Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

63
алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Ол ұйымдық жүйелердің 

социотехникалық типімен және олардың сыртқы ортадағы-
лармен өзара іс-әрекет формаларының көптігімен шартталған. 
Бас-қару теориясында ортаның осы қызметтің жүзеге асуына
ең ықпал ететін үш интегралды өлшемі бар екені туралы ұғым 
қалыптасты. Бұл – шешім қабылдау ортасының айқынсыздығы,
күрделілігі және серпінділігі (динамикалылығы). 
Басты өлшемайқынсыздық – басқаруда баламаны таңдау
үшін релевантты ақпараттың жеткіліксіздігі. Бұл – туындайтын 
мәселелерге мазмұны бойынша негізделген шешім шығару үшін
қажетті ақпарат. Айқынсыздықтың туындауының көптеген се-
бептері бар. Олардың негізгілері: ақпарат тапшылығы және
оның артық болуы.
Шешім қабылдау ортасының күрделілігі – ескерілуі, өзара
тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі ескерілуге тиіс фактор-
ларының көп түрлілігі.
Шешім қабылдау ортасының серпінділігі деп ішкі және 
сыртқы – ұйымдық факторлардың өзгеру дәрежесін айтады,
сондықтан кез келген басқару шешімі диагностикалық та, прог-
ностикалық та болуға тиіс.
Осы интегралдық үш өлшем синхронды әсер етеді, бұл 
шешім қабылдау қызметінің жүзеге асуын күрделендіреді. Бі-
рақ осымен бірге бұл өлшемдер әрбір нақты жағдайда әртүрлі 
дәрежеде айқындала отырып, осы қызметтің жүзеге асу шарт-
тарының сабақтастықтағы толық көрінісін береді. 
Осы жалпы өлшемдермен қатар тағы да бір маңызды,
ерекше өлшем: ортаның дау-жанжалдық дәрежесі бар. Басқару 
шешімдері сондықтан да бірқатар өзіндік ерекшеліктерге ие,
солардың маңыздысы – компромистік. 


Басқаруда шешім қабылдау процесінің 

нормативтік құрылымы 

Басқару теориясында шешімдер жасаудың нормативтік про-

цесін сипаттаудың бірқатар тәсілдері бар.

Процессуалдық инвариант – шешім қабылдау кезеңдерінің
жалпы тізбектілігі. Мәселелік жағдайды анықтау – содан ше-

64
шім қабылдау қызметін жүзеге асыру арқылы шығуды білдіре-

ді. Бұл – жағдайды айқындау (диагностика), оның аймақтарын

іс-әрекеттің басқа жақтарымен өзара байланысын анықтау,
оның мазмұнының, басты қарама-қайшылықтарының сипат-
тамасы және сондағы болжау шешімдерінің мақсаттарын
қою.

Мәселелік жағдай мазмұнын талдау. Мұнда үш аспект бар:
1. Жағдайдың айқынсыздығын және бақылау үшін жеткілік-
тілігін азайту мақсатында ақпараттық талдау.
2. Мәселе туындататын «шектеуші факторларды» анықтау. 
3. Нұсқалардың біреуін таңдау негізіне жатқызылатын ше-
шім көрсеткіштерін тұжырымдау. 


Баламалы тұжырымдау – мәселелік жағдайдан жаңа мүмкін
шығуларды іздеу мен генерациялау. 
Тұжырымдалған көрсеткіштер жүйесі бойынша және іс-әре-
кеттің негізгі мақсаттарына сәйкес баламалы бағалау «баламалы 


салмақтау» кезеңі деп аталады.

Баламалы таңдау – басқару шешімінің нормативтік процесс
құрылымындағы негізгі кезең, өйткені онда басты қадам жаса-
лады, шешім қабылдау жүзеге асырылады. Оның тиімді шешім-
дер қабылдау теориясында тұжырымдалған басты нормативтік 
принциптерді баламалы үлкен интегралдық «тиімділікпен» таң-
дау болып табылады. 


Қабылданған шешімді жүзеге асыру. Бұл іс-әрекеттің ерек-
шелік сипаты – қабылданатын және жүзеге асырылатын шешім-
дердің дәл келмеуі.


Басқару шешімдерінің типологиясы 


және оларға қойылатын нормативтік талаптар 

Басқару шешімдерінде жалпы қасиет бар – бұл полиморфизм 

(басқару шешімдерін қабылдау процесін жүзеге асырудың
әртүрлі кластарының, түрлерінің, типтері мен формаларының 
көптігі). Шешім қабылдау қызметі таңдау процесінің полимор-
физмінің арқасында ғана мүмкін болып шығады.
«Ұйымдастырушылық шешім» ұғымы басқарушылық ше-
шімдердің бүкіл жүйесін сипаттау үшін шешуші мәнге ие. Оның 

65
жинақтаушы сипаты бар және өзімен жетекшінің қызметтік 

мәртебесіне байланысты нормативтік-сілтемелік шешімдердің

бүкіл кешенін анықтайды. Жетекші қабылдауға мәжбүр болатын 
нормативтік емес шешімдердің орасан көптігі өте зор, бірақ
жанама түрде болса да оның іс-әрекетінің тиімділігіне және бү-
кіл ұйымның әлеуметтік-психологиялық сипаттамасына ықпал
етеді.

Г. Саймон ұйымдастырушылық шешімдерді екі негізгі

санатқа бағдарламаланған және бағдарламаланбаған деп бөлуді 
ұсынды. Бұл екі «таза» тип қазіргі кезде континуумның по-
люстері ретінде қарастырылады, ал басқару тәжірибесінде 
көбінесе құрама шешімдер кездеседі [39].
Нормативтік шешімдер сондай-ақ оларды түрлерге бөлу 
белгісі бойынша, басқарудың қандай қызметін жүзеге асыру-
ға байланысты екендігіне қарай жіктеледі, яғни мақсаттық, бол-
жамдық, жоспарлық, мотивациялық, бақылаулық, ұйымдас-
тырушылық, түзетулік, өндірістік-технологиялық қызметтер- 
ге байланысты. Мұндай бөлу нақты түрде басқаруды таңдау
процестерінің негізгі санаттарының анықтамасы болып табы- 
лады.
Таңдау процестерінде басқару шешімдері бастапқы дерексіз 

жағдайы бойынша құрылымданған және құрылымданбаған

(«жақсы анықталған» және «нашар анықталған») болып бөлі-
неді. Олар үш негізгі белгі бойынша айырмаланады: субъект
шешім үшін қажетті ақпаратқа ие.
Осы жүктемеге байланысты басқару шешімдері детерми-

нистік және ықтималдық болып бөлінеді. Біріншілері құры-
лымданған жағдайларда орын алады. Оларды нормативтік про-
цедураларға дайындау кезінде қолдану және тәуекел элемент-
терін олардың процесінен барынша алып тастауға ұмтылу тән 
болады. Екіншілері «жұмсақ», жасаудың нормативтік емес про-
цедураларын және интуитивтік құралдарды қолданумен си-
патталады, олар тәуекелді шешімнің қажетті өлшемі ретінде
қарастырады. 
Психологиялық шешімге негізделетін жіктеме шешімдердің
үш типінен тұрады: интуитивтік, пікірлерге негізделген және 
инновациялық.

66
Инновациялық белгілері бойынша шешім қабылдау түр-

лерінің жіктемесі: майда тірлікті, селективтік, бейімделушілік,

инновациялық. 
Мазмұндық белгісі бойынша тыйым салу, рұқсат ету және
сындарлы шешімдер болады. 
Басқару шешімдері формаларының ең қорытушы типоло-
гиясы – оларды екі санатқа бөлу, яғни жекелей және алқалық. 
Басқару шешімдері стратегияның алқалық шешімдерінде
қолданылуына байланысты да жіктеледі: мажоритарлы (қара-
пайым көпшілік стратегиясы); консенсус және «байламды таң-
дау» стратегиялары. 
Қорытындысында бұл жіктемелердің барлығы бірін-бірі
өзара толықтырады. Басқару шешімдерінің қарастырылған бар-
лық типтеріне «жақсы шешім белгілері» деп есептелетін бір-
қатар нормативтік талаптар қойылады. Олардың әлдеқайда 
әмбебаптарын тізіп шығамыз.

Шешімнің тиімділігі. Егер қабылданған балама барынша
мүмкін болатындардың ең негізгісі болса, онда басқару іс-
әрекетінің тиімділігі жоғарылауы мүмкін.
Шешімдердің негізделуі, уақытылығы, жүзеге асырылуы 
(орындалуы), нақтылығы мен реттелуі, қаттылық пен икемді-
ліктің сабақтастығы шешім қабылдауда «шектеу факторы» 
принципінің сақталуында.
Шешім қабылдау процесі басқару теориясындағы орталық 
пункт болып табылады, шешім қабылдау әдістері – оның ең
жетілген, ресмиленген тарауы. Қазіргі кезде ол математикалық 
аппаратта, жүйелік талдауда, операциялар теориясы мен басқа
да нормативтік пәндерде орнығатын арнайы бағытта рәсімделеді. 

жүктеу/скачать 1,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: