Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бет-әлпі деген қос сөздің екінші сыңарына назар аударсақ, бұл
сөздің әлпі түзу, әлпі жақсы, әлпі тәуір тәрізді тізбектерде де кездесетінін байқаймыз. Мұндағы әліп сөздері бұрынғы қазақ алфавитіндегі бірінші әріп - а-ның атауы. Әлпі түзу, әлпі жаман деген сөз орамы бастапқыда әліптің таяқша түріндегі кескінін, бейнесін таңбалауға байланысты айтылып, кейіннен бейнелі оң алған. Әлпі түзу – бағыт-бағдары, беталысы түзу, дұрыс дегенді білдірсе, бет-әлпі – бет бейнесі тәуір, суреті тәуір, өңі жақсы дегенді аңғартады. Осы фразаның ауызекі тілде әрпі тәуір түрінде қолданылып жүргендігі де байқалады. Тілімізде бір діңнен өрбіп, мәуелі бұтақтай тармақталып жатқан осындай сөз тізбектері көркем әдебиет тілінде жиі қолданылады. 47 Қос сөз сыңарлары мен тұрақты сөз тізбектерінде көненің сарқытындай сақталып қалған құпия сөздер көп-ақ. Әрине, олардың байырғы мағыналары ұмыт болды, атқарған қызметін, арқалаған жүгін уақыт керуені түп-түгел бізге жеткізе алған жоқ. Көне сөздерге арнайы барлау жасап, көзін ашып отырсақ, сонау бір кездегі болмыстан сыр аңғарып қана қоймай, бүгінгі тіл қолданысымызда «бұл қалай-ау?» дейтін сұраудың кейбіріне жауап та табар едік. *** Күндегісін күнде қолданып жүрген сөздің алуан қыры мен сыры бар. Оны кейде байқасақ та, кейде байқай бермейміз. Бір ақын өз өлеңінде сөзді кітапхана сөресінде тұрған кітаптарға теңеген екен. Кейбір сөздер қаз-қатар тізілген кітаптардай көз алдыңда тұрады, қол созып сөреден ала бересің, керегінде пайдаланасың. Ал кей сөздер кітапхананың алтын қорында жатқан қымбат қазынадай. Оны қолыңа шырақ алып, жертөлеге түсіп іздеуің керек. Халықтың өткендегі өмірі, ерлік дәстүрі мен елдігі, қайғы мен қуанышы, өлең-жыры, ұғым-түсінігін сол кітаптардан табасыз. Тілдегі сөздер де бір-бір кітап. Тек оны оқи білу керек. Сөз кітапты кім қалай оқиды? Басқасын айтпағанда сөз мағынасы туралы бәріміздің түсінігіміз бір жерден шығып жата ма? Тіл туралы қам жеп, жақсы ниетпен жазылған мақалаларда сөз мағынасы, сөз тағдыры жайындағы әркімнің түсінігі мен жорамалы әр басқа болып та жатады. «Мына сөздің байырғы кездегі мағынасы былай еді, қазір неге басқаша кабылдаймыз? Бұл сөз бөтен тілден енгенде өзгеше еді, енді танымастай болып барады» – деп, сөздегі жаңару мен жаңғыруды жақсы нышанға жорымайтынымыз да бар. Сондай мақалалардың бірінде жазира сөзінің мағынасына түсінбей қолданып жүргеніміз сөз болады. Автордың сондағы дәлелі мына тәрізді. Бұл сөз араб тілінен енген, төркін тілінде білдіретін мағынасы – «шөл», «арал» 58 . Сондықтан масатыдай құлпырып тұрған жерді жазира деп атау дұрыс емес т.б. Осындай 58 Оңдасынов Н. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. Алматы,1969, 48-б. 48 пікірге қарағанда жазира сөзін жаңылыс мағынада қолданып жүрген тәріздіміз. Кезінде бұл пікірге кейбіріміз құлақ асып, құлай жығылдық, кейбіріміз дүдәмал күйде қалдық. Шындығында, жазира араб тілінен енген сөз, мағынасы – «шөл», «арал». Онда неге жазира сөзін үш қайнаса сорпасы қосылмайтын гүл, жасыл сөздерімен тіркестіріп гүл жазира, жасыл жазира деп атаймыз? Бұлай қолдану мүлдем теріс емес пе? Өзге жұрттан қоныс аударған бұл сөз қазақ топырағына алғаш түскен сәтте «шөл», «арал» мағынасында қолданылған екен. Жазираны гүлстан ету үшін, Төбені ойға аударып тастаған ер (Халық ақындарынан. Мысал Н.Оңдасыновтың аталған кітабында көрсетілген). Бұдан жазира сөзінің «шөл» деген мағынада жұмсалғандығын байқаймыз. Енді бұл сөздің «арал» мағынасында қолданылғанына мысал келтірейік: жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|