Н.Қ. Жуе пов ф о ж, ош ртан,йырда щ ШрІшиІ ж ар т

2)  Шәкәрімнің 
«Шежіресі»  бойынша  Қобылапды  Ногайлы 
хандыгына  өкпелеп  Әбілқайыр ханнан Аргын уруын бөліп алып кеткен 
кісі. Бул мәлімет рас болса,  ол 1456 жылдары шамасы;
3)  «Қобыланды  батыр»  жырында  Қобыланды  Қазан  хандыгын 
Россия  шабуылынан  қоргауга  қатынасады.  Бул  рас  болса,  1552 
жыл»,- делінген [260,595 б.].
Демек 
«Қобыланды 
батыр» 
жырындағы 
негізгі 
тұлға 
Қобыландынын  тарихта  болғандығын  дәлелдеу  үшін  түрлі  жер-су 
атгарын,  тіпті  шежірені  т.с.с.  қолдануынан,  біз  ғалымның  жалпы 
батырлар  жырларын  казақ 
тарихының  бір  көшірмесі  ретінде 
қарастыру  мәселесін,  яғни 
Кеңес  үкіметі  түсындағы  фольклорды 
зерттеушілерде,  көбінесе 
батырлық  жырды  тарихи  түрғыда  ғана 
қарастьфу басымдау болғанын айқындайды.
Сонымен  қатар  ғалым:  «Қобыланды  батыр»  жырын  татар, 
қарақалпақ  сықылды  түркі  тілдес  елдердің 
әдебиетінде  де 
кездесетінін;  1917  жылы  Беляев  деген  кісінің  қарақалпақ  тіліндегі 
«Қобыланды  батыр»  жырын  жазып  алғанын;  бүл  жырдың  аты 
«Қобыланды»  болғанымен,  мазмүны  қазақтағы  «Қобыландыдан» 
өзгешелеу  екендігін;  ал татар  елінде  «Қобыланды»  қысқа  ғана  ертегі 
түрінде  келетінін; 
жырдын  ең  көлемдісі  де,  көркемі  де  қазақша 
нүсқасы  екендігін  т.с.с.  жан-жақты  саралайды.  Сондай-ақ  қазақта 
«Қобыланды  батьф»  жырынын  ең  соңғы  нүсқасын  жырлаушы  Батыс 
Қазақстан  акыны  Марабай  екендігін  таныта  отырып,  осы  Марабай 
нүсқасы  1913  жылы  араб  әрпінде  Орынборда  кітап  болып  басылып 
шыққаны  сөз  болады.  Ал,  екінші  бір  нүсқасын  Түркістан  елінен 
жазьш  алып,  1925  жылы  Ташкентте  кітап  етіп  шығарған  белгілі 
ғалым  Ә.Диваев  екендігін  де  т.с.с.  сөз  етеді.  Осы  жинаққа  сол 
Ә.Диваев нүсқасы алынғаны да ескертіледі.
Келесі  «Алпамыс  батыр»  жыры  [260,  596-597 б.]  төңірегінде  сөз 
қозғаған С.Мүқанов  жырдың негізгі  бейнесі Алпамыс тарихта болған 
адам  ба,  болса  қай  кезде  өмір  сүрген  деген  сауалдар  қояды  да, 
нақтылы  деректің  жоқтығын  айтады.  Одан  әрі:  Алпамыстың  баласы 
Жәдігердің  XIX  ғасырдың бас  кезінде  Россия  әскерімен  соғысқанын 
бейнелеген  Түркістан  елінде  «Алатай,  Қарақүл»  атты  поэма  бар  дей 
отырып,  шығармадағы  Алатай-  Жәдігердің  немере  шөбересі  екен 
деген  жорамалдың  бар  екендігін;  жырда  кездесетін  Жиделі-Байсын 
дейтін  мекен  казіргі  Өзбекстан  мен  Тәжікстан  аралығында  бар  жер 
екендіғін;  бүл  жыр  өзбек  әдебиеті  мен  қарақалпақ  әдебиетінде  де 
орын алғанын;  карақалпақ тіліндегі ең толық «Алпамыс батыр» жыры 
1937  жылы  Мәскеудегі  «Гослитиздат»  мекемесінен  кітап  боп 
басылғанын  да  ескерткен.  Ал,  қазақша  «Алпамыс  батыр»  жыры  екі
193

рет  басы лым  көргені;  бірінш ісі-  1898  ж ы лы   Қазанда,  екіншісі-1925 
жылы  Таш кентте  Ә.Диваев  редакцнясымен  шыққаны  сөз  болады. 
Ж әне  де  ж инаққа  қүрастырушы  тарапы нан  жоғарыда  аталған 
«Алпамыс  батыр»  жырынын  екі  нүсқасы  да  біріктіріліп  берілгені 
жазылған.
Ж инактағы  төртінші  ретпен  берілген  «Ш ора  батыр»  жырына 
келгенде  [260,  597  б.]  зерттеуші  Ш ора  батырдың 
тарихта 
болғандығын  дәлелдейтін  бірнеше  деректерді  де  келтіреді: 
«Орыс 
тарихіиысы  Карамзин  Шораны  1546  жылы  Қырым  мен  Қазан 
хандыгының  арасында  болган  согыста  өлді  дейді.  Тарихи  мәлімет 
бойыніиа  Шораның  Әлкей,  Іслам  деген  інілері  1552  жылы  Қазан 
қаласын  Иван  Грозный  алганда  согыста  өлген»,-
  делінген  [260,  597 
б.].
С.М үқанов  «Ш ора  батыр»  жырының  ел  аузындағы  екі  нүсқасын 
жазып  алып,  1925  хсылы  Ташкент қалаеында  басып  шығарған  белғілі 
ғалым  Ә.Диваев  екендігін  еекертеді.  Ж инаққа  да  осы  жыр  үлгілері 
енгізілгенін  айтады.  Әйтсе  де  1938  жылы  Алматы  облысынан  «Шора 
батырдың»  көлемді  үзақ  жыры  табылды  дей  отырып,  ғалым:  «Оны 
жырлаушы  Сәдібек  дейтін  қарт  ақын  екендігін;  Сәдібек  жырлайтын 
«Ш ора  батырдың»  көлемі  3-4  мың  жолдан,  оқиға  желісі  кең,  сөзі 
көркем,  әрі  онда  Ә.Диваев  бастырған  нүсқаларға  қарағанда,  Іслам 
дінінің 
әсері  аз  екендігін  айтады  да, 
бүл  нүсқаның  Ғылым 
академиясы  қарамағында  екенін  ескертеді,  бірақ ол үлгінің  не  себепті 
бүл жинаққа кірмей  қалғанының  себебін  айтпайды.
Бүл  жинақка  «Қамбар  батыр»  жырыньщ  [260,  597-598  б.]  1925 
жылы  Ташкентте  Ә.Диваев  бастырған  нүқасы  бойынша  енгені 
қүрастырушы  тарапынан  ескертілген.  Ал,  «Ер  Тарғын»  жырына 
келгенде,  ғалым  төмендегідей  деректерді  келтіреді:  «Күнбатые 
Қазақсганның  XIX  ғасырдың  орта  кезінде  жасаған  атақты  ақыны 
Мүрат  өзінің  «Үш  қиян»  атты  поэмасында  Тарғынды  Естеректің  үлы 
еді  дейді  («Мүрат  ақынның  сөздері».  Ташкент.  1925  ж.  18  бет).  Орыс 
тарихшысы  Карамзин  Естеректі  1604  жылы  Ноғайлы  хандығында 
княздық дәреже  алған еді дейді.  (Т.ПІ).  «Себен» деген жырда Себенді 
Тарғынның  досы,  Алшағырдың  баласы  еді  дейді.  Алшағыр-  тарихта 
бар адам.  Ол  XVI ғасырдың орта кезінде жасаған  адам,  атақты  Едіге 
батырдың  ұрпағы.  Және  бір  жырда  Тарғынның  жолдасы  Кебек 
Қарасайдың  баласы  еді  дейді. 
Қарасай-  атақты  Мамай  батырдың 
баласы,  XVI  ғасырдың  орта  кезінде  жасаған  адам.  Бір  мәліметте 
Тарғын  Едіге  батырдың  7-  үрпағы.  Осы  материалдарға  сүйене 
отырып,  Тарғынның  нақты  өзі  жасаған  дәуірі  мәлім  болмағанмен, 
XIV  ғасырдың орта кезіндегі  адам  еді деп  мөлшерлеуге болады»  [260,
194

598  б.].  Одан  әрі  жырдағы  оқиғалар,  кейіпкерлер  т.б.  жан-жақты 
талданады.  Ж ырды  бірнеше  рет  жазып  алып  баспаға  үсынған 
академик  В.В.Радлов  екендігі;  Қазан  төңкерісіне  дейін  «Ер  Тарғын» 
киссасы  1894  жылы  Қазан  қаласында  жеке  кітап  болып  басылғаны, 
онысы осы жинаққа  енгізілгені де сөз болады.
«Ер  Сайын»  жыры  [260,  598-599  б.]  қазақ  арасында  көп тараған, 
ж әне  сүйсініп  оқитын  жырларының  бірі  дей  отырып, 
С.Мүқанов 
жьфды  
алғаш  жазып  алып  баспаға  берген  академик 
В.Радлов 
екендігін,  екінші  рет  «Ер  Сайын»  жеке  кітап  болып  192/3  жылы 
Мәскеудегі 
«Күншығыс»  баспасынан  шыққанын  айтса  да,  кітап 
қүрастырушысы  белгілі  ғалым  Ахмет  Байтүрсынов  есімін  көрсете 
алмауы  да  -  әміршілдік  жүйе  қыспағы  көрінісі  [263].  Кітапта  бүл 
жинаққа В.В. Радлов нүсқасы енгені де ескертілғен.
Сегізінші  ретпен берілген «Қозы Көрпеш-Баян сүлу»  жыры  [260,
599 б.] төңірегінде берілген түсініктемеде С.Мүқанов олардың тарихта 
болғандығына қатысты дерек жоқ десе де,  жырда айтылатын  жер-су, 
ру  аттарының:  Баян  тау,  Бағаналы  елі,  Қарқаралы,  «Қозы  Көрпеш- 
Баян  сүлудың»  моласы  (Аягөз  жерінде)  т.с.с.  қазір  де  сақталғанын 
сөз етеді.
Ал  жырдың  қағазға  түсу  тарихына  келгенде:  алғашқы  нүскасы 
академик  В.Радлов  жинауы  арқылы;  екінші  бір  нүсқасы  Ортальщ 
Қазақстанда  XIX  ғасырда  жасаған  акын  Жанақтан  алынғаны,  1937 
жылы 
оның  жеке  кітап 
болып  басылғаны  айтылса  да,  жырды 
жинаған,  кітапты  бастырған  кім  екендігі  тағы  да  көрсетілмейді. 
Үшінші  бір  нүсқаны  Көкшетаулық  орыс  ақыны  Тверетиннің  орыс 
тіліне  аударғаны,  онысы  1928  жылы  Қызыл-Ордада  шыққаны  т.б. 
көрсетіледі.  Сонымен  бірге  осы  жинаққа  Жанак  нүсқасы  енгізілгені 
ескертіледі.  «Қыз  Жібек»  жырына  келгенде  [260,  599-600  б.],  ғалым 
үлгінің 
қай  кезде  шығарылғаны, 
кейіпкерлерінің  қай  жылдары 
жасағаны  т.б.  белгісіз  екендігін  ескертеді.  Жырдың  алғаш  баспасөз 
бетіне 
шығарған  қазак  фольклорын 
көп  жинаған  Жүсіпбек 
Шайхулисламов  екендігін;  оның  бүл  киссаны  өзім  шығардым  деғен 
пікірін  ғалым  С.Мүканов  қостамайтыны  да  жазылған.  Екінші  рет 
жьф  1925  жылы  Ташкентте  араб  әрпімен  Ж.Шайхулисламов 
күрастыруымен  қайта  шығады.  Осы  нүсқа  жинаққа  да  енгізілгені 
айтылады.
Қорыта келгенде, жинақ соңынан  берілген  ғылыми түсініктемелер 
сол  кездегі  фольклортану ғылымы  үшін біршама  маңызды болды деп 
санаймыз.  Біріншіден,  жинаққа  енген  барлық  нүсқалардың  қайдан 
алынғанына  қатысты  мәлімет  көздерінің  берілуі  зерггтеушінің  елеулі 
жетістігі  болса,  ап  олардың  өз  кезегінде  қайдан  алынғанына,  қай
195

кезде,  қалай,  кімнін  аузынан  т.б. 
қағаз  бетіие  түсірілгендігіне 
қатысты,  яғни 
нүсқаньщ  жиналу  тарихына  қатысты 
нақты 
паспорттық 
деректердің  толық  болмауы- 
кемшілік  дер  едік. 
Екіншіден,  қандай  жыр  үлгісі  болса  да, 
қүрастырушының  ондағы 
кездесетіи  оқиғаларды,  кейіпкерлерді,  тіпті  жер-су  аттарыи  т.с.с. 
тарих  қойнауынан  іздестіруі,  яғни  фольклорды  тарихи  зерттеу  әдісі 
түрғысынан  жан-жақты  қарастыруы 
қүптарлық  іс  десек  те, 
фольклордың  өзіндік жанрлық ерекшеліктерін,  яғни  халық  арманын, 
түтастану  қүбылыстарын  т.б.  ескермей,  фольклорды  тек  тарихи 
шындықтың 
көшірмесі  деп 
қана  қарастырып, 
көркем  шындык 
жағына  көңіл  бөлмеуі-  бәрі  сол  түстагы  зерттеушілердің  арнайы 
фольклортанушылық білімінің,  лайықгы дайындығының болмауымен 
түсіндіріледі. 
Деғенмен, 
Кеңес 
өкіметі 
түсында 
жарияланған 
фольклорлық  жинақтар  ішінде  алғашқылардың  бірі  болып,  мәтіннен 
бөлек  ғылыми  түсініктемесі  бірге  берілуі,  әрі  онда  әрбір  нүсқаның 
паспорттық  деректерінің 
қамтылуы  т.б.- 
бәрі  сол  түстағы  қазақ 
фольклортану ғылымының жеткен жетістігі болып табылады.
1942 
жьшы 
КСРО 
Ғылым 
академиясының 
Қазақстандағы 
филиалында 
даярланған  «Айтыс»  жинағының  I  томының
Алматыдағы  Қазақстан 
біріккен  мемлекеттік  баспасында  латын 
әрпінде  басылып  шықты  [264].  Бүл  жинақтың  редакциясын  белгілі 
ғалымдар: С.Мүқанов, Е.Смаилов басқарғандары да мәлім.
Бүл  жинақгың  маңыздылығы:  біріншіден,  қазақ  фольклортану 
ғылымында  алғаш  рет  айтыс  нүсқалары 
біріктіріліп  бір  жинақты 
қүрады.  Екіншіден,  кітапта  нағыз толық ғылыми түсініктеме болмаса 
да, 
соған  бағыттама  боларлык  6  беттік  алғысөз  кірістірілген. 
Үшіншіден,  бір  фольклорлық  үлгінің  бірнеше  нүсқаларының  бір 
жерге 
арнайы 
топтастырылуы 
түңғыш 
жүзеге 
асты. 
Демек 
фольклордың  басты  ерекшеліктерінің  бірі-  көп  нүскалылықты,  яғни 
алуан  нүсқалылықты  зерттеуде,  фольклордың  ел  арасында  өмір  сүру 
формасын,  ауызекі  дамуы,  өзгеру  т.с.с.  ерекшеліктерін  айқындауда 
үлкен  қадам  жасалды.  Сегіз  бөлімнен  түратын  бүл  кітапта  «Айтыс 
және  ақын»  атты  алғысөзді  [264,  3-29  б.]  С.Мүқанов  жазғаны  (1940 
жылы) 
ескертілген.  Алғысөздің  мазмүн  көрсеткішіндегі  беттері  3 
санынан  бастап  33-ші  ретке дейінгілері  арнайы  көрсетілсе,  ал  жинақ 
ішіндегі нақты беттері  3-ден басталып,  30-шы  бетпен ғана аяқталады 
(шамасы, кітап әзірлеушілерден кеткен кемшілік болу керек).
Алғысөздің  бірінші  бөлімінде  [264,  3-5  б.]  зерттеуші  С.Мүқанов 
қазақ 
халық  ауыз  өдебиетінде 
батырлар  жырынан  кейінгі  ең 
I
көлемдісі  де,  мазмүн  жағынан  салмақтысы  да 
айтыс  жанры 
екендігіне;  айтыс  сөзінің  мағынасына,  оның  екі  кісінің 
сөз
196

жарыстыруы  т.б.  мағынасында 
айтылатынына,  онын  негізгі  түрі 
өлеңмен  айтысу екені  апғаш көрсетілген.
Сонымен  қатар  көшпелі  араб  тайпасы  бәдеуилерден  басқа  әлем 
мәдениетінде  айтыс  жанры  жоктығын,  тек  көшпелі  түрмыс  қүрьш 
келген  қазақ,  түрікпен,  монғол  сықылды  елдерде  орын  алғандығьга 
айтады.  Осы  орайда  айтыс  жанрының  өркендеуіне  халықтың  сауаты 
аздығы,  мекгебі,  оқуы  жоктығы  т.б.  ғана  өсер  етті  дегенге  әкелген 
ғалым пікірінің біржақты теріс екенін  атап атқан жөн.
Сонымен қатар зертгеушінің  «жар-жар», «бәдік» тәрізді фольклор 
үлгілерінде айтыстың белгілері бар деуі; айтыстың XIX  ғасырда қағаз 
бетіне  түсе  бастағанын; 
ақын  атымен  тығыз  байланыстылығын; 
жалпы  ақындар  айтысының 
жүйрік  атгардың 
жарыс  бәйгесіне 
үқсамайтынын,  оған  да 
арнайы  бәйге  белгіленіп,  оны  жеңгені 
алатыны  т.б. 
анықтауы  қүптарлық  іс.  Сонымен  бірге:  «Қазақтың 
рушыл ескі әдебиетінде жарысқа түскен жүйрік те,  айтысқа түскен 
ақын  да  өз  намысы  үшін  емес,  р у   намысы  үіиін  түседі»,-  деген 
түжырымға 
[264,  4  б.],  «рушыл  ескі  әдебиет»  деген  сөздік 
қолданыстарға бейімдеген  сол замандағы әдебиет пен  мәдениетті т.б. 
«тап тартысы» түрғысынан қарастырған  көзқарастың  ықпалы тигенін 
көреміз.  Жалпы  ақын  болу  үшін  ақындық  күшін  көп  алдьгада  тану 
керектігі  де;  бүрьга  ақын  деп  танылғанмен  қолма-қол  өлен  шығарып, 
әріптесінен  асып  түскенде  ғана  оның  акындығы  ерскше  бағалатыны 
т.б. жете сөз болады.
Одан  әрі  С.Мүканов 
айтыста  қалыптасқан,  даяр  өлең  аз 
болатындығына; 
айтыс  өлеңін 
акындар  жаңадан 
өз  аузынан 
шығаратыньгаа,  суырып  салмалылығына т.с.с.  назар аудартады. Қазан 
төнкерісіне  дейін  қазақ  фольклорын 
Ш.Уәлиханов,  В.В.Радлов, 
Ә.Диваев  т.б.  жинағанмен  айтыс  жанрын  жинап,  бастырған  белгілі 
ғалым  В.Радлов  қана  деуі  ғалым  С.Мүканов  тарапынан  айтылған 
асығыс  пікірі  ғана.  Ал  айтыс  өлеңдерін  көбірек  жинау  ісін  жолға 
қойған  КСРО  Ғылым  академиясының  Қазақстандык  филиалы  деуі, 
осы  істің  негізінде  барып  «Айтыс»  жинагының 
I  томы  кітап  болып 
басылып  отырғаны  сөз  болуы  т.б.  -   бәрі  XX  ғасырдың 
бірінші 
жартысындағы  қазақ  фольклортану  ғылымының  жеткен  жетістігі 
екені даусыз.
Ютаптьга  ішінде  С.Мүқанов  алғаш  рет  айтыстың  6  түріне  (өдет 
айтысы,  өлік  пен  тірінің  айтысы,  түрмыс-салт  айтысы,  жүмбак 
айтысы) арнайы токталады  [264, 5-11  б.].
С.Мүқанов  «әдет айтысы» деп арнайы  тоқталатыны  [264,  6-7 б.]: 
ол  -қ ы з  үзатарда  айтылатын  «жар-жар»  үлгісі.  Бүл  жар-жар  жанры 
айтыстан  гөрі түрмыс-салт жырлары  ішіндегі  үйлену-салт өлеңдеріне
197

жататыны  белгілі. 
Демек  мүндай  жанр  ажыратуда  сәйкессіздіктід 
тууы сол түстағы  ғалымдардың өзіндік классификациясынан туады.
Ал,  «бәдік»  айтысына  келгенде  [264,  7-8  б.],  С.Мүқанов  «ескі» 
қазак  ауылының  үғымында  адамды,  малды  ауыртатын  аурудың  өз 
иесі  болатынын;  Іслам  дінін  қабылдағанға  шейін  қазак  елінде  ескі 
діннің 
қадцығы  «бәдік» 
сыкылды  үсак  қүдайлардың  көп 
болғандығын;  қыз-бозбала  жиналған  жерде 
бір  қыз  бен  бір  жігіт 
айтысып,  өлеңдерінің  аяғын  «көш,  көш!»  деп  бітіретінін;  бүл  «көш, 
көш»»  баксылардың  ауруды  көшіру  салтынан  ауысқандығын  т.б. 
дүрыс түсіндіреді.
Келесі  «дін  айтысы»  -  деген  такырып  қойылған  түжырымдамаға 
келгенде  [264,  8  б.],  С.Мүқанов 
алдымен  казақ  даласына  діннің, 
әсіресе  Іслам  дінінің  таралу  тарихына  тоқталады.  Сондай-ақ  Іслам 
дінін  қазақ  халқына  тарату,  үгіттеу  үшін  т.б.  қожа-молдалардың 
поэзияны,  әсіресе  айтыс  жанрын  көп  қолданғандығын;  ақындар 
айтысы  арқылы  Қүдайды,  Мүхаммед  (Ғ.С.)  пайғамбарды,  Мүхаммед 
(Ғ.С.) түтынған Іслам заңдарын халыққа сіңіртуге тырысқанын т.б.  сөз 
етеді.  Дегенмен,  қазіргі  таңда  «дін  айтысы»  деген  атаудьщ  өзінің 
фольклортану  ғылымында  қолданыстан  шығып  қалған.  «Өлік  пен 
тірінің  айтысы»-  дегенде  [264,  8-9  б.],  С.Мүқанов 
Іслам  дінінін 
заңында  өлікке  дауыс  шығарып  жылау,  әсіресе,  әйелге  жьшау  күнә 
десе  де,  қазақ  халқы  еш  уақытта  бүл  шартты  орындамағанын 
ескертеді.
Ал,  «Түрмыс-салт  айтысында»  [264,  9  б.],  С.  Мүқанов 
екі 
ақынның  өз  елінің,  өз  руының  шаруашылық  хәлін,  салтанатын, 
тіршілік  қалпьга,  өзіне  қарсы 
айтысқан  ақын  руындағы  т.с.с. 
кемшіліктерді  тізбектеуден  келетінін  баяндайды: 
«... 
Бул  жүйелі 
айтыс  әртінгі  рушылыц  заманнан  келе  ж атуга  тиіс;  бірақ  бертін 
кезде  байлар  ақындарга  жалпы  рудан  гөрі  өзін,  өз  байлыгын,  өз 
дәреж есін  мақтатуга  тырысқан»,-  деген  [264,  9  б.]тәрізді,  «тап 
тартысы» түрғысынан  жазылған ой-пікірі де бар.
Сонғы  «жүмбақ»  айтысьгаың  аты  да,  заты  да  айтыс  жанрьгаа 
сәйкес  келеді  [264,  9-11  6.].  Бүл  жүйелі  айтыс  шешендікті, 
тақырыптылықты  т.б.  қажет  етеді  дей  отырып,  С.Мүқанов 
біреуі 
жүмбақпен  сүрау  берсе,  екіншісі  оны  қолма-қол  шешіп,  жауабын  тез 
өлеңмен  айтуға  тиісті  екенін  дүрыс 
ескертеді.  Бүл  айтыста 
қозғалатын тақырыптар әр алуандылығымен ерекшелетіні, тіш і  Іслам 
дінін дәріптеуге де арналатыны т.б.  автор тарапынан сөз болады.
Сондай-ақ  айтыстың:  ғашықтык  айтыс,  өтірік  айтыс,  жануар  мен 
адамды айтыстыру, жануар мен  жануарды айтыстыру т.с.с. түрлері  де 
бар  екендігі  айтылады.  Осы  орайда,  жалпы  айтысты  фолыслордьщ
198

жеке  жанры  ретінде 
қарастырудын  өзі  фольклортану  саласындағы 
елеулі  қадам  екенін  бағалай  отырып,  фольклордың  ішкі  жанрлық 
түрлерін  жіктеуге  келгенде  сәйкессіздіктер  кездесетінін  де  ескерген 
жөн.  Екіншіден,  кітап  алғысөзінде  әр  жанрдың өзіндік  ерекшеліктері 
сөз  болудың  орнына,  көбінесе  әр   жанрдың  саяси  мәніне,  Кеңестік 
жүйеге  сәйкестігіне  орай  жазылып,  біраз  үлгілердің  біржақты,  теріс 
сынға  үшырауы  т.б.  да  өткен  әміршілдік  жүйе  әсеріндегі  ғылым 
саласында  орьга  алған  кемшілік  екенін  ашып  айту  қажет.  Осындай 
кемшіліктеріне  қарамастан  сол  заманның  өзінде  өзіндік  , үлттық 
терминдік үғымдарды ойластыру,  іздестіру т.б.  жүмыстары жүргізілуі, 
тіпті  қазіргі  заманға  сәйкес  келмесе  де  т.б.-  бәрі  сол  түстағы  қазақ 
фольклортану  ғылымының  өзіндік  даму үстінде  болғанын  дәлелдей 
алады.
Сондай-ақ  «ескі»  ауыз  әдебиет  түрлерінен  сол  кезде 
а у ы л д ь щ  
әдетіне 
кіріп, түрі сақтальпі, мазмүны өзгерген, тек айтыс  жанры 
екендігі; 
айтыстың  колхозды  ауылдың  түрмысында  мықты  орын 
тепкендігі;  ол  «колхоз»  айтыстарының  әрі  толық  жиналмағандығы; 
ол  айгыстарда  жаңа  социалистік  ауылдағы,  социализм  коғамыньщ 
жаңа  мінез-қүлқы,  ой-пікірі,  талабы,  ынтасы,  қайраты,  ісі,  мақсаты 
көрінетіндігі;  айтыс  жанрын  зерттеу,  үғу,  түсіну,  талдау,  талқылау, 
бағалау  болашақ  ғылымның  алдында  түрған  кезекті  мәселе  екендігі 
т.б.  айтылған.
Жинақ  ішіне:  «жар-жардың»  6  нүсқасы  (әдетте  бүл  жанр түрмыс- 
салт  жырлары  ішінде  қарастырылады-Н.Ж.);  «Қыз  бен  жігіт» 
айтысының  4  үлгісі;  «Екі  қыз  бен  бір  жігіт»  айтысы-  бәрі  18  бетген 
түратын  мәтіндер  бірінші  бөлімде  «әдет  айтыстар» 
атауымен 
берілген.  Ал,  «Жігіт  пен  қыздың  айтысы»  атгы  екінші 
бөлімге: 
«Кішкентай  қыз  бен  Оспантай»,  «Әсет  пен  Кәріпжамал»,  «Омарқүл 

жүктеу/скачать 13,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: