Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,61 Mb. Pdf көрінісі
|
Н. У ЛИ лы фразеология ж не тілдік норма Алматы 1 Н. У (1)
| қалды Әзім, Салған жоқ қыздар оның көңіліне ажым" – дейді Абай.
Ажым түсірді дегенді тосын сөзбен тіркестіріп барып мағынасын жанғыртады. Фразеологизмдерді бұлайша түрлендіру, Дулат Бабатайұлы шығармашылығында көріне бастағанмен, Абайға дейінгі дәуірде жүйелі сипат ала қойған жоқ. Әуелде, жоғарыда М.Әуезов айтқандай, "Жазба әдеби тіл мен ауызша сөйлем тілінің (ауызекі сөйлеу тілінің – Н.У.) жігі ажыраспаған" болса, ендігі жерде жазба әдеби тілдің (оның көркем проза жанрының) өзіндік белгілері мен ерекшеліктері жинақтала бастады. Жалпыхалықтық тіл, оның ішінде әдеби тіл айналымындағы фразеологияны (фразеологизмдердің жиынтығы) сапалық жақтан түрлендіру, яғни семантикалық-структуралық құрылымын модификациялау, тосын контекст, дағдыда жоқ тіркес іздеу, стильдік контраст жасау, негізінен жазба әдеби тілдің ерекшеліктерін көрсететін белгілердің бірі деуге болады. Сонымен қатар түрлендірулерді әдеби тіл дамуының ұлттық дәуіріне тән ұлттық көркем нормаларды құрайтын арсеналдың бірі деп танимыз. Көркем прозалық шығармалардағы кейіпкер тілі мен авторлық баяндауды салыстыра қарасақ, кейіпкер тілінде көркемдік мақсатқа орай қолданылған бейәдеби лексика (диалектизмдер, мазмұны бәсең қарапайым сөздер, тосын қолданыстар, өзге тілдік элементтер т.б.) әлдеқайда жиі кездеседі. Бұл көркем шығарма тіліндегі дәстүрлі тәсіл. Ал соңғы жылдарда бейәдеби лексиканың көркем тіл кестесіндегі орны кеңейе түсті деуге болады. Оның басты екі себебі бар. Біріншісі – кейбір қаламгерлеріміздің өмір шындығын кейіпкер көзімен суреттеуіне, кейіпкер атымен баяндауға байланысты болса, екіншісі – жергілікті сөз, қарапайым лексика, өзге тілдік элементтерді жазушының сөйлеу тілі белгісі ретінде қолдануына 68Сыздықова Р. XVIII-XIX ғғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1984, 33-б. 79 байланысты. Орнымен жұмсалған ондай орынды ауытқулар автор мен оқырман арасындағы байланысты күшейте түседі. Көркем проза тіліндегі мұндай құбылыс әдеби тілдің лексикалық нормасына әсер-ықпалын тигізуі мүмкін. Бірақ бұл жалпы әдеби тіл нормасының іргесін шайқалтып, көбесін сөгу деген сөз емес. Соңғы жылдардағы кейбір әңгіме, повестер көріне бастаған ерекшелік – әдеби емес формалардың көркем шығарма контексінде авторлық баяндаудан гөрі кейіпкер тілінде белсендірек қызмет атқаруы. Тіл өрнегі негізінен диалогке құрылған ондай шығарманың түп қазық идеясын оқырман алдымен кейіпкерлердің сөзінен іздейді. Әрине, жазушы мұндайда диалогті сөйлеу тілі ыңғайында беретіндігі белгілі. Сәл ұзақтау болса да мынадай бір үзіндіге назар аударып көрелік: – Әкең күйлі ме? – Әңгіменің ретіне қарай есіне түскен соң сұрай салды. – О кісі күйлі болмаса, осынша сыра ішіп отырар ма едік, Сәке, а? – Бопты. Сол қойда ғой. – Жоқ. Министр боп кетті. – Бопты, әкесімен қалжыңдай ма екен... Әй, сендерді де баламыз бар деп жүрміз-ау. Менің жүгермегім де мені сыртымнан дәл сендей қонжитып жататын шығар-ау? Олар алып-қашты әңімемен ұзақ отырды. Кеш батуға таянған. Екеуі де орындарынан тұрды. – Әй, ұл, сенде ақша бар ма ? – Бар. – Онда, балам, маған бір жартылыққа ақша бере тұр. Осы зарплатта қайтарам (Р. Сейсембаев. "Майдан әндері"). Міне, автордың құрған диалогі осылайша өрби береді. Әңгіме кейіпкері Садырдың аузы бопты сөзіне үйір. Сондай-ақ, жүгермек, жартылық, қонжиту тәрізді мазмұны бәсең сөздер, зарплат тәрізді өзге тілдік элементтер кейіпкер тілінің "мінездемесі". Бірақ бұл әлі кейіпкерлердің даралануын көрсететін белгілер емес. Өйткені мұндай сөздер әңгіме Садырдың ғана емес, тіршілік әрекеті, тағдыры ұқсастау белгілі бір әлеуметтік топтың тіліне де тән. Осындай характерологиялық белгілерді еске алсақ, Садыр мен Төлегеннің де репликасы интонация жағынан айтарлықтай дараланып тұр деуге болмас еді. Садыр мен Гүлбаршын арасындағы диалогте мына тәрізді: жүктеу/скачать 0,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|