маңызды  дерек  көзі  бірге  берілген.  Мәтін  түпнүсқасы  араб 
сандарымен  ажыратылған  28  бөліктен  түрады.  Соңынаң  түсініксіз 
сөздердің  мағыналары  келтірілген  [249,  40-43  б.].  Одан  әрі  кітапта 
«Қазтуған»,  «Шалгез»,  «Әггең  бір  капы  дүние-ай»,  «Қарасай-Қази», 
«Есеттің 
үгіті», 
«Өлім», 
«Қыз», 
«Мүраттың 
Жылқышымен 
айтысқаны», 
«Мүраттың 
Оразбен 
айтысқаны», 
«Мүраттың 
Жаскілеңмен  айтысқаны»,  «Мүраттың  Жантолымен  айтысқаны», 
«Мүраттың  Тыныштықпен 
айтысқаны», 
«Мүраттың  Түрабайға 
айтқаны»,  «Оқудан  қайтқан  жігітке  хат»,  «Мүратгың  Маңғыстаудан 
еліне  жазған  хаты»,  «Досқа  хат»,  «Мазақ»  атты  туындылары  орын 
алған. 
Бүлардың  бәрінде  дерлік  мәтіннің  жазылуы  тарихына, 
кездесетін  түсініксіз  сөздерге  қатысты  түсініктемелер  бірге  беріліп 
отырған.  Онда:  Ауған  деген  жүртгьщ  Қазтуған  жүрты  деп  саналуы; 
Шалгез  жыраудың  қалмақтьі  сөзбен  тоқтатқаны;  Мамай  бидің  ел 
билеуі;  Орак  батырдың  ел  қорғауы;  есікте  кезеулі  түрғаи  алмас 
қылышқа  үрынған  Орақтың  күндесдікпен  өлтірілуі; 
артындағы 
Қарасай,  Қази  деген  үлдарының  елін  қайта билеуі  т.с.с.  деген  тәрізді 
түсініктемелер бар.
171

Кітаптағы  айтыс жанрына  келетін  болсақ,  «М үраттың Жылқышы 
деген  ақынмен  айтысқаны»  үлгісінде:  Жылкышы  деген  акынныц 
өткен  заманда  болғаны, 
сездері  бүл  күнде  жойылғаны;  айтыстың 
1890-ншы  жыл  шамасында  болғаны;  бүл 
айтысқан 
уақыттың 
Ж ылқыш ы 
ақынның  қайтыс  болар 
алдындағы 
мезгілімен,  әрі 
М үраттың  18  жасар  жігіт  кезімен  түспа-түс  екені  көңіл  бөлгізеді. 
Одан  әрі 
М үратқа 
Беріш-Есет  бидің 
ақыл  айтқаны;  Мүраттың 
кезінде  Адай,  Беріш,  Ж аббас,  Таз,  Есентемір 
деген  бес  рудьщ 
адамдарын  мақтағаны  т.с.с.-  бәрі  осы  айтысқа  Х.Досмүхамедүлыньщ 
берілген  түсініктемесінде  қамтьшған 
[249,  115  б.]. 
Осы  үлгідегі 
түсініктеме  «М үраттың  Ораз  деген  ақьшмен  айтысқаны»  деген 
мәтінде орын алған [249,123  б.]. Мүнда:  Таз деген рудан шыққан Ораз 
ақынның 
заманында  айтқыш  шешен  болғаны;  Гурьев  каласында 
болып  жатқан  жәрмеңке  үстінде  екі  ақынның  айтысқаны:  Досымбай 
мен  Қосымбай  атты  ел  бнлеген  адамдардың 
үят  болады  дегенге 
сайып,  екі  ақынды  әрі  қарай  айтыстырмай  қойдырганы;  айтыс  1870- 
нші  жылдардың  шамасында  болғаны  т.с.с.  турасында  деректер 
сақталган.  Бір өкініштісі-  мүндай ақпарат көздерінің  қайдан,  кімнен, 
қашан  алынғаны ескерілмеген.
Демек,  белгілі 
ғалым  X.  Досмүхамедүлының  жинап,  теріп, 
қүрастырған 
«Мүрат 
ақьшньщ 
сөздері» 
атты 
жинағының 
маңыздылығы:  біріншіден,  жинақтың  ғылымы  талаптарға  сәйкес 
шығарылуы.  Яғни  алғысөзі,  түсініктемесі,  сөздігі  мен  мазмүны  т.б. 
бірге  болуы.  Екіншіден,  алғысөз  ішіңде  тек  ақынға  қатысты 
өмірбаяндык  деректер  берумен  ғана  шектелмей,  сол  сияқты  ақын 
туындыларына  да  қатысты  біршама  әдеби  талдаулар  да  жасалған. 
Мүның  бәрі  XX  ғасырдағы Кеңес  өкіметі түсында  ғылыми-көпшілік 
сипатта  шыққан  осы  бір  жинақтың  ғылыми  және 
көркемдік 
қүндылығын арттырады.
1924 жылы М әскеу каласында ғьшыми-көпшілік сипатта жарыкка 
шыққан келесі  кітап  «Қозы Көрпеш-Баян» деп аталады  [250].  Сыртқы 
мүқабасьгада нүсқа иесі В.В.Радлов, ал жазып алған Қыр баласы (яғни 
Ә.Бөкейханов-Н.Ж.)  екендігі  әрі 
араб  әрпімен,  әрі  орыс  тілінде 
жазылған.  «Жазып  алған»  дегені  -  Радловтан  көшіріп  алған  деген 
мағынада  болу  керек.  Нүсқаның  Мәскеу  қаласының  В.И.Ленин 
атындағы Ресейдің Үлттьж ғылыми кітапханасында сақтаулы түрғаны 
белгілі.  Осы  орайда,  ол  нүсқадағы  «Қыр баласы» деген сөздің  қара 
сиямен  боялып,  өшірілгенін  ескерген  жөн.  Оның  нендей  мақсатта 
болғаны  белгісіз:  не  ғалым  есімін  көрсетпеу  арқылы, 
оның 
ғылымдағы орнын төмендету, не саяси  мақсатта оның  есімін ататпау 
т.с.с.  тәрізді  арнайы  тапсырмамен  Кеңес  үкіметі  түсында  істелғеи
172

терір,  зиянды  іс-шаралардың  бірі  екендігі  даусыз.  Жыр  үлгісі 
мағыналык  жагынан  31  бөлікке  ажыратылған.  Бір  қызыгы  нүсқаның 
алғысөзі  де,  түсініктемесі де т.б.  жоқ.  Үлгінің  30  бөлегі  өлең  түрінде 
келсе,  тек  соңғы  31-нші  бөлігі  ғана  қара  сөзбен  жазылған.  Мәтін: 
«Ормамбеттен  аттанган,  он  сан  Ногай,  //Біреуінің  ақылы  он  сан 
қолдай...,-  деп  басталып,  соңы,-  ...  Ай  деген  өзен  бар  екен.  Ай  деген 
балдызын  соган  қойыпты.  Таңсық  деген  балдызын  соган  қойыпты»,- 
деп аяқталады. Жалпы бүл «Қозы Көрпеш-Баян сүлу» жырының түркі 
тектес  халықтар  арасында  кең  таралғаны  мәлім.  Жырдың  қазақ  елі 
арасында  жиырмадай  нүсқасы  бар  екендігі;  алғаш  рет  оны 
1830 
жылы орыс  ғалымы  Саблуков жазып алғаны;  тағы  бір нүсқасын  1834 
жылы  Омбы  губернаторының 
тілмашы 
Ғ.Дербісәлин  қағазға 
түсіргені;  ал  Аягөз  сыртқы  округтік  приказының  тілмашы  Андрей 
Фроловтың  1841  жьшы  жырдың  тағы  бір  нүсқасын  хатқа түсіргені; 
тіпті  1856  жылы  бүл  жырды  Жанақ  ақынның 
аузынан  Шоқан 
Уәлихановтың  жазып  алғаны  т.с.с.-бәрі  де  галымдар:  М.Әуезов, 
Ә.Марғүлан,  Ы.Дүйсенбаев,  М.Ғүмарова,  Ә.Қоңыратбаев,  Б.Уахатов, 
С.А.Қасқабасов,  К.С.Матыжановтар  тарапынан  сарапталғаны  белгілі 
[251].
Осы 
орайда 
1924 
жылы 
В.В.Радловтан 
жазып 
алған 
Ә.Бөкейхановтың  «Қозы  Көрпеш-Баян»  нүсқасымен  қазақ  елі 
Тәуелсіздік  алғаннан  кейінгі  1994  жылы  Қазақстан  Республикасы 
Үлттық  ғылым  академиясы  тарапынан  қайта  толық  түрде  басылым 
көрген  В.В.Радлов  нүсқаларын  өзара  салыстырсақ,  төмендегідей 
ерекшеліктер 
байқалады. 
Біріншіден, 
нүсқаларды 
өзара
салыстырғанда  мазмүнда,  сюжетте  айырмашылық  бар  ма,  олардың 
кейіпкерлері,  іс-өрекеті,  сезі  өзгерген  бе  дегенде, 
жоғарыдағы 
келтірілген  екі  нүсқа  бірдей  екеніне  көз  жеткіземіз.  Тек  мәтіннің 
тілінде,  стилінде  өзгерістер  өте  көп.  Мәселен, 
1994  жылы 
фольклортану  ғылымы  тапаптарына  сәйкес  басылым  көрген  «Қозы 
Көрпеш»  нүсқасындағы:  «Ормамбеттің»,  «Екеуі  заманында  байлық 
орай»,  «аңға», «Ертіске  кала салды  манат тоғай», «Сарыхан  буыршын 
мініп аңға барды»,  «Топта қамшы  бастырмас  жануар-ды»,  «Көз ішіне 
алыстан 
қара  көрініп», 
«Буыршынменен», 
«біз», 
«жарысты», 
«Алдынан  буаз  марал  аң  қашыпты»,  «сіз»  т.с.с.  алғашқы  жырдың  35 
жолындағы  сөз,  сөз  тіркесі,  сөйлемдер  [252]  1924  жылы  Мәскеуде 
жарық 
көрген, 
Ә.Бөкейхановтың  В.В.Радловтан 
жазып 
алған 
нүскасында  өзгеше  берілген:  «Орманбетген», «Заманына екеуі  болып 
орай»,  «алда»,  «Қала  салды  Ертіске  манат  тоғай»,  «Буыршынмен 
Сарыхан  аңға  барды»,  «Топта  қамшы  салдырмас  жануарды»,  «Көз 
ішінде  алыстан  қала  көріп»,  «Буыршынмен»,  «бір»,  «шапты»,  «Бір
173

буаз  аң  алдынан  тұра  шықты»,  «  сен»  т.с.с.  болып  өзгертіліп 
қолданылған  [250,  3-4 б.]. Міне, мұндай екі  нұсқа  тіліндегі, стиліндегі 
т.б.  өзгерістер  жырдың  әр  тармағында  кездеседі.  Демек  бұдан 
шығатын  қорьггынды  біреу,  1994 жылғы  басылым  көрген  В.В.Радлов 
нұсқасы  фольклортану  гылымы 
талаптарына  сай  шығарылған  да, 
яғни  мәтін  ешбір  өзгеріссіз,  тұзетуге  ұшырамай  т.с.с.  сол  замандағы 
тілдік 
ерекшеліктерді  бойында  сақтай  алған  бірден-  бір  ғылыми 
басылым  екендігін  дәлелдейді.  Демек  1924  жылғы  жарияланған
В.В.Радлов 
нұсқасы 
ғалым 
Ә.Бөкейханов 
тарапынан 
тұрлі 
өзгерістерге, редакциялануға т.с.с.  ұшырағандығын танытады.  Мұньщ 
себебі  ғалым  Ә.Бөкейханов  заман  қысымына  қарсы  ұлттық  идеяны 
көтеруде,  фолыслорды  өзінше  өзгертіп, 
қоғамдық  мақсатқа  сай 
қолданғанын  көрсетеді.  Мұның  бөрі  XX  ғасырдың 
алғашқы 
жартысындағы  Кеңес  өкіметі  тұсындағы  фольклорды  жинап,  әрі 
жариялауда  жоғарыда  аталған  түзету,  өзгерту,  редакциялау  т.с.с. 
тәрізді олқыльщтардьщ  ірге тебуіне себепші болды.
Қазақ  фольклорын  әрі  насихаттауда,  әрі  жариялауда  1924  жылы 
ерекше  маңызды  оқиға  болды.  Ол  Ә.  Диваевтың  қазақ-қырғыз 
әдебиеті  ұшін  қырық  жылдық  еңбегінің  тойына  орай  Тұркістандьщ 
Қазақ-қырғыз  Білім  комиссариаты 
ғылыми-көпшілік  сипатга  Ә. 
Диваев—"Ж инағаІГ~«двбиег_тұрлерінен  тізілген  «Тарту» 
атты 
кітабының  басылуы. 
Ол  хрестоматия  түрінде 
Таппсенттегі 
Түркістанның  баспасөз  мекемесінен  жарыққа  шықты  [253].  О  баста 
оқу  кітабы  деп 
айтып  тұрғандай 
мектептерге  оқу  құралы 
хрестоматия  ұлгісінде  ұсынылса  да, 
кейіннен  оның 
әрі  қазақ 
фольклорын  насихаттау  үшін,  әрі  қазақ  фольклортану,  әдебиеттану, 
тілтану  т.с.с.  ғылым  салалары  үшін  дерек  көзіне  айналғаны  сөзсіз. 
Хрестоматняның  сыртқы  мұқабасында:  белгілі  фольклортанушы 
Ә.Диваевтың  суреті;  еңбек  аталымы;  не  мақсатпен  басылғаны;  яғни 
казақ-қырғыз  өдебиеті  үшін  40  жылдық  Ә.Диваевтьщ  еңбегі  тойына 
арналғаны;  қүрастырушысы  белғілі  ақьга  Магжан  Жүмабаев  екендігі 
сөз болады.
Одан  әрі  хрестоматияда  Қазақ-қырғыз  Білім  комиссариатының 
мүшесі  Мағжан  Жұмабайүлының  1923  жылдьщ  30  май  күні 
Таппсентте  жазған «Әбубәкір аксақал Диваев» атты  алғысөзі берілген 
[253,  3-5  б.].  Мүнда:  «Елге  еңбегін  сіңірген  ер  қымбат»  дей  отырып, 
ердің  елге  бағасы 
қаны  бір  болу  да  емес,  жаны  бір  болуын  да, 
қуаньпп,  кайғысы  ортақ болуында екендігін;  ердің бағасы  елге  еткен 
еңбегінің зор яки  кішілігінде емес,  ел деген жүрегінің таза болуында, 
тілегінің  елмен  ортақ  болуын  да;  ер  өмірінің  оры  менен  көрі  ел 
өмірінің оры, көрімен бір болуында т.с.с. дегенді алға тартады.
174

Әбуөәкір  аксақалдың  түбі  бір  түрік  баласы  қазақтың  бір  бауыры 
Башқүрт  елінен  шығуы  ,  ата-мекені  Уфа  губерниясы,  Стерлі  Тамақ 
оязы,  Тоқай  ауылы,  1855-жылы  туған  жері  Орынбор  қаласы  болуы; 
жасынан  орысша  оқып,  Орынбордағы  Кадетский  корпусты  бітіріп 
шыққан  соң,  20  жасында  әскерлік  қызметімен  Түркістанға  келгені; 
бірер  жылдан  соң  әскерлік  қызметінен  босанып,  Сырдария  облысы 
губернаторы  Н.И.  Гродековке 
қызметке  түруы-  бәрі 
оның  қазақ 
фольклорын жинау ісінің негізін қалағаны анык.
Осы  орайда  Н.И.  Гродековтың  қазақ  елін  орыс  үкіметіне  әбден 
бағындырып,  нақтылап  алу үшін  яғни түпкілікті  отарлау  максатында 
қазақ  елінің  жайын-күйін  тексеруге  кіріскендіктен  де,  Әбубәкірдің 
қазақ  елінің  жайымен  танысуын  тездетуге  ықпал  жасауға  мүдделі 
болғанын  да 
ескерген  жөн.  Осының  бәрін  ғылыми  өмірбаяндық 
деректер негізінде Магжан Жүмабаев  біршама жан-жақты сараптаған.
Осы  себептен  Ә.  Диваевтың  1883-нші  жылдан  бастап  қазақ  елінің 
жай-күйін  тексеруге  кірісіп  кеткенін  көрсету  барысында  оның 
мақсаты -  қазақтың  азат басын  ноқтаға кіргізе  беру үшін  емее,  қазақ 
елін 
басқаларға  дүрыс  таныту  екені;  қазақ  еліне  түмсығымен  су 
тасыған қарлығаш  қызметін  атқарғаны;  қарлығаштың  қымбаттылығы 
тасыған  суының  молдығында  емес,  жүрегінің  адалдығында  екендігі; 
Әбубәкір  ақсақалдың  қазаққа  сіңірген  еңбегі  оның  көлемінде  ғана 
емес,  алдымен  адап  ойлы  қамқор  болуында  екендігі  т.с.с.-  бәрі  де 
Мағжан  Жүмабаевтың  зерттеуші  Ә.Диваевтың  фольклортанушылық 
еңбегіне берген салмақты бағасы,  орынды қошаметі деп бағалаймыз.
Міне,  осылайша  Әбубәкір 
ақсақалдың  40  жыл  бойына  қазақ 
елінің  халык  ауыз  әдебиетін,  жол-жорасын  жинағандығын;  елдің 
елдігін  сақтайтын 
әдебиеті,  тарихы,  жол-жорасы  т.с.с.  екендігін 
саралаған  М.Жүмабаев  мынадай  түжырымға  келеді:  «...Ол  кундерде 
қазақ  тілінде  газет,  журнал  жоқ  болгандықтан  Әбубәкір  жинаган 
әдебиетін 
орыс  тіліне  аударып,  орыстың  газет-журналдарына 
бастырып  отырган.  Ол  күндерде  қазақ-қыргыз  елін  аузын  арандай 
ашып,  жутып  жатқан  орыс  елі  қазақ-қыргыз  елініц  жақсы 
жагымен,  терең  жанымен,  сулу  сөзімен  сол  Әбубәкір  бастаган 
әдебиет  арқылы  таныган.  Турік  халқын  тексеріп,  таза  гылым 
жолында  журген  орыстың  Радлов,  Катанов,  Бартольд,  Самойлович 
сықылды  галымдары  Әбубәкірдің  қазақ-қыргыз  туралы  эісазган 
мақалаларына  кең  орын  беріп,  қабыл  алып  сол  Әбубәкір мақалалары 
арқылы  қазақ-қыргьіз  елінің  жайын  аргы  Еуропа 
галымдарына 
білдірген»,- деп дәйектейді [253, 4-5 б.].
Сейтіп  шағын  еңбегінде  М.Жүмабаев 
қазақ  фольклорын 
әрі 
жинауда,  әрі  жариялауда,  әрі  зерттеуде,  әрі  насихаттауда т.с.с.  белгілі
175

фольклортанушы  ғалым  Ә.  Диваевтың 
еңбегі  ерекше 
екендігін 
таныта  алған.  Одан  әрі  хрестоматия  ішінде  1923  —
нші  жыддың  2 
июнь  күні  «Тарту»  туралы  жазған  М.Жүмабайүлының  кірісле  сөзі 
берілген:  «Бүл кітап  Әбубәкір ақсацалдың  40 жылдық еңбек тойына 
арналгандықтан  һәм  осы  той  себебімен  ақсақалдың әлі басылмаган 
жазбаларын  жарыққа  шыгаруды  мақсат  қылгандықтан  «Тарту» 
тугелімен  дерлік  ақсақалдың  өзі 
жинаган  әдебиет  турлерінен 
тізілді. Ақсақал жинаган әдебиет түрлерінің сүйектілері,  бастылары 
бүрын  бірнеше  жеке  кітап  болып  шыққан  һәм  газет,  журналдарда 
басылган.  Мынау «Тартуга»  іріктеуден қалгандары  гана тиді. Және 
менің  қызметім «Тартуга» жылдар бойы жатқан көп  жазбалардың 
ішінен  аз ба,  көп пе жарамдыларын сайлау  һәм соларды тізу болды. 
«Тартудың»  тілінде,  магынасында  бата  тие  алганым  жоқ.  Ауыз 
әдебиет һәм  этнография  көзінен қараганда  «Тартудың» әжептәуір 
багалы  болуына  күмән  қылмаймыз.  Бірақ  «Тартуга»  таза  мектеп 
балаларының  оқу  кітабы  деп  қарау керек  еді.  Алайда мүгалім  сайлау 
білсе,  бастауыш  мектептің  соңгы  сыныптарына,  әсіресе,  әдебиет 
теориясы  оқылатын  орта  медреселерге  һәм  жалпы  оқи  білетін 
азаматқа  «Тартудың» бірталай пайдасы  тиер деп сенеміз»  [253, 6 
б.].
Осы  орайда  мәтіннің 
түпнүсқасының  барлығы  араб  әрпімен 
жазылганын  ескерген  жөн.  Жалпы,  XX  ғасырдың 
бірінші 
жартысында жарияланған  бүл  хрестоматияның  маңыздылығы  сонда: 
біріншіден,  сол  кезде  жеткен  фольклортану  ғылымы  талаптарына  сай 
шығарылған,  яғни  алғысөзі,  кіріспесі,  бет  ішіндегі  түсініктемелері 
т.с.с.  орын  алған.  Екіншіден,  алғысөзде  тек  ғалым  Ә.Диваевтын 
қысқаша 
өмірбаяны 
ғана 
берілмей, 
сондай-ак 
оның 
фольклортанушылык  еңбегі  де 
біраз  сөз  болады.  Үшіншіден, 
фольклордың барлық жанрын  қамтыған бүл жинаққа кезінде басылым 
көрмеген  жазбалардың  кіргенін  атап  айту  керек.  Төртіншіден, 
хрестоматияның  кіріспе  сөзінде,  сондай-ақ  жинақтың  практикалық, 
колданбалы  маңыздылығына  назар  аударылуы,  тіпті  қай  пәндерді 
оқытқанда  қолданыс  табу  қажеттілігі  нақты  көрсетілуі  де  орынды 
болды.  Бесіншіден,  еңбектің  әрі  фольклортанушы,  әрі  этнограф 
ғалымдарға т.б.  дерек көзі болатыны  дәйектелген.  Мүның  бөрі  XX 
гасырдың  бірінші 
жартысында  казақ  фольклорын  әрі  жариялауда, 
әрі  насихаттауда,  әрі  оқу-ағарту  ісінде  жинақтың  маңызы  ерекше 
болғандығьга діттейді.
Жалпы,  бүл жинақта қазақ фольклорының барлык түрі  қамтылған 
деуге  болады.  Мәселен,  ғалым  Ә.Диваев  жинаған  беташар,  жар-жар, 
жарамазан,  жарамазаншынын  батасы,  жоқтау  [253,  7-34  б.],  бақсы
176

өлең,  бақсының  сарыны  (1  нұсқа),  бақсының сарыны  (2  нұсқа), бәдік, 
толғау,  бата,  көңіл  айту  тәрізді  12  үлгіден  тұратын  түрмыс-салт 
жырлары  [253,151-192  б.];  27  ертегі  [253,  34-151  б.];  сонымен  қатар 
ырымдар [253,  193-197 б.]; мақалдар [253,  197-205 б.]; жүмбақтар [253, 
205-215  б.]  -  бәрі  де  М.Жұмабаев  тарапынан  бір  жерге  жинақталып, 
жүйелене, 
жіктеле 
құрастырылғанын 
дәлелдейді. 
Бұл 
тұста 
мәтіндердің  бірінің 
тұрмыс-салт  жырлары 
екенін  көрсету,  ал 
екіншісінің 
ертегілер  екендігін 
анықтау,  яғни 
шығармалардың 
жанрлық  сипаты  ажыратылып,  бірінен  соң  бірі  тізбектеліп  берілуі- 
бәрі  фольклортану ғылымындағы  жетістіктері  десек,  ал жинақтың 
тақырыптық  мазмұн  көрсеткіші  берілмеуі,  (рас,  жинақ соңында мәтін 
ішінде 
кеткен 
қателермен  жасалған  жұмыс  кестесі,  кітап  құны, 
таралым  данасының  көрсеткіштері  бар)  фольклорлық 
нұсқаның 
қағазға  түсу  ерекшелігін  айқындайтын  паспорттык 
деректерінің 
келтірілмеуі,  болмауы 
т.б-  бәрі  сол  түстағы  қазақ  фольклортану 
ғылымының 
толысып  бітпеу  кемшіліктерінен  арылмағанын  да 
көрсетеді.  Жалпы  бүл  жинаққа  енген  Ә.Диваев  жинаған  42  нұсқаның 
17 үлгісі Кеңес үкіметі  тұсында араб  жазуынан кириллица таңбасына 
көшіріліп,  қайта  жарияланым  көрген.  Мәселен,  «Қазақтың  халық 
творчествосы»  атты  кітапта  Ә.Диваев  жинаған  материалдың  ғылыми 
басылымын  дайындаған  ғалымдар  Ф.Оразаева  мен  Т.Сыдықовтар 
ертегілерді өзара  жеке топтап,  оған:  «Жалайдар хан мен Сағат» (1924 
жылғы  жинақта  «Жалайдар  хан  һәм 
Сағат»  деп  берілген-Н.Ж.), 
«Шық  бермес  Шығайбай»,  «Алдар  көсе  мен  Алаша  хан»,  «Суайт 
тазша», «Тоғыз таз», «Түлкі,  тасбақа һәм  кене»,  «Түлкі  мен маймыл», 
«Ақылды етікші», «Үш ауыз сөз» тәрізді үлгілерді енгізсе  [254];  салт 
өлеңдері  тарауында  «жоқтау»,  «бәдік»,  «көңіл  айту»  мәтіндерімен 
[254,  249-263  б.]  қатар,  мақалдар мен жұмбақтарды да топтастырған 
[254,  280-295  б.].  Бұл  басылымдардың  біразы  1992  жылы  Әбубәкір 
Диваев  атынан  шығарылған  «Тарту»  атты  жинақта  жинақталып 
берілген  [255].  Мұнда  жоғарыдағы 
1989  жылы 
жинакка  енбей 
калған,  ал  1924  жьшғы  жинақта 
бар  «ырымдар»  атгы  еңбегі 
қамтылған  [255,  160-171  б.].  Бұл  мәтіндер  1957-1966  ж.  3  томдықта, 
Ә.Диваев  (1964)  жинағында  жарық  көрген.  Бір  таңданарлығы,  бұл 
Кеңес  үкіметі  тұсында,  яғни  1989  мен  1992-нші  жылдарда  шыққан 
жинақтардың  соңында  берілген  ғылыми  түсініктемелерінде  ғалым 
Ә.Диваев  жинаған  фольклор  үлгілерінің 
1924  жылғы  Ташкентген 
белгілі 
ақын 
М.Жұмабаев 
құрастыруымен 
шыққан 
«Тарту» 
жинағының есімі еш  аталмайды. Оның  себебі:  кезінде «халык жауы» 
деген  жаламен  есімі  де,  еңбектері  де  т.с.с.  зиянды  деп  табылған 
белгілі қазак  ақыны Мағжан Жұмабаевтың  кеш (1989) акталып, оның
177

қөп 
туындылары 
сол 
жылдардың  өзінде  беймәлім, 
белгісіз 
болгандығынан деп  санаймыз.  Кеңес үкіметі түсында есімі,  еңбектері 
аталуына  тиым  салынып,  соның  салдарынан 
кезінде  еңбектері 
ескерілмей,  кешеңдеп  зерттеле  бастаған,  күні  кешеге  дейін  арнайы 
зерттеу 
нысанасына  ілікпеген, 
қазақ  фольклортану  ғылымы 
тарихында ерекше орын  алатын,  тәуелсіздік арқасында ғаиа зерттеле 
бастаған  казак  фольклортанушы-ғалымдар Мәшһүр Жүсіп Көпейүлы, 
Ахмет  Байтүрсынүлы,  Халел  Досмүхамедүлы,  Әлихан  Бөкейханүлы 
есімдерімен  бірге  Мағжан  Жүмабаевтьщ  да  фольклортанушыльпс 
еңбектері  де  кешеңдеп  ескеріле  бастағанына  бүл  айқын  дәлел  бола 
алады.
Осы  орайда қанша жетілдік,  ескердік десек те,  түрлі  мүрағаттағы 
біраз  нүсқаларды  байқамау  әлі  де  бар.  Мәселен,  жоғарыдағы 
жинақтарға енбей қалған  ғалым Ә.Диваевтың  әлі де 25  нүсқасы  бар 
екенін  еске  салғымыз  келеді.  Атап  айтқанда,  1924  жылғы  «Тарту» 
жинағында  Ә.Диваев  жинаған  «Беташар»  туындысы  7-8  буынды, 
аралас үйкаста, 2 бунақта келе отырып,  жинақтың  14 бетін  қамтиды: 
«Таз кісілерге», «Жүрт билеген адамға», «Жомарт адамдарға», «Сараң 
байларға»,  «Мырза  адамға»,  «Дүниеқорға»,  «Өтірікшіге»,  «Биге» 
деген  тараушалардан  түратын  268  жыр  жолдары  жоғарыда  аты 
аталған  жинақтарға  енбей  қалған.  Сондай-ақ  «жар-жар»-  105  жол; 
«жарамазан»-153 жол; «жарамазанның  батасы»-45 жол;  «бақеы»- 402 
жол;  «бақсының  сарыны»  (1  иүсқа)-  242 жол;  «баксының сарыны»  (2 
нүсқа)-49  жол;  «толғау»-59  жол;  «бата»-  103  жол  т.с.с.  тәрізді 
фольклор үлгілері де  назардан тыс қалған.
Міне, 
мүндағы 
бақсы, 
бақсының 
сарыны, 
жарамазан, 
жарамазанның  батасы  т.с.с.  атты  фольклор  үлгілерінің  басылым 
көрмеуі, Кеңес үкіметі түсында  дінге қарсы күрестің үнемі жүргізіліп 
түрғанын  ескерсек,  ескі  діни  наным-сенімнің  калдығы  ретінде  бүл 
нүсқаларға  онша көңіл бөлінбеуі  әсерінен  1989 жылы да арыла алмау 
орын  алғанын  көрсетеді.  Тек  бүл  аталғандар  емес  жоғарыдағы 
жинақтарға (1989,  1992 жылғы)  Ә.Диваев жинаған қазақ ертегілерінің 
17  нүсқасьгаың  кірмей  қалғаны  да  бар. 
Мүның  ішіндегі  «Бөрі» 
туындысы  44  өлең  жолдарынан,  «Надан  тәуіп»  үлгісі  36  өлең 
жолдарынан түрса, ал қалғандары қара сөз түрінде  келеді.
Енді  жоғарыдағы жинақтардағы  мәтіндерді  өзара  салыстырайық. 
Екі  жинақтағы  (яғни  1924-ші  жылғы  мен  1989  -ншы  жылғы)  нүсқа 
иесі  Ә.Диваев  болғандьщтан,  оларда  үлгі  мазмүнында,  сюжетінде 
айырмашылық  жоқ.  Мәселен,  «Бозінген»  ертегісін  салыстыру  үшін 
бірінші  нүсқа  ретінде  1924  жылғы  «Тарту»  жинағандағысын  алып, 
екінші  нүсқа  есебінде  1989  жылғы  «Қазақтың  халық  творчеетвосы»
178

атгы  кітапты 
келтірейік.  Мәселен,  1-нұска  былай  басталады: 
«Бурынгы заманда Багланбай деген  бай бар екен»,-  [253, 34 б.], міне, 
бұл  нұсқадағы  «бай  бар  екен»  деген  сөздері  2  нұсқада  жоқ  [254,  23 
б.]. 
Сондай-ақ  1  нұскадағы:  «Малы  көп  екен, 
көп  малының 
ішінде...»,-  деген  келесі  жалғасып  жатқан  сөйлем  жолдары  да  2 
нұсқада кездеспейді. Мәтінді  одан әрі толық берейік.
1- нұсқада одан әрі:  «... Бозінген деген бір жақсы туйесі бар екен. 
Бозінгенді барлық малынан жақсы  көреді екен.
Бірақ  Бозінген  һеш  бір  бота  таппаган  екен.  Бір  күні  бай  елі- 
жүртын  жинап  неше  биелер  сойып  той  қылып  жүртынан  кеңес 
сүрапты:  «Менің жақсы  көретін  түйем Бозінген бота  таппады;  сол 
туралы  не ақыл бересіздер?»  -дейді.  Онда жиналган  жүрттың һеш 
біреуі жауап  бере  алмайды.  Сонда  босагадан  сыгалап  түрган  жеті 
жасар жетім бала  былай деп  сөз бастапты:
Айналайын агалар,
Өткен екен дүниеден.
Мың бір екі сабалар,
Ажал жетіп күн бітсе,
Бүл дүниеден кім қалар?!
Мендей жетім балалар...,- делінсе,
2-нұсқада  былай  берілген:  «Бозінген  деген  бір  жақсы  туйесі 
болган  екен.  Бозінген  өмірінде  боталамаган  екен.  Бір  күні Багланбай 
аулының адамдарына:
-Менің  жақсы  көретін  Бозінген  боталамайды.  Бүган  не  ақыл 
бересіңдер?- депті.
-Бүган  жиналган  жүрттың  бірде-біреуі 
ақыл  бере  алмапты 
Сонда босагада түрган бір жетім бала былай денті:
-Айналайын, агалар,
Мендей жетім балалар,,..».
Міне,  алғашкыдағы  біраз  жеке  сөз  тіркестері,  тіпті  толықтай 
сөйлем  мен  бір  шумақ  өлең үлгісі де 2-  нұсқада түсіп  қалған.  Демек 
кейіпкерлері  өзгермесе  де,  олардың  іс-әрекеті,  сөзі  ерекшеліктері, 
шығарма  тілі  мен 
стилінде 
айырмашылықтар  кездесетіні 
анықталады.  Және де  бұл  үлгілердің  екі  жинақ түсініктемелерінде де 
жазылынып  апынуға  қатысты  паспорттық  деректері  келтірілмеген. 
Тек 
«Қазақтың  халық  творчествосы» 
атгы 
кітаптың 
ішінде 
Ә.Диваевтың  ел  аузынан  жинаған  қазақ  халқы  ауыз  әдебиетінің 
қазақ,  орыс  тілдерінде  басылып  шыққаң 
материалдарының 
көрсеткіші»  атты  бөлімшеде:  «Бозінген  (Белая  верблюдица)-  папка 
136,  1-12 б.»,-  деген дерегі бар [254, 384 б.].
179

Зерделесек,  бастапкы нұскадағьі бұл мәтін  әрі толықтығымен, әрі 
сол  замаыдағы  халыктың  сөйлеу  тілі  ерекшелігін  бұзбай,  ойы  сол 
қалпында  сақтай  білуімен  де 
т.с.с.  өзгешеленеді.  Тіпті,  бірінщі 
нұсқада  сақталған  «бай»  деген  тәрізді  сөздін  екінпгіде  болмауы, 
шамамен, Кеңес үкіметі түсында шыққан  бүл 2 жинақтың да,  1924-ші 
жылдардаға  қарағанда  1989-  шы  жылдары  шыққан  жинаққа  «тап 
тартысы»  деген  идеологиялық  күрес  салқынан  айыға  алмау  көбірек 
әсер  етті ме деген  ойға жетелейді.
Келесі «Үш ауыз сөз» ертегісі  екі жинақта да еөзбе-сөз сай келеді. 
Тек  алғашқының  паспорттық  деректері  берілмесе  де,  кейінгінің 
паспорттық  дерегі  сақталған:  «Жинактан  орын  алып  отырған  осы 
нүсқа  Қазақ  ССР 
Ғылым 
академиясының  Орталық  ғылыми 
кітапханасының 
қолжазба 
қорында 
сақтаулы 
(Ә.Диваев 
материалдары,  109-патса,  1-4 беттер).  Бүл  ертегі алғаш рет «Сборник 
матерналов  для  статистики  Сыр-Дарьинской  области»  деген  жинақта 
(1892,  вып.  3)  жарияланған.  Ә.Диваевтың  бүл  нүсқасының  екі  рет, 
яғни Жүніс Тайшықов пен Мүса Базановтан  жазып алғандығы  айқын 
көрінеді»,- делінген [254, 396 б.]. Демек  1924 жылгы «Тарту» жинағын 
қүрастырған 
М.Жүмабаевтың 
мәтіндерді 
түрлі 
өзгерістерге, 
редакциялануларға  үшыратпай,  сөзбе-сөз  беруді  мақсат  еткендігін 
дәйектейді.  Яғни  фольклорды  әрі  жинауда,  әрі  жариялауда  болсын 
әлемдік  фольклортану  ғылымының  басты  талаптарының  бірі  - 
озгертпей,  созбе-сөз  беру  талабын  М.Жүмабаевтың  орындағанын 
танытады.
Екінші  жинактағы  жүмбақтарға 
келетін  болсақ, 
бастапқы 
нүсқада  45  жүмбақ  реттік  сандармен  орналасқан  [253,  205-215  б.]. 
Оның  16  үлгісі  ғана:  «Қазақтың  халық  творчествосы»  жинағына 
енген  [254,  289-291  б.],  ал  қалған  29-ы  сырт  қалған.  Оның  ішінде: 
үрлық;  жүмырпса;  шегіртке;  балық;  керегенің  аяғы; 
телеіраф; 
жүльга;  жыл,  ай,  күн;  сия,  қалам,  дәуіт;  тай-түяқ  безбен;  есепшот; 
шокпарбас біз; қүрбақа; кірпікшешен; көл;  қайық т.с.с. тәрізді табиғат 
күбылыстары мен қоршаған ортадағы түрмыс заттары, жан-жануарлар 
дүниесін жүмбақтаған жүмбақтар бар.
Ал,  екі  жинақтағы  жарияланған  біраз  жүмбақтар  өзара  сөзбе-сөз 
сай  келсе  де,  біразында  ауытқу  кездеседі,  мәселен,  «балыққа» 
қатысты  берілген  жүмбақта  [253,  290  б.]:  «Алладан  буйыргы  бар,  / / 
Басы  бар  қүлагы  жоқ»,-  деген  алғашқы  нүсқадағы  жүмбақ  жолдары 
кейінгіде  басылмай, оның орнына көп нүкте ғана  қойылған  [254, 206 
б.].  Демек  1989  жылғы  нүсқаның  өзінде  «Аллаға»  қатысты  жүмбақ 
жолдарының  алынып  тасталуы,  Кенес  үкіметі  түсында  1924  жылғы 
нүсқаға қарағанда,  1989  жылғы  нүсканы  қүрастырушылар тарапынан
180

редакциялау 
болғандығын  көрсетеді.  Яғни  бұған 
сол  тұстағы 
коғамда  дінге  карсы  күрестін  фольклорды  жариялауда  да  түрлі 
өзгерістер,  өзгертулер, 
редакциялануларға  т.б.  әкеп  соқкан 
олқыльіқтардьщ тууына әсерін тигізгені анық.
Қорыта айтқанда,  осы күнде тәуелсіздік алғаннан кейінгі заманда, 
бұрын,  яғни  Кеңес  үкіметі  тұсында  жарияланым  көрген  түрлі 
фольклорлық  жинактарға  текстологиялық  зерттеу  жасау  негізінде, 
оларды  қайтадан  жарыққа  шығару  мәселесі-  қазақ  фольклортану 
ғылымы  алдында  түрған  кезек  күттірмейтін  іс-шаралардың  бірі 
болып қала бермек демекпіз.  Ә.Диваевқа  қатысты шыққан жинақтын 
бірінде-  макал-мәтелдің  140  шақтысы  ғана  [254,  280-295  б.]; 
екіншісінде- толықтыру  негізінде  170-тей үлгісі ғаиа  [255,  146-156 б.] 
басылым көрсе де, ап  1924 жылғы «Тарту» жинағында макал-мәтелдің 
210-дай  нұсқасы  [253,  197-205  б.]  жинақталып  берілуін т.с.с.  ескеріп, 
алда белгілі фолыслортанушы  ғалым  Ә.Диваевтың  әлі де толыкканды 
академиялык  жинағын  құрастырып  шығару 
қазақ  фольклортану 
ғылымы  алдында түрған маңызды міндеттердін бірі болмақ.
Жалпы,  XX  ғасырдың  алғашқы  жартысындағы  ғылыми-көпшілік 
сипаттағы  басылымдар  жұртшылыққа  танымдық,  информациялық, 
тәрбиелік, 
эстетикалық  мақсатга 
қолданылды. 
Бұл 
кезеңдегі 
жарияланымдар  алғашында  тек  көпшілікке  ариапьш,  тек  фольклор 
мәтінін  берумен  ғана  шектелді.  Кейінгі  басылған  жинактар  ғылыми 
сипат  таныта бастады.  Мәтіндер  белгілі  бір  жанр бойынша  топталып 
берілді.  Берілген  үлгілер  тақырыптық  жағынан  жүйеленіп,  жіктелді. 
Сондай-ақ  басылымдардың  алғысөзі,  түсініктемесі  бірге 
берілді. 
Алғысөздерде 
фольклорды 
жинаушы, 
жариялаушы, 
зерттеуші 
қызметтердің  бағыт-бағдарын  айқындаған  ой-пікірлер,  өмірбаяндьж 
деректер  т.б.  орын  алды.  Ал,  түсіпіктемелерде  мөтін  паспортын 
құрайтын деректер  орналасты.
XX  ғасырдың  бірінші  жартысында  жарык  керген  жинақтардың 
көбі  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  тәжірибеге  сүйенді.  Олар  белгілі 
дәрежеде  казақ  фольклорын  насихаттау,  дәріптеу  рөлін  атқарды.  Бұл 
басылымдар 
көптеген  адамдардың  фолыслорды  бағалауға,  оны 
жинауға  деген  қүлшынысын,  ынта-жігерін  арттырды.  Кеңестік 
дәстүрде  қазақ  фолькпорының  бағдарламасы  мен  хрестоматиясын 
жасау,  түрлі  ғылыми  жүмыстарды  ұйымдастыру  үшін  де  т.б. 
фолыслорлык үлгілерді  құрастырып,  жариялау жүмыстары жүргізілді. 
Әсіресе  окулыктар, 
хрестоматиялар  мен 
бағдарламаларды  т.б. 
жариялауда 
белгілі 
ғалымдар: 
Ә.Диваев, 
А.Байтұрсынов, 
Х.Досмүхамедов,  М.Әуезов,  С.Сейфуллин,  С.Мұқанов т.б.  еңбектерін 
ерекше  атап  өту  керек.  Бұлардың  негізгі  мақсаты:  төл  әдебиетке
181

көпшіліктің  назарын  аудару  мен  фольклорды  маманданған  түрде 
зерттеу болатын.
Соғысқа  дейінгі  дәуірде  (1921-1941  ж.)  қазақ  жерінде  ондаган 
фольклорлық  жинақтар  шыққаны  белгілі.  Бүл  басылымдар  қазақ 
фольклорының  жанрлық  қүрамының әралуан  екендігін,  оның өзіндік 
ерекшелігін  т.б.  танытты.  1920-30  жылдардағы  жарияланған  мүра 
Кеңестік фольклортану ғылымы мүддесіне сай жүргізілгені де мәлім.
1920-30  жж.  апғашқы  академиялық  жинақтар  да  бірінен  соң  бірі 
дүниеге  келіп,  түрлі  ғылыми  еңбектер  шоғыры  баспадан  шыға 
бастады.  Осының  арқасында  қазақ  фольклорының  жеке  жанрларын 
зерттеудің  негізі  қаланды.  Сондай-ақ  фольклор  мен 
әдебиет 
арасындағы байланысқа да мақсатты көңіл бөліне бастады.
Дегенмен  бүл  жинақтардың  ғылым  үшін  маңыздылығымен  қатар 
белгілі  бір  кемшілікгері де болды.  Бүл жинақтарды қүрастырушылар, 
көбінесе  фольклорлық  мәтіңдерді  іздестіру  мен  қағазға  түсірудің, 
жариялаудың  таза  ғылыми  талаптарьга  орындай  бермеді.  Сонымен 
катар  фольклорлык  мәтіндердің 
түпнүскадан  өзгеше  болып, 
үқсамауы  өз  алдына,  керек  десең,  тіпті  «бүқара  копшілік»  мүддесіне 
орай  «редакциялануларға»  да  үшырап  отырды.  Басылымдағы  үлгілер 
ешбір  вариантсыз  берілуі  бүл  жинақтарға  сенімсіздік  тудырьш,  әрі 
оның ғылыми бағалығын төмендеткені  күмәнсыз.
Мүндай  көрініс,  көбінесе  1920-шы  жылдарға  тән  ерекшелік  еді. 
Жекелеген  зерттеушілер  талпынысы,  аздаған  фольклорға  қатысты 
ғылыми 
басылымдар  жалпы  қазақ  фольклортану  ғылымында 
қалыптасқан жағдайды  өзгерте алмады.  Кейінгі  1920-шы  жылдардағы 
басылымдарда да  осы жағдай сол қалпында қала берді. Дегенмен, осы 
1930-шы  жылдарда  халык  шығармаларын  ғылыми  жариялау  негізі 
қалыптаса бастағанын да айту керек.
Бүл  басылған  жинақтардьщ  біразыньщ  тілдік-диалектологиялык 
максатта,  біразы  фольклорды  халықтың  өзіндік  ерекшелігін,  салт- 
дәстүрін, 
сана-сезімін  т.б.  таныту  мақсатында  қолданылғаны 
байкалады. 
Ал,  қалғандары,  ең  бастысы  қазақ  фолыслорының 
жанрльщ  ерекшелігін  ажырату  ісіне  негіз  қалады.  Бір  жинақтар 
қүрастырушылардың  ғылым  салаларьга  терең  меңгерген  білімпаздык 
қасиеттері  арқасында фольклорлық үлгілерге терең талдау жасауымен 
ерекшеленсе,  енді  бірде  қызық  түсініктермен,  шынайы  гылыми 
мәтіндермен  қатар  көптеген  ғылыми  аппараттар т.б.  орын  алуы-  бәрі 
бірден  көппгіліктің  назарын  өзіне  аудара  білді.  Кейбір  жинақтар  іпгі 
фольклордың  сан  жағынан  көптігімен  де  және  олардың  көп 
нүсқалылығымен  де,  сапалы  сүрыпталуымен  де  т.б.  ерекшеленеді. 
Сонымен  қатар  жинақтардың  кіріспесінде  фольклордьщ  жиналу
182

тарихы  мен  қазіргі  жағдайы,  өзіндік ерекшелігі,  әлеуметтік табиғаты, 
фольклор 
меи 
әдебиеттің 
өзара 
байланыстылығы, 
жинактың 
мазмұндык тақырыпшалары т.б. сөз болуы  көңіл бөлерлік.
Фольклорлық  материалдар  жинақ  ішінде  жанрлық  жағынан 
топтастырылын 
орналастырылып, 
соңынан 
ескертулері 
мен 
түсініктемелері  бірге  беріліп  отырылды.  Сонымен  бірге  егер  бұл 
фольклорлық  мәтіндердің  сұрыпталу  мен  жариялану  әдіс-тәсіліне 
келетін 
болсақ: 
белгілі 
бір 
үлгінің 
пайда 
болу 
мәселесі; 
шығармалардың 
идеялык-тақырыптык 
өзара 
байланыстылығы; 
халықтық  үлгілердің  дамуы  мен  таралу  ерекшеліктері;  әр  әлеуметгік 
топтарда  олардың  өзгеру  мүмкіндіктері  т.б.-  бәрі  жинаққа  кірген 
мапгіндердің 
негізінен 
толықгай 
паспорты 
толтырьшуымен, 
орындаушылардың  аты-жөні  көрсетілуімен,  мәтіннің  қағазға  түскен 
күні, уақыты, жері т.б. тіркелуімен қүнды болды. 
•
Мұндағы 
фольклорлық 
материалдардың 
біразы 
энтузиаст 
адамдардың  көмегі  арқылы,  бірқыдыруы  Қазан  төңкерісіне  дейін 
жиналғаны  да  белгілі.  Берілген  ескертулер  мен  түсініктемелерге 
қарап,  қүрастырушылар  тарапынан  қаншалықты  текстологиялық 
жүмыстар  атқарылғанын  анықтауға  да  болады.  Демек  мәтінді  жан- 
жақгы  тексеру,  ондағы  сөйлем,  сөйлемше,  тіпті  сөздер  тізбегіне  т.б. 
көңіл бөлінуі- бәрі жинақ қүндылығын аргтыра түсті.
Сонымен 
бірге 
фольклордағы 
тілдік 
ерекшеліктерді 
қарастырғанда,  олардың  өзара  үқсастығы  мен  айырмашылықтары 
ғалымдарды 
қызықтырғанын, 
жаппы 
халықтық 
шығармаларға 
көпсөзділік т.б. тән емес екенін ескеру де орын алғаны көңіл бөлерлік. 
Жинақты  қүрастырушылар  халықтық  аңыздарға  да  назар  аударған. 
Осы  орайда  кейбір  жинақтардыц  тақырыптык  атаулары  жанрлық 
жіктеулердің ғылыми талаптарына сай келмей жататынын да атап  өту 
керек. 
Кейбіреуінде  мәтіндер  варианттарымен  бірге  басылса, 
қалғандарында ол жок болуы да үшырасты. Ал, келесі бір жинақтарда 
кіріспесі  де,  ескертулері де,  есім  көрсеткіштері  де, түсініктемелері де, 
тіпті  сөздігі  де  бірге  берілді.  Сондай-ақ  ғылыми  түсініктемелері  де 
қамтылды.  Кіріспеде  кейде  елдің  өткен  тарихы,  халықтың  сөйлеу 
ерекшелігі,  мәтіннің  айтылу  өзгешелігі,  сондай-ақ  мәтіннің  зерттелу 
тарихына шолу жасауы т.б.  тәрізді мәселелер сөз болды.
Ал, басқа бір кіріспелерде қазақ фолыслортану ғылымының кейбір 
мәселелерімен 
бірге, 
фольклордың  көркемдік-эстетикалық,  әрі 
ғылыми 
бағалылығы 
т.б.- 
бәрі 
фольклор 
мен 
әдебиетгің, 
тарихтың,этнографияның  т.б.  өзара  тығыз  байланысты  екендігі 
түрғысында сараланды.
183

Қүрастырушылардын  жинактын  тақырыптарына  да,  күрылысына 
да  т.б.  назар  аудара  бастағанын  да  ескерген  жөн. 
Жинактардың 
біразы  сол  қалпында  берілсе,  біразы  толыктырылып,  жаңартылып 
отырды.  Кейбір  жинақтардың  түсніктемелері  салыстырылмалы- 
тарихи  әдіс  негізінде  жазылды  да,  мүнда  көптеген  күнды  дерек 
көздері:  фолыслорлык 
ескерткіштер,  тарихи  деректер 
мен  дерек 
көздері,  этнографиялық  мәліметтер т.б.  кірістірілуі  де -  осы  саладағы 
зерделі  ізденіс  жемісі.  Қүрастырушылар  тарапынан  фольклордың 
нүсқалары өз  алдьгаа бөлініп жеке берілмесе де, жинақтың теориялык 
бөлімі,  яғни  түсініктемесінде  олар  жайлы  сөз  болуы  да  назар 
аударарлық.
Мөтіндерге 
түсініктемелер 
берілгенде, 
күрастырушылар 
тарапынан  оның  жиналу  тарихын  да,  кейбір  үлгілердің  жариялану 
тарихын карастыруына да көңіл бөлінді.  Сонымен қатар оларды Қазан 
төңкерісіне  дейінгі  шыққан  нүсқалармен  де  салыстырып  отыру  да 
жүзеге  асты.  Кейбір  жинақтар  белгілі  бір  жанр  талабы  түрғыеынан 
жарияланса, кейде толыққанды ғылыми басылым ретінде такырыптык 
әралуандылығымен  көзге  түсті.  Кейбір  нүсқалар  бойынан  әлеуметтік 
теңсіздікке,  патшаның  отарлық  саясатына  деген  наразылығы  да; 
хальщты  езуші  жергілікті  «үстем  тап»  өкілдерін  сьгаау;  халық  үшін 
туған  ерлерді  мадақтау;  сондай-ақ  халықтың  еңбекке,  ерлікке, 
қонақжайлыққа  т.б.  катынасын  да  бірге  беруге  тырысу  да  кезең 
ерекшелігіне  сай  бүл  саланың  жеткен  биігі  мен  бағытын  межелеуге 
дерек береді.
Фольклорлык  ескерткіштердің  ғылыми  басылымдарымен  катар, 
казақ 
фольклорьгаа 
қатысты 
оқу 
қүралдарының 
да, 
хрестоматиялардың  да  т.б.  басылым  көргені  беігГілі.  Фолыслордьщ 
жогары  көркемдік  күндылығы,  әрі  оның  бойындагы  этикалық- 
эстетикалық кырларының мән-маныздылығы т.б.  педагог-ғалымдарды 
бейжай  калдырмаған.  Хрестоматияларды  күрастырушьшар  тек  қазақ 
әдебиетін, тілін, тарнхын ғана т.б.  оқытуды ойластырмаған, сондай-ак 
үлттык фольклорды да  дәріптеуді максат түтқан.
Жоғарыда  атап  көрсеткеніміздей,  бүл  жинақтарда кемшіліктер  де 
баршылық:  біріншіден-  фольклордың  тарихы  мен  теориясына 
келгенде, 
ескірген 
көзқарастардьщ 
орын 
алғаны 
байкалады, 
екіншіден-  зерттеушілік  қызметке  кажетті  нағыз  методологиялык 
негіздің  болмауы  орын  алды.  Кейінгі  хрестоматияларда  басты  назар 
фольклордың,  әсіресе  әлеуметтік 
мән-маңызына,  мақсаты,  тіпті 
таптык  мүддесіне  т.б.  аударылды.  Мүнда  және  кітаптың  қүрылысы 
мен  фольклордың  жанрлык  жіктелуінде  біраз  кемшіліктер  болды. 
Негізінен,  бүл  Кеңес  кезіндегі  фольклорға  қатысты  оқулықтар,
184

хрестоматиялар 
мен 
оқу 
қүралдары 
т.б. 
маркстік-лениндік 
методология негізінде жазылғанын ескереміз.
Отызыншы-қырқыншы  жылдарда  көпшілікке  арналған  халық 
ауыз  әдебиеті  шығармаларының  біраз  жинақтары  басылып  шықты. 
Мәселен, 
«Қазақтың 
мақал-мәтелдері» 
(қүрастырушы 
Ө.Түрманжанов. 
Алматы. 
1935), 
«Мыеалдар» 
(қүрастырушы 
Ө.Түрманжанов.  Алматы.  1936),  «Алдар  көсе»  (Алматы.  1936), 
«Сексен  өтірік»  (қүрастырушы  Ө.Түрманжанов.  Алматы.  1957), 
«Қазақ  ертегілері»  (Алматы.  1939.),  «Жүмбақтар»  (күрэстырушы 
С.Аманжолов. 
Алматы. 
1940), 
«Базар 
батыр» 
(дайындаған 
Б.Түрсынбаев. 
Алматы. 1942), 
«Қазақстан  халық 
ақындарыньщ 
айтысы» (ред.  Ғ.Мүсірепов,  Е.Ысмайылов  .  Алматы.  1944), «Ақындар 
айтысы» (Алматы.  1944) т.б.
Сөйтіп, 
халық 
ауыз 
әдебиетінің 
қолжазба 
қорындағы 
материалдардың  көлемі  көбейді.  Халық  әдебиетінің  белгілі  бір 
жанрынан  жинақ  дайындау  үшін  мол  материалдан  тәуір  дегендерін 
сүрыптап алуға толық мүмкіндік туды. Сондықтан да  1930 жылдардан 
бастап  көпшілікке  арналған  қазак  фольклоры  жинақтарының  сапасы 
тәуірлене  түсті.  Егер  де  ишнақ  қазақ  ертегілеріне  арналған  болса, 
онда  ол  жинаққа  хайуанат  жайындағы,  киял-ғажайып,  түрмыс-салт 
ертегілердің түрлерінен іріктеліп алынды.
Қазақ 
фолыслоры 
1930-1940-шы 
жылдары 
мектеп 
бағдарламаларына  кіре  бастады.  Ол  кездегі  қазақ  фольклорын 
оқытқанда, оны не тарихи, не жанрлық т.б.  ерекшеліктері  түрғысынан 
емес,  тақырыптык  талабы  бойынша  қарастырылды.  Демек,  1930-40 
жылдардағы  қазақ  фольклортану  ғылымында  атқарылған  жүмыстар: 
бірі-  қазақ  фольклорынын  материалдарын  ғылыми  түрде  жариялау 
болса,  екіншісі- 
қазақ  фольклоры  туралы  түрлі  оқулықтар,  оқу 
қүралдарын,  хрестоматияларын  т.б.  жариялау  болатын.  Сол  арқылы 
Кеңестік  қазақ фольклористикасы алдында түрған  зерттеу  нысанасын 
терең де,  жан-жақты  мәнін  түсінуге  дайындық  жүрді,  сонымен  қатар 
фольклортанушылық  білімнің  жан-жақты  таралуына  жол  ашты,  жас 
зерттеушілерді тәрбиелеп, ғылым жолына әкелуге жағдай туды.
1920-шы  жьшдардың  соңына  қарай,  1928  жылы  «буржуазиялық 
үлтшылдыр»  деген  айыппен  қазақтьщ  бір  топ  оқыған  азаматтары 
түтқынға  алынғаны,  кейін  де  1937-ші  жылдары  бүл  маселе  қайта 
көтеріліп,  енді  «халык  жауы»  деген  желеумен  қазақтын белгілі  ақын- 
жазушылары,  қоғам  қайраткерлері:  А.Байтүрсынов,  М.Жүмабаев, 
М.Дулатов,  Ж.Аймауытов,  Ә.Бөкейханов,  Б.Майлин,  С.Сейфуллин, 
І.Жансүгіровтердің 
т.с.с. 
түрмеге 
жабылып, 
атылуы—бөрі 
тарихымыздан белгілі.
185

Сондай-ақ  олардың  жарық  көрген  кітаптарын,  мақалаларын,  олар 
қүрастырған  ауыз-әдебиеті  үлгілеріне  тыйым  салу-  бәрі  де  XX 
ғасырдың  бірінші  жартысында қазақ фольклорын  зерттеу, жиыстыру, 
жариялау-  жүмыстарына кері  әсерін  тигізгені  мөлім.  Міне,  мүндай  іс- 
шаралар  жоғарыдан  да,  төменнен  де  қадағаланып,  арнайы  рүқсат 
беру  арқылы  ғана  түрлі  фолыслорлық  жинақтар  т.б.  Кеңес  үкіметі 
заманында  басылым  көргені  анық.  Мәселен,  1937  жылы  «Батырлар 
жырының»  жинағы  [256]  латын тілінде белгілі  ақын,  қайраткер  Сәкен 
Сейфуллин  қүрастыруымен  дайындалды.  Қазіргі  таңда  Ғылым 
академиясының  Орталық  қолжазба  қорында  сақтауда  жатқан  бүл 
жинақтың  не  кіріспе  сөзі,  ягни  1-5  дейінгі  беттері,  не  жинақ  мазмүны 
(соңғы  беті),  не  түсініктемелері  т.б.  сақталмаган.  Жинақ  іші  тек 
мәтіндер топтамасынан ғана түрады.  Мәтіндер шоғыры апдымен  5-ші 
беттен,  яғни  «Ер  Едіге»  жырынан  басталып,  жинақ  соңы  «Қозы 
Көрпеш-Баян сүлу» жырының аяқталуымен, яғни 321  бетпен біткен.
Мүндағы  «Ер  Едіге»  жыры  кіші  орта  бетгерге  түсіріліп,  қара 
сөзбен басталады да, кейіннен жырға үласқан үлгісі берілген [256,5-39 
б.].  Жинақ  беттерінің  оң  жақ  маңдайшасына:  «Батырлар  жырыньщ 
жинағы» деген тақырыпша бет көрсеткішімен қатар берілсе,  кітаптың 
беттерінің  сол  жақ  маңдайшасына  «Садуақас  Сейфолла  үлы  Сәкен» 
деген  жинақ  қүраетырушының  толық  есімі  берілген  жазу  сақталып 
қалған.  Жинактың  қай  қалада,  қай  баспадан  шығарылғанына қатысты 
т.б,  деректер  көздері  көрсетілмеген.  Әр  бетке  мәтіннің  41  жыр 
жолдары  еніп  отырған.  Жинақтың  40-шы  бет  пен  74-пгі  бет 
аралығында  «Нәрік  үлы  Шора»  қара  сөз  бен  өлең  түрінде  аралас 
беріліп,  қүрастырушы  тарапынан  бірінші  нүсқа  ретінде  көрсетілсе 
[256,  40-74  б.],  ал  75-ші  беттен  180-ші  бетке  дейін  «Шора  батыр» 
жырының  екінші  нүсқасы  деген  дерек  те  орын  алған.  [256,  180  б.]. 
Келесі ретте  «Сайын батыр»  [256,  181-267 б.],  ізінше  «Қамбар батыр» 
жыры [256, 268-316 б.] беріліп, жинак соңы «Қозы Көрпеш-Баян сүлу» 
жырымен біткен [256,  317-321  6.].
Демек  сөз  болып  отырған  жинақ  дербес  келген  6  жырдың  мәтін 
үлгісінен  қүралған.  Бүл  үлгілердің  қайдан,  кімнен  т.б.  алынғанына 
катысты  паспорттьщ  дерек  көздерінің  болмауы  т.б.-  бәрі  де 
мәтіндердің қай уақытта, қай жерде, кімдерден және де қандай жинау 
тәсілдері  арқылы  қағаз  бетіне  түскендігін  айқындауға  мүмкіндік 
бермейді.  Ал,  мүндай  жинақтарда  ол  олқылықтардың  туу  себебі 
жоғарыда айтып  кеткендей,  кезең ерекшелігімен,  билік  басындағылар 
қысымынан 
туғаны, 
яғни 
«халық 
жаулары» 
деген 
айдар 
тағылғандардьщ  еңбектерін  қаралау,  жазғандарын  т.с.с.  жоқ  ету, 
тарихтан  олардың  ізін  өшіру т.б.  мақсатынан  туғаны  анық.  Дегенмен
186

жинактағы  «Шора батыр» жыры түсында қүрастырушы С.Сейфуллин 
тарапынан:  «Қобыландыға  үксас.  1894  жылы  12  декабрь»,-  деген 
ескерту-сілтемелері  берілген  [256,75  б.].  Ал,  «Сайын  батыр»  жыры 
тұсында:  «Қыр баласы.  15.05.23 жыл»- делінген дерек  көзі  бар»  [256, 
181  б.].  Бүл  дерек  көзінен,  біріншіден,  мәтін  иесі  Қыр  баласы,  яғни 
белгілі  коғам  қайраткері  Әлихан  Бөкейханов  екендігін,  екіншіден, 
мәтін  1923  жылдың  15  май  күні  Ә.Бөкейханов  тарапынан  қағазға 
түскенін  айғақтайтын  мәтіннің  паспорттық  дерек  көздерін  көреміз. 
Ал, мүндағы Ә.Бөкейханов есімін толык көрсетпей, тек «Қыр-баласы» 
деген  лакап  атын  ғана  көрсетуі,  сондай-ақ  «Сайын  батыр»  жырын 
жыршылар 
аузынан 
алып, 
өңдеп 
еткеруші 
белгілі 
ғалым
А.Байтұрсынов  екенін  бүгіп  қалу  т.б,-  бәрі 
де  Кеңес  үкіметі 
тарапынан  нақақ  жала  кұрбаны  болған  халықтың  біртуар  ұлдарының 
есімдерін  атаудан  да,  қарастырудан  да  т.б.  қол  үзуге,  не  олардың 
жазғандарын  пайдалану  іске  асқанда  да  сілтеме  жасамау  дәстүрін 
әкелгені  белгілі.  Бұл  өз  кезінде  XX  ғасырдьщ  бірінші  жартысын 
қазақ  фольклорын  жинау  мен  жариялауды,  зерттеуді 
т.с.с.  көп 
тежегені  мәлім.  Осы  кезде  копшілікке  арналған  жинақтарды 
дайындаумен қатар ғылыми  жинақтарды басып шығаруда да бірқатар 
жұмыстар істелді.
С.Мұқанов  «Батырлар  жыры»  (1939.  т.1.  Алматы) 
жинағын 
бастырып,  көп  томды  «Айтыс» жинағының бірінші  кітабын  (Алматы. 
1942) баспаға әзірледі. Қазақ әдебиеті  мен искусствосының Москвада 
болып  өткен  онкүндігінен  бастап  (1936)  халық  ауыз  әдебиетінің 
шығармалар  жинағы  орыс  тілінде  де  көптеп  шыға  бастады.  Ол 
миллиондаған  оқушы  жүртшылыққа  кеңінен  таралды. 
Олардың 
кейбіреуі  қазақша  шыққан  мәтінді  қайталаса,  енді  біреуі  әз  алдына 
жеке  дайындалған  жинақ  болып  табылады.  Бұл  кітаптар  да  казак 
тіліндегі  жинақтар  сиякты  ертегілерді,  1916  жыл  жайындағы  өлең- 
жырларды  қамтыған:  «XIX  ғасырдағы  қазақ  көтерілісі  туралы 
жырлар»  (Алматы.  1936),  «Қазақ  ақындарының  өлеңдері»  (Алматы. 
1937),  «Қобыланды  батыр»  (М.Тарловскийдің  аудармасы.  Алматы. 
1937),  «Қазақ ертегілері»  (құрастырған Л.Макеев.  Алматы.  1940), т.б. 
Осындай 
жинақтарды 
дайындау 
арқылы 
Қазақстан 
фольклортанушылары  мен  жазушылары  Кеңес  мәдениетінің  алтын 
қорына  зор  үлес  қосты.  Олар  Кеңес 
еліндегі  барлық 
үлттарға 
туысқан  қазақ  халқының  мәдениетінің  ерекшелігін  тануына  жәрдем 
жасады.
1939  жылы  Алматы  қаласында 
белгілі  жазушы  Сәбит 
Мұкановтың  құрастыруымен  латын  әрпімен  «Батырлар  жыры» 
жинағының  1  томы  жарық  көрді  [257].  Бұл  жинақ  та  жогарыдағы
187

жинақтағыдай  «Едіге  батыр»  жырымен  басталып  [257,  23-61  6.], 
қүрамында  «Қобыланды  батыр»,  «Алпамыс  батыр»,  «Ер  Тарғын», 
«Қыз Жібек» жырларын  қамтиды  [258].  Сондай-ақ жинақтың сыртқы 
мүқабасындағы  атауы  екі  тілде,  яғни  орыс  тілі  мен  латын  әрпімен 
берілгенЛ Мүқабада  жинақ  тақырыбынан  бөлек:  «СССР  Ғылылш 
академиясының Қазақстандық филиалы. Жамбыл атындагы әдебиет 
және  халық  творчествосы  секторы»,-  деген  тәрізді  жүмыстың 
атқарылған орнын анықтайтын ақпарат көздері  берілген [257, 2-3 б.].
Ал,  іппсі  беттің  бірінде 
жинақты  қүрастырупш  С.Мүқанов 
есімімен  қатар,  техникалық  редакторы  Р.Жабаев,  коррекгорлары 
Г.Қазитов  пен  Н.Гүлжанов  есімдері  де  көрсетілген  [257,4  б.]. 
Жинақтьщ тағы бір ерекшелігі:  мәтін мазмүны берілумен қатар (онда 
көлемді-көлемді  9  жыр  үлгісі  көрсетілген)  [257,601  б.];  жинақтағы 
мәтіндерді 
мазмүндаған  көлемді  кіріспе  сөз  [257,  8-23  б.]  бен 
нүсқаларға  күрастырупіы  С.Мүқанов  тарапынан  берілген  ғылыми 
түсіщктемелер де орын алған [257, 592-600 б.].
ГЖинақ кіріспесі орнында «Батырлар жырының  әдебиеттегі орны» 
дёп  аталған  С.Мүқановтың  алғысөзі  беріледі.  Таптық  түрғыда 
жазылған  бүл  кіріспеде  фолыслор  атаулығы  тарихи  принціп 
түрғысынан  бағалау  орын  алған.  Мүның  барі  Кеңес  үкіметі 
ғалымдары  тәрізді  С.Мүқановтың да  фолыслорды,  яғни  осы  ғылыми 
жинақты  саясат қүралы есебінде  қолданғандығын танытады.  Ендеше 
бір  кітап  ішіне  фольклордьщ 
бір  жанрьін  ғана 
топтастырып 
жариялауы  С.Мүканов  ізденісінің  жақсы,  үтымды  жағы  болса,  ал 
фольклорға таптық түрғыдан  келуі  кезең ерекшелігімен түсіндіріледі. 
Жинақ  іштей  8  бөлімге 
ажыратылған,  әрқайсысында  жекелеген 
мақсат  көзделген.  Мөселен,  бірінші  бөлімде  қазақ  халық  әдебиетін 
халықтың  ең  қымбат  қазынасы  екендігі  айтылса,  екінші  бөлімде 
фольклордың үсақ жанрларымен қатар  сюжетті, көлемді жыр үлгілері 
бар екендігі, олардын өзіндік ерекшеліктері  т.б. баяндалады./
Зертгеуші  батырлар  мен  тарихи  жырларға  тоқтала  отырып, 
олардың 
ішіндегі  біраз  нүсқалардың  («Едіге»,  «Қобыланды», 
«Алпамыс»,  «Шора», 
«Қамбар»,  «Тарғын»,  «Қарасай-Қази»,  «Ер 
Көкше»,  «Бөкембай».  «Кенесары-Наурызбай» т.б.) Қазан  төңкерісіне 
дейін де, кейін де  басылып таралғанын, тек «Шора» мен «Ер Көкше» 
тәрізді жырлардың көлемі  шағындау орын алғанына назар аудартады. 
С.Мүқанов  ел  ішінде  олардың  үзақ  түрлері  табылып  жатқанын  да 
ескергеді:  «Мәселен,  Алма-Ата  облысы  Қаскелең  ауданының 
колхозшы  ақыны  Сәдібек  Мусреп  улынан 
жақында 
жазылып 
алынган  «Шора  батыр»  бурынгы  «Шорадан»  көлем  жагынан  бес- 
алты  рет  улкен,  көркемдік  жагынан  анагурлым  қунды»,-  деуінен

[257,  7  б.],  біз,  біріншіден,  нүсқаның  жазылынып  алынуына қатысты 
қүнды  паспорттық  дерек  көздерін  аңғарсақ,  екіншіден,  нүсқаларды 
бір-бірінен  ажыратқанда:  оқиғасында,  мазмүнында,  кейіпкерлерінде, 
олардың  іс-өрекеттерінде,  мәтіннің  тілі  мен  стилінде  т.с.с.  нақты 
өзгешеліктер  бар ма,  ол жағы ескерілмегені де байқалады. Тек көлемі 
комақтылау,  көркемдік  жағы  анағүрлым  қүнды  деген  жалпылама 
сипатгаүлап ғана келтірген.
П Сонымен 
қатар  жоғарыдағы  жырларға  қосымша  жаңадан 
жиналғандармен («Орақ-Мамай», «Базар», «Қазтуған», «Ағубай», «Ер 
Есім»,  т.с.с.)  қатар,  түрік  тілдеріне  катысты  елдер  әдебиетіне  ортақ 
жырлардың  да  («Қасым  хан»,  «Кәруғлы»,  «Рүстем  дастан», 
«Сейітбаттал»т.б.)  қағаз  бетіне  түскендігі  айтылса  да,  олардың 
жазылынып алыну  паспортына, яғни оның қашан, кімнен, қалай т.с.с. 
хатталғанына  қатысты ақпарат көздері назардан тыс қалып отырған../
Одан әрі С.Мүқанов батырлар жырының қағаз бетіне түсе бастауы
XIX  ғасырдың  орта  кезінен  бастапады  дей  отырып,  оған  дейін  халық 
әдебиеті  ауыздан-ауызға  көшкендіктен  талай  өзгерістерге  түсіп, 
бірталайының  оқиғалары  араласқан,  өзгергендігін  ескертедіу( Мысал 
ретінде,  «Едіге»  жырын  1841  жылы  Жүмағүл  ақыннан  Шоқан  әкесі 
Шыңғыс  Уәлихановтың  жазып  алған  болуы  керек  дей  отырып:  «Ер 
Тарғын»,  «Ер  Сайын»,  «Ер  Көкше»  жырларының  үшеуін  де  XIX 
ғасырдың  60-  шы  жылдары  жазып  алып  бастырған  В.В.  Радлов 
екендігі;  1886  жылы  Қазанда  «Алпамыс»,  1913  жылы  Орынбор 
қаласында «Қобыланды» жыры басылғандығы; өзге бірнеше батырлар 
жьфының Қазан төңкерісінен  кейін Ә.Диваев және тағы басқалардың 
редакциясымен шыкқандығы т.с.е. айтылады.
Қазақ  фолькпортану  ғылымының 
Кеңес  дәуіріндегі  даму 
ерекшелігін  ашу  үшін  апдымен  әр  жылдары  шыққан  түрлі 
фольклорлық  жинақтарды  саралау  қажеттігі  туады.  Кез  келген 
отарлаушы  төрізді  коммунист  басшылары  да 
басты  шабуылды 
үлттык  идеология, үлттық сана, басқа үлт тілдерін  бірте-бірте  жоюға 
бағыттағанда,  халықаралық  деңгейде  және  мемлекет  ішінде  де  өз 
теріс  ниеттерін  өтірік  жамылғымен,  әдемі  үранмен 
сәтті  бүркей 
білген.  Міне,  сол  әдемі  үранды  дөлелдеу  үшін  ара-түра  түрлі 
фольклорлық жинақтарға рүқсат бергенде де, билік басындағылар сол 
кітаптарды  шығаруды  да  ездерінің  түпкі  максаттарына, 
үлттық 
сананы 
бірте-бірте  түқырта  беру  ниетіне 
бағыттауды  естен 
шығармаған.  Сондықтан  да  фольклор  кітаптарын  жариялағанда, 
ондағы  шынайы  үлттық  сана,  психология  орнына,  жасанды  «таптық» 
жіктелуді  қалыптастыру  саясаты  сол  кезеңде  фольклорлық  үлгілерді 
баспаға  әзірлеушілерге  және  оған  түсінік  берушілерге  де  шешуші
189

ыкпал  жасап  отырды.  Әйтсе  де, 
ол  үлгілерғе  берілген  жасаыды 
түсініктерді  қабылдауға,  біріншіден,  калың  бүкараның  онша  дайын 
болмауы,  екіншіден,  «жасанды»  нүсқапармен  канша  көмкерілсе  де, 
нағыз  көркем туындылардың  өзіндік бояуымен жетуі,- бәрі фольклор 
арқылы  бір  жағынан,  «таптық  сана»  элементтері  енуіне  бастаса да, 
көбінесе  тікелей  айтылмай-ақ  үлтгық  сананың  жоғалмауына,  тіпті 
өрістеуіне  де  жол  аша  алды.  Соның  бір  көрінісі  белгілі  жазушы 
С.Мүқанов 
қүрастырып  әзірлеген  фольклор  үлгілері  десек,  сол 
мәтіндерді  үсынудағы  жетістіктер  мен 
қатар  әміршілдік  жүйе 
ықпалымен  және  осы  ғылымның  ішкі  өзіндік  талаптарьга  жете 
үғынбаудан туған «ағатгықтар» да орын алуы заң ды еді.  Даму дегенді 
тек  алға  басу  емес,  кейін  шегіне  отырып  та, 
сүріну  көмегімен, 
сүрінбеуді  үйрену  жолы  деп  есептесек,  сол  кездегі  «асыра  сілтеу» 
зардаптарын  айта  отырып,  фольклор  текстерінің 
фольклортану 
ғылымының  үлтгық  сананы сактап қалуда көп көмек  болғаньга айту 
да қажет.
С.Мүқанов  қүрастырьш  шығарған  «Батырлар жыры»  жинағының 
басты  бір  ерекшелігі,  маңыздылығы-  ол  жинақ  соңьгаан  берілген 
ғылыми  түсініктемесінде  [257,  592-600  б.],  әрбір  кірістірілген 
нүсканың  жазылынып  алыну  паспортьгаа  қатысты  дерек  көздерінің 
қамтылуы  )   дер  едік. 
Себебі  түрлі  себептермен  мәтіннің  дерек 
көздерінТй  бүрмалау,  не  корсетпей т.б.  кету ғылымға  нақтылык  пен 
дәлділіктен ауытқуға әкелетіні сөзсіз.
Бүл  кітаптағы  алғашқы 
түсініктеме  «Едіге  батыр»  жырына 
берілген [257, 592-594 б.].  С.Мүқанов: Едігенің тарнхта болғандығын; 
1385-1406  жылдары  Алтын  Ордада  хандық  қүрған  Тоқтамыс  ханның 
түстасы  болғанын;  Едігенің  Тоқтамыс  ханмен  араздасып,  оны  1406 
жылы  өлтіргенін  сөз  етеді.  Ал 
Тоқтамыс  ханның  баласы 
Қадірбердінің  әкесінің  кегін  алып,  1419  жылы  Едігені  өлтіргенін 
тарнхн  материалдар негізінен  алынды десе де,  оның накты қай еңбек 
екені  көрсетілмейді.  Оның  есесіне  «Едіге  батыр»  жырының  түрлі 
нүсқалары 
сақталғанын,  оның 
бірін-  қазақ 
оқымыстысы 
Щ.Уөлиханов  жазып  алғанын  діттей  отырып,  ол  үлгінің  ғапымның 
«Шығармалар»  жинағында  1904 жылы  С.-Петербургте  орыс  тілінде 
басылғанын;  ондағы  Едігенің  арғы тегі  араб  болғанына  сілтеме  орын 
алғанын сөз етеді.
Ал,  басқа  да  бір  мөліметтерде  Едігенің  атасы 
Бабай  түкті 
шапггы  Әзиз  делінсе  де,  ол  мәліметтердің  нақты  қайдан  алынғаны 
көрсетілмейді. Мәселен:  «Басқа мәліметтерде Едігеніц атасы Бабай 
түкті 
шашты  Әзиз.  Профессор 
Мелиоранский  «Едіге  мен 
Тоқтамыс»  деген  кітабында  Бабай  тукті  шашты  Әзизді-  Қожа
190

Ахліет  Яссауи  еді  деген 
дәлелдер  келтіреді  (С.Петербург.  1905 
жыл»),-  делінген  [257,  592  б.]  пікірді,  сол  1905  жылы  С.тПетербург 
қаласынан  шыққан  профессор  П.М.Мелиоранскийдің  «Едіге  мен 
Тоқтамыс»  кітабынан  іздестіргенде  [259], 
мына  жәйіттерді 
байқадық.  Біріншіден,  Қожа  Ахмет  Яссауидің  ұрпағы  Едіге  деген 
нақты  кесіп  айтылған  дерек  келтірілмеген;  екіншіден,  профессор 
П.М. Мелиоранскийде  ел ішінде Едігеге қатысты тарихи  аңыздардың 
барлығына, 
соның  бірінде  жоғарыдағыдай  жорамалдың  орын 
алғанына  ғана  назар  аударған.:  «...  В  одной  из  крымскіф  версий, 
записанной 
В.В.  Радловым  в Кара  су  базары  («Образцы»  VII, 
162-163),  Нурадын  тоже  называет  своим  предком  Чашлы  туклу 
Коджа  Амета  (т.е.  Хожа  Ахмед). 
Действителъно  ли  Едигей 
происходил  из  его рода  или  по  крайней мере  претендовал  на  такое 
происхождение,  или  позднейшая  легенда  связала  имена.  Едигея  и 
Хаджи Ахмеда,- этога мы пока не знаем»,- делінген [257,  10 6.].
Демек  XX  ғасырдың  бірінші  жартысындағы 
Кеңес  үкіметі 
түсында  белгілі  бір  фольклорлық  жинақтарды  баспа  арқылы  жүйелі 
түрде  жарыққа  шығарғанда,  міндетті  түрде  нүсқаның  қағазға  түсу 
ерекшелігіне  қатысты  паспортгық деректерді  қамтитын түрлі  ақпарат 
көздерін де бірге беру дәстүрі қолданыла бастауы- бәрі де сол түстағы 
қазақ  фолыслортану  ғылымындағы  осы  іспеттес  жетістіктердің  туа 
бастағанын  дәлелдейді.  Дегенмен  нүсқаның 
тарихи  шындыққа 
қатысы туралы  кейбір тарихи  мәліметтердің  нақты  қайдан  алынғаны 
көрсетілмеуі  сол  түстағы  ғылымдағы  әлі  де  дәлдіктен  гөрі  үстіртгік, 
асығыстық басым екендігін айқындаумен бірге, белгілі бір пікірлердің 
дәлелді  болуы  үшін  келтірілген  дерек  көздерінің  өзінде  де  кеткен 
кемшіліктердің,  не  өзгерту,  не  бүрмалау  т.е.е.  түрінде  кездесетінін 
танытады.
Сонымен  қатар  зерттеуші  С.Мүкановта  «Едіге  туралы»  жырдың 
ең  алғаш  Қанжығалы  руынан  шыккан Жүмағүл ақыннан  1841  жылы 
жазып  алған  Шоқан  Уәлиханов  деген  дерек  бар  екенін  айта  келе, 
деректе  жаңылыс  бар  екенін,  Шоқан  1837  жылы  туды  дей  отырып, 
демек  1841  жылы  Шоқан  4 жаста,  ол жаста  Шоқанның  жазып  алуы 
мүмкін еместігін де қоса көрсеткен [260].
Осы 
орайда 
С.Мүқанов 
үйғарымын 
белгілі 
түркітанушы 
П.М.Мелиоранский  пікірімен  салыстырайық:  «...в  первый  раз 
Ч.Валиханов  услышал  эту  былину  («Едіге  мен  Тоқтамыс»  жыры- 
Н.Ж.),  или, 
как  он  его  называет,  рапсодию  в  Амак-Карагайском 
округе  в  кочевьях  небольшого  аула  Керлеум  -  Кыпчаков  от  акына 
Джумагула  в  1841  г.;  первый  список был  сделан  султаном  Чингизом 
Валихановым со слов  ...  кыпчака Джумагула,  второй сделан им же  с
191

добсівлениями  из изустных преданий разных лиц,  третий список был 
сделан  со  слов  Арслан  бая  и,  наконец,  из  этих  трех  списков  Чокан 
вместе с Чингизом составили в 1842 г. свод...»

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: