Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

130
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 1(147). 2014 
тік тəжірибе ретінде əдісінің зерттеулері алдыңғы 
сөйлемде айтылған пікірге күмəн келтіріп, тəжі-
рибе жүзінде автономды үлгіге негізделген үстем 
əдіс басқа мəдениеттерге сауаттылықтың батыс 
(немесе урбандалған) қағидасын үстеуде. Оған 
балама сауаттылықтың идеологиялық үлгісі 
сауаттылық тəжірибесіне контекстке қарай өзге-
ріп отыратын əлдеқайда сезімтал көзқарас ұсы-
нады. Бұл үлгі автономды үлгіге қарағанда көбі-
рек жəне түрлі алғышарттардан бастау алады; 
ол сауаттылықтың жай ғана техникалық немесе 
бейтарап біліктілік емес, оның əлеуметтік тəжі-
рибе екендігін жəне əлеуметтік эпистемиоло-
гиялық қағидаларға негізделетінін баса айтады. 
Адамдардың оқу мен жазуға деген көзқарасы 
олардың білім, сəйкестілік жəне болмыс жайлы 
концепцияларынан бастау алады. Бұл тұрғыдан 
сауаттылық ұғымының кейбір нұсқалары əр-
дайым «идеологиялық» болғандықтан, ол əрқа-
шан белгілі бір əлемдік пікірге негізделгендік-
тен жəне мол пікірдің басқалардан үстем екен-
дігін жəне басқаларына шектеу қоятындығы-
нан, бұл ұғымның мағынасы да, тəжірибесі де 
даулы пікір болып табылады [6, 13]. Əлеу-
меттік сауаттылық жайлы пікірталастар [14, 58] 
сауаттылық ұғымы əуел бастан əлеуметтік іс-
əрекет болғандығы пікірде. Мұғалімдердің, оқу-
шылардың қарым-қатынасының өзі сауаттылық 
ұғымының табиғатына жəне олардың сауат-
тылық жайлы пікірлеріне əсер ететін əлеумет-
тік тəжірибе болып табылады. Сондықтан, 
сауаттылық бейтарап күйінде берілетін жəне 
оның əлеуметтік құрамдас бөлігі кейінірек мең-
герілетін үдеріс деген пікір орынсыз. 
Осы себептерден жəне көптеген дəстүрлі 
сауаттылық бағдарламаларының сəтсіздігінен 
[14, 59], əлемнің түкпір-түкпірінде сауаттылық 
мəселесімен айналысушы академиялық қызмет-
керлер, зерттеушілер жəне оқытушылар көпте-
ген тəжірибелер жəне бағдарламалар негіздел-
ген сауаттылықтың автономиялық үлгісі оқу 
мен жазудың көпжақтылылығын түсіндіретін 
немесе идеолгиялық үлгіні толықтыратын тəжі-
рибелі бағдарламалармен қамтамасыз ететін 
интеллектуалды құрал емес екендігін алға тар-
туда [2, 56; 7, 36; 8, 28; 141, 61]. 
Бұл əдістің саясаткерлер мен бағдарлама 
дизайнерлеріне бағытталған сұрағы бейтарап 
даму аясында сауаттылықтың əсері емес, жер-
гілікті халықтың жаңа қарым-қатынас тəжіри-
белеріне деген пікірі болуы керек. Kulick & 
Stroud-тың [10, 61] миссионерлердің Жаңа 
Гвинея ауылдарына сауаттылықты қалай алып 
келгендігінің этнографиялық сипаттауы бұл 
қағиданы аша түспек. Бұл тұрғыдан, сауатты-
лық – күш ара қатынасының құрамдас бөлігі 
жəне адамдардың тек қана педагогикалық жəне 
когнитивті факторлар ғана емес, сонымен қатар, 
əлеуметтік жəне мəдени тəжірибе аясындағы өз 
жағдаятына қалай ие болатындығының көрсет-
кіші. Бұл мəселе, өз кезегінде, кез-келген сауат 
ашу бағдарламасына қоюға болатын төменде-
гіше сұрақтарға жол ашады: Бағдарлама қаты-
сушылары арасындағы күш ара қатынасы қан-
дай? Қандай ресурстар қолданылады? Егер адам-
дар сауаттылықтың бір түрінің орнына басқа-
сына иеленсе, қайда барады? Сауат ашу бағдар-
ламасының қатысушылары сауаттылықтың басым 
концепцияларына қалай қарайды? 
Бұл əдістің зерттеу үшін де, тəжірибе үшін 
де маңызы зор. Зерттеушілер, өз мəдениетіне 
таныс белгілі бір сауаттылық тəжірибесіне жүгін-
бестен бұрын, енді, жазу мен оқуды əлеуметтік 
контекст аясында жəне басқа көзқарастарды 
түсіністікпен қабылдау арқылы сауаттылық ұғы-
мының шеңберін кеңейтпек. Көптеген адамдар 
үшін сауаттылықтың автономды үлгісі аясында 
«сауатсыздық» деп атаған ұғымы, мəдени көз-
қарастарға жұмсақ көзқарас негізінде, сауатты-
лық тəжірибесінің маңызды қолданысын бел-
гілі мақсаттары мен арнайы контексттерінде 
көрініс табады. Мысалы, зерттеулер нəтижелері 
«сауаты жоқ» тұлғаның сауаттылық іс-əрекет-
теріне кірісетіндігін көрсетеді, сондықтан, сауат-
ты/сауатсыз ұғымдарының ара-жігін ажырату 
қиынға соғып отыр. 
Жаңа сауаттылық зерттеулерінің басты ұғым-
дары сауаттылық оқиғалары мен сауаттылық 
тəжірибелері тəрізді жаңа ұғымдарды арнайы 
контекстер мен тəжірибелік бағдарламалар шең-
берінде кедергілерден сүрінбей өтуге мүмкіндік 
береді. Shirley Brice Heath «сауаттылық оқиға-
ларына» «қатысушылар қарым-қатынасына жəне 
оларды түйсіну үдерістеріне жазу іс-əрекетінің 
интеграциялануы» деген анықтама береді [14, 
1] «Сауаттылық тəжірибелер» ұғымын «оқу мен 
жазудың əлеуметтік тəжірибелері мен ұғым-
дары» деп сипаттаған, кейінірек ол Heath-дің 
ойын жетілдіре отырып, бұл ұғымға «сауатты-
лық оқиғаларын» да енгізді. Осылайша, сауат-
тылықтың əлеуметтік үлгілеріне қатысушалыр-
дың ой-пікірлерін қосу арқылы, оларға бұрын-
ғыдан да маңызды мағына үстеді [14, 62]. David 
Barton, Mary Hamilton жəне олардың Ланкастер 
университетіндегі (Lancaster University) басқа 
да əріптестері осы ұғымдарды өз зерттеуле-
рінде қолдану арқылы Ұлыбританияда жəне 
əлемде аса зор маңызға ие болды (салыcтыры-
А. Алдабердіқызы 

131
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 
ңыз: Barton and Hamilton 1999). Басыңқы жəне 
бағыныңқы, формалды емес жəне жергілікті 
сауаттылық ұғымы «жағдаятты» жəне «идео-
логиялық» əдістер аясында басты маңызға ие 
болды. 
Brandt, Maddox, Stromquist жəне басқалары 
тəрізді жергілікті немесе сыртқы жəне жахан-
данған əлемнің тəжірибесін, сонымен қатар, 
когнитивті əсерлер мақалада талқыланған пікір-
лер мен ойлар сауаттылық ұғымын тануда түрлі 
əдістердің бар екендігін жəне ересектер сауат-
тылығын қолға алу жəне тереңдету бағдарлама-
ларының қалай тұжырымдалу керек екендігін 
көрсетеді. Осы тұрғыдан, сауаттылықты да-
мыту бағдарламасы «Сауаттылықты өлшеу мен 
қадағалау» – ‘Measuring and monitoring literacy’, 
«Сауаттылық стратегиялары мен саясаттары» – 
‘Strategies and policies for literacy’, «Сауаттылық 
жəне адамзат дамуы» – ‘Literacy and human 
development’ жəне «Сауаттылықты тиімді үйре-
тудің жəне бағдарлама жасаудың педагогика-
лық əдістері» – ‘Pedagogical approaches to 
literacy effective literacy learning and programme 
designs’ сияқты бағдарламаларға сай сауатты-
лықтың қай түрін қарастырып жатқандығын 
атап көрсетуі керек. 

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: