Национальной академии наук республики казахстан

№2. 2014 
 
 
177 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 3 – Основные задачи оптимизации управления по внутренним и внешним угрозам деятельности ФП 
 
По  этому  принципу  организовали  свою  работу  известные  фармацевтические  фирмы.  Однако 
пока таких фирм не  хватает для всего рынка Казахстана. В фармацевтической отрасли необходимо 
активизировать  процесс  интеграции  на  корпоративной  основе  структур,  включающий 
технологический  процесс  от  производства  лекарственных  средств  до  реализации  готовой 
продукции.  Этому  может  способствовать  финансирование  прикладных  научных  и 
Повышение точности и скорости 
принятия управленческих решений при 
изменении внешних условий 
Оптимизация IT системы ФП 
Разработка циклических процедур 
измерения, анализа и улучшения 
деятельности ФП 
Документирование и оптимизация 
управленческих и производственных 
бизнес
-процессов 
Повышение эффективности 
деятельности персонала 
Оптимизация существующей системы 
управления финансами 
Оптимизация организационной 
структуры ФП 
Выработка оптимальной стратегии ФП 
Оптимизация поставок 
Увеличение удовлетворенности 
клиентов продукцией 
Получение информации о конкурентах, 
потребителях, продуктах, поставщиках, 
научных разработках, собственных 
возможностях 
Выбор оптимального сегмента рынка 
Оптимизация маркетинговых процедур
Внутренние 
Внешние 
Задачи оптимизации управления ФП по преодолению угроз его 
деятельности 
Снижение издержек ФП
Увеличение доли рынка
Рост объема продаж
Получение конкурентного преимущества в условиях быстрых изменений 
Выполнение финансовых планов, обеспечивающих долговременную финансовую 
стабильность ФП 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
178  
экспериментальных  разработок  в  области  лекарственной  технологии,  которое  осуществляется  из 
средств  производителей  продуктов  путем  формирования  внебюджетных  отраслевых  фондов  за 
счет обязательных отчислении  предприятии и  организации, производящих  лекарства,  независимо 
от  форм  собственности,  с  отнесением  этих  расходов  на  себестоимость  продукции;  разработка 
системы  государственных  стандартов  по  производству  лекарственных  товаров  в  стране  и 
закупаемой  за  рубежом  лекарственной  продукции,  сертификации  отечественного  и 
импортируемого  технологического  оборудования,  координация  работ  по  защите  потребителя  от 
недоброкачественной  продукции  возлагается  на  местные  органы  с  обязательным  участием 
отраслевых  НИИ  и  профильных  высших  учебных  заведений;  лицензии  на  производство 
лекарственных  средств  выдаются  только  после  обеспечения  производителем  продуктов  гарантий 
страховой защиты (получение страхового полиса) на качество выпускаемой продукции: создание и 
развитие  интегрированных  формирований  в  форме  акционерных  обществ,  ибо  они  создают 
относительно  замкнутый  цикл:  производство - реализация  в  рамках  одного  объединения.  Это 
позволяет  уплачивать  НДС  только  на  последней  стадии,  повышает  заинтересованность 
переработчиков в развитии сырьевой базы, концентрации финансовых ресурсов для технического и 
технологического обновления производства и др. Проектная система управления основывается на 
теории  управления  проектами [4]. Применительно  к  фармацевтической  отрасли  для  достижения 
устойчивого  развития  предприятий  предлагаем  разрабатывать  проекты:  простые  внедрения 
инноваций  на  фармацевтических  предприятиях;  проект - организация  и  оперативное  управление 
техническим  обслуживанием  производства.  При  правильном  использовании  оборудования  на 
ремонтные  работы  (подготовительно-заключительное  время,  время  мойки,  техническое 
обслуживание) приходится по 1-2 недели в месяц, что позволяет исключить простой оборудования. 
1.
 
Проект  прогнозирования  объема  производства  фармацевтического  предприятия  с  учетом 
сезонности. 
2.
 
Проект  укрепления  связей  фармацевтических  предприятий  с  производителями 
лекарственных средств. 
3.
 
Проект укрепления сырьевой базы фармацевтической отрасли. Это возможно осуществить 
за  счет  увеличения  валового  производства  сырья  в  предприятиях  и  повышения  его  товарности. 
Особый упор в наращивании сырьевых ресурсов следует делать на закупку качественного сырья.  
4.
 
Проект - организационная  структура  управления.  Совершенствование  организационной 
структуры  управления  в  фармацевтической  отрасли  следует  рассматривать  применительно  к 
предприятиям и корпоративным формам управления. 
Выявленные  закономерности  формирования  развивающейся  системы  управления  персоналом 
предприятия  позволяют  реализовать  их  применительно  к  условиям  фармацевтического 
предприятия.  Становится  превалирующей  точка  зрения,  что  решающей  предпосылкой 
конкурентоспособности  является  человеческий  потенциал.  В  связи  с  этим  необходимо  создавать 
новые  структуры  управления,  основными  чертами  которых  являются:  ориентация  на 
высококвалифицированную  и  инициативную  рабочую  силу,  интегрированную  в  системе 
производства;  непрерывность  процесса  обучения  и  повышения  квалификации;  гибкость 
организации  труда;  делегирование  ответственности  сверху  вниз;  партнерские  отношения  между 
участниками  производства;  новая  организационная  культура,  ориентированная  на  работников. 
Использование  данного  подхода  к  управлению  персоналом  повышает  работоспособность 
работников  фармацевтического  предприятия,  стимулирует  их  заинтересованность  к  труду, 
вызывает  доверие  к  руководству  предприятия,  делает  отношение  между  руководством  и 
коллективом  более  гибкими  и  доброжелательными,  а  оценку  труда  более  справедливой. 
Эффективная  работа  на  фармацевтических  предприятиях  возможна  только  при  результативной 
кадровой  политике.  Важное  значение  при  ведении  эффективной  кадровой  работы  должно 
отводиться  взаимоотношениям  между  руководящим  составом  и  другими  членами  коллектива. 
Достижение  этой  цели  предполагает  проведение  следующей  политики:  ориентир  на 
бескомпромиссную  установку  всех  членов  коллектива  на  принципиальное  выполнение 
многоплановых  задач  предприятия;  строго  объективное  и  справедливое  отношение  руководителя 
ко  всем  без  исключения  работникам;  проведение  руководителем  линии  на  решение  всех  задач, 
стоящих  перед  коллективом,  посредством  доказательности  и  убеждения;  со  стороны  опытных 
работников предприятия, должно уделяться особое внимание и чуткость подготовке и воспитанию 

№2. 2014 
 
 
179 
работников [5]. Для  решения  кадровых  вопросов  необходимо  более  детальное  определение 
ответственности  сотрудников  за  каждое  направление  совершенствования  кадровой  работы. 
Принципы,  на  которых    должны  строиться  эти  команды,  сводятся  к  следующему:  автономная 
работа  команды,  обычно  состоящей  из  рабочих,  продавцов,  специалистов  и  управленцев; 
предоставление  прав  самостоятельного  принятия  решения  и  координации  действий  с  другими 
командами,  в  том  числе  права  привлечения  сотрудников  других  групп,  если  это  необходимо  для 
решения  конкретных  проблем  (в  результате  чего  подрывается  тенденция  к  традиционному 
обособлению  производственных,  инженерно-технических,  экономических  и  управленческих 
служб,  сопрягаемых  с  появлением  у  них  собственных  интересов  и  целевых  установок);  гибкие 
связи обязательные для совместного разрешения конкретных вопросов. Формирование командных 
структур  требует  серьезной  подготовки,  касающейся  распределения  всего  персонала  по 
автономным  командам.  Каждую  группу  возглавляет  освобожденный  руководитель,  характер 
работы  которого  определяется  концепцией  групповой  формы,  согласно  которой  поощряются 
взаимопомощь,  взаимозаменяемость,  личная  ответственность,  ориентация  на  запросы 
потребителей,  активное  сотрудничество  в  решении  проблем.  Выбранная  стратегия  и  основные 
направления  ее  реализации  связаны  с  качественными  изменениями  на  фармацевтических 
предприятиях. Им должны соответствовать новые стандарты качества.  
Выполненные  исследования  обеспечивают  следующие  основные  возможности  и  условия  для 
развития  фармацевтического  бизнеса:  оперативный  мониторинг  уровня  качества  товаров  и 
разработку  обоснованных  управленческих  решений  по  совершенствованию  организации  сбыта 
лекарственной продукции и повышению конкурентоспособности фармацевтических предприятий.  
 
Литература 
1
 
Голубков Е.П., Голубкова Е.Н. Маркетинг: выбор лучшего решения. М.: Экономика, 1993. 458 с. 
2
 
Маркетинг учебник /под ред. Уткина Э.А. М.: ЭКМОС, 1998. 320 с. 
3
 
Акофф Р. Планирование будущего корпорации. М.: Прогресс, 1985. 168 с. 
4
 
Кинг У., Клиланд Д. Стратегическое планирование и хозяйственная политика. М.: Прогресс, 1985. 676 с. 
5
 
Основы предпринимательского дела. Благородный бизнес /под ред. Ю.М. Осипова. М.: Гуманитарное знание, 
1992. 432с. 
 
REFERENCES 
 
1. 
Golubkov E.P., Golubkova E.N. Marketing: vybor luchshego reshenija. M.: Jekonomika, 1993. 458 s. 
2. 
Marketing uchebnik /pod red. Utkina Je.A. M.: JeKMOS, 1998. 320 s. 
3. Akoff 
R. 
Planirovanie budushhego korporacii. M.: Progress, 1985. 168 s.  
4. 
King U., Kliland D. Strategicheskoe planirovanie i hozjajstvennaja politika. M.: Progress, 1985. 676 s. 
5.  Osnovy predprinimatel'skogo dela.  Blagorodnyj biznes /pod red. Ju.M. Osipova. M.: Gumanitarnoe znanie, 1992. 
432s. 
 
ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ КƏСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТƏН БАСҚАРУ: ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖƏНЕ ƏЛЕМДІК 
ТƏЖІРИБЕ 
Резюме 
Мақалада  Қазақстан  Республикасы  фармацевтикалық  кəсіпорындар  қызметінің  сапасын  басқару  мəселелері 
қарастырылған.  Сонымен  қатар  осы  мақалада  фармацевтикалық  кəсіпорындар  қызметін  сапалы  басқарудың  бір  бөлігі 
ретінде  шетелдік кəсіпорындар тəжірибесінің бейімделуі қарастырылған. Қазақстан Республикасының фармацевтикалық 
кəсіпорындарында  жоспарлаудың  жəне  басқарудың  стратегиялық  бағытарын  жетілдіру  перспективалары  ұсынылған. 
Фармацевтикалық кəсіпорындарды стратегиялық басқарудың концептуалды моделі құрастырылған жəне ұсынылған. 
 
A. Makhatova 
QUALITY MANAGEMENT ACTIVITIES OF PHARMACEUTICAL COMPANIES: KAZAKHSTAN AND 
WORLD EXPERIENCE 
Summary 
The article presents the issues of the quality management of pharmaceutical companies in the Republic of Kazakhstan. Some 
aspects of the adaptation of international experience in the management of qualitative component activities of pharmaceutical 
companies are also reflected in this article. The authors suggest promising directions for improving strategic planning and 
management in the Republic of Kazakhstan pharmaceutical companies have developed and proposed a conceptual model of the 
strategic management of pharmaceutical companies. 
 
 
 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
180  
ƏЖК 811.512.122'322.3 
 
С.Қ.ҚҰЛМАНОВ 
 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының 
аға ғылыми қызметкері, филол.ғ.к., доцент 
 
ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАРДЫ ОҚЫТУДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ 
(еліктеу сөздердің академиялық грамматикаларда, ғылыми еңбектерде,  
түсіндірме сөздік пен мектеп оқулықтарында берілуі) 
 
Мақалада  еліктеу  сөздердің  академиялық  грамматикаларда,  ғылыми  еңбектерде,  жоғары  оқу 
орындарында,  түсіндірме  сөздікте  жəне  мектеп  оқулықтарында  берілуін  қарастыра  келе,  автор  «еліктеу 
сөздер»  сөз  табына  берілген  терминдік  атауды  (еліктеу  сөз,  еліктеуіш  сөз,  дыбыстық  еліктеуіш, 
дыбыселіктеуіш,  дыбыс  еліктеуіш)  біріздендіру,  еліктеу  сөздерді  морфологиялық  сипатына  қарай  бөлуді 
нақтылау,  еліктеу  сөздердің  академиялық  грамматикалар  мен  түсіндірме  сөздікте  берілуін  қайта  қарау, 
еліктеу  сөздердің  табиғатын  терең  таныту  үшін  қазіргі  академиялық  грамматикалар  мен  жоғары  оқу 
орындарына  арналған  оқулықтарға  соңғы  жылдардағы  зерттеулердің  нəтижелерін  енгізу  керек  деген 
ұсыныстар айтады. 
 
Тірек  сөздер:еліктеу  сөздер,  еліктеуіш  сөздер,  бейнелеуіш  сөздер,  грамматикалық  категория,  сөз 
таптары, лексикалық мағына, негізгі түбір, туынды түбір.  
Ключевые слова: подражательные слова, звукоподражательные слова, грамматическая категория, части 
речи, лексическое значение, основной корень, производный корень. 
Keywords:imitative words, onomatopoeic words, grammatical category, part of speech, lexical meaning, the 
main root, root proyzvodny. 
 
Еліктеу  сөздер  əлемнің  барлық  тілдерінде  кездесетін  тілдік  категорияның  бірі  ретінде,  тіпті 
адамның дыбыстық тілінің пайда болуының бір көзі ретінде («имитатив» теориясы) саналады.Бұл 
тілдік  құбылысты  қазақ  тіл  білімінің  негізін  қалаушы  А.Байтұрсынұлы  одағайлардың  қатарында 
қарап, «еліктеу одағайлар» деген атау берген болатын[1]. 
Одағай  сөз  табына  жатқызылып  келген  бұл  топтағы  сөздерді 1948 жылы  А.Ысқақов  жеке  сөз 
табы  ретінде  дəлелдеп,  оны  одағайлардан  шығаруды  ұсынады  да [2], 1954 жылғы  академиялық 
грамматикаға  алғаш  рет  жеке  сөз  табы  ретінде  енгізеді.  Бұл  грамматикада  «еліктеу  сөздер» 
еліктеуіш  (еліктеме)  жəне  бейнелеуіш  (бейнелеме)  сөздер  деп  бөлініп,  еліктеуіш  сөздерге 
«айналадағы  табиғат  құбылыстарының  алуан  түрлі  дыбыстарына  еліктеуден  пайда  болған  сөздер 
(мылтық тарс етті; қарға қарқ етті) жатқызылып, олардың құрамы көрсетіледі, грамматикалық 
қосымшалармен  түрленбейтіндігі,  оларға  жұрнақтар  жалғанып  жаңа  сөздер  пайда  болатындығы, 
олардың  қайталануы  арқылы  қос  сөздер  жасалатыны,  қосарлану  ерекшеліктері,  негізгі  жəне 
көмекші етістіктермен тіркесетіндігі, еліктеуіш сөздердің түбіріндегі дауысты дыбыстардың жуан 
я жіңішке болуы олардың мағынасына əсер ететіндігі айтылады[3, 342-346].Еліктеуіш сөздерге: «... 
еліктеуіш  сөздер  делініп  аталатын  сөздердің  өзіне  лексикалық  мағынасы,  сыртқы  тұрпаты 
(формалық структура) бар екені, олардың дара түрлеріне де, қосарланған түрлеріне де сөйлемдегі 
сөздерді  байланыстыратын  септік,  көптік,  тəуелдік,  жіктік  жалғаулары  тікелей  жалғанбайтыны, 
демек,  түрленбейтіндігі,  олар  сөйлемде  əрқашан  сын-қыймыл  пысықтауыш  болатыны  жəне 
олардың  бастапқы  түбірлерінен  жұрнақтар  арқылы  туынды  есімдер  жəне  етістіктер  жасалатыны 
байқалады» [3, 346],бейнелеуіш  сөздерге«табиғатта  (жаратылыста)  кездесетін  белгілі  бір  елес, 
құбылыстардың,  адамның  көзбен  көруі  қабілетінен  туатын  ұғымдардың  аттарын  білдіреді»  жəне 
«белгілі  бір  көріністің  я  құбылыстың  бейнесін  білдіреді», «істің  я  əрекеттің  шапшаң  (аса) 
болатынын  білдіреді»  деген  анықтамалар  беріледі  жəне  олардың  қосарлы  қолданылуы, 
түбірлеріндегі  дауысты  дыбыстың  я  қысаң  болуы,  немесе  жуан  я  жіңішке  болуы  сол  сөздердің 
мағыналарына  əсер  ететіндігі,  олардың  бастапқы  түбіріне  жəне  қосарланған  түрлеріне  сөз 
байланыстыратын  (көптік,  септік,  тəуелдік,  жіктік)  жалғаулар  тікелей  қосылмайтындығы, 
етістіктермен тіркесуі сөз болады, синтаксистік қызметі анықталады [3, 346-347]. 

№2. 2014 
 
 
181 
Бұл  грамматикада  еліктеу  сөздердің  кейбіреулеріне  тəн  мына  сипатқа  назар  аударылады: 
«Кейбір  еліктеу  сөздер  мағына  жағынан  əрі  еліктеуіш  сөз  бейнелеуіш  сөз  де  болып  кетеді. 
Мысалы:  бұрқ-бұрқ,  қалш-қалшдеген  сөз  бір  жағынан  көзбен  көруден  пайда  болатын  бейнені 
білдірсе, екінші жағынан құлаққа естілетін дыбысты білдіреді»[3, 348]. 
Ғалым  А.Ысқақов 1991 жылғы  «Қазіргі  қазақ  тілі»  еңбегінде  де  еліктеу  сөздерді  жоғарыда 
аталған 1954 жылғы  грамматикадағыдай  жіктейді,  берілген  анықтамалар  да  ұқсас.  Автор  еліктеу 
сөздерді морфологиялық сипатына қарай негізгі, туынды, күрделі еліктеу сөздер деп бөліп, туынды 
еліктеуіш сөздер жасайтын жұрнақтарды (-ң, -ың, -ің, -аң, ең; -лаң, -лең, алаң, -елең) атап, күрделі 
еліктеу сөздерді компоненттерінің формаларына қарай төрт топқа бөледі, еліктеу сөздерден басқа 
сөз  таптарының  жасалуын  көрсетеді [4, 352-355].Осындағы  автордың  аталмыш  категорияның 
бірде«еліктеу  сөздер»,  бірде  «еліктеуіш  сөздер»  түрінде  қолдануын  «механикалық  қате»  деп 
санаймыз. 
Еліктеу  сөздерді  əр  қырынан  жəне  тереңдей  зерттеу  Ш.Сарыбаевтың  (Сарыбаев  Ш. 
Подражательные  слова  и  их  отношение  к  междометиям // Известия  АН  КазССР.  Серия  филол.и 
искусств. –1954. № 135. –Вып.2-4),  Б.Катембаеваның  (Катембаева  Б.  Подражательные  слова  в 
казахском  языке:  дисс. ... канд.филол.наук. –Алма-Ата, 1965), С.Ибраевтың  (Ибраев  С. 
Фонетические  особенности  подражательных  слов  в  казахском  языке:  дисс. ... канд.филол.наук. –
Алма-Ата, 1971) еңбектерінде жалғасын тапты. 
1967 жылғы академиялық грамматикада бұл категорияны Ш.Сарыбаев «еліктеуіш сөздер» деп 
атап,дыбыстық 
еліктеуіш 
сөздер 
жəне 
бейнелеуіш 
сөздердеген 
екі 
үлкен 
топқа 
бөледі,алғашқыларының  қандай  дыбыстарға  (табиғат  құбылыстары,  хайуанат,  жан-жануар, 
адамның  сөйлеу  аппаратынан  шыққан  дыбыстар)  еліктеуіне  байланысты  туындағандығы  жеке-
жеке  көрсетілсе,соңғылары  мағынасына  қарай: 1) қимыл  процесінің  бейне-сипатын  бейнелейтін 
жəне 2) адамның, заттың сыртқы  тұлғасын, пішінінің  күйін  көрсететін сөздер  деп бөледі [5, 255-
256].  
Бейнелеуіш сөздер тобына сын есімнен жасалған қызараң-қызараң, қараң-қараң, етістіктерден 
жасалған  сүйрелең-сүйрелең,  сүйрең-сүйрең,  қисаң-қисаң,  домалаң-домалаң,  созалаң-созалаң 
сияқты  азын-аулақ  сөздер  енетіндігі  айтылса,  еліктеуіш  сөздердің  дыбыстық  ерекшеліктеріне 
егжей-тегжейлі  тоқталынып,  олардың  қос  сөз  тудырудың  төрт  түрлі  фонетикалық  амалы 
көрсетіледі: 1) ешбір фонетикалық өзгеріссіз, таза түбір күйінде қосарлап айтылады (сыбыр-сыбыр, 
гүрс-гүрс,  ербең-ербең), 2) екінші  компоненті  дыбыстық  өзгеріске  ұшырайды  (шапыр-шұпыр, 
сатыр-сұтыр,  жарқ-жұрқ); 3) тұлғалары  əредік,  бірақ  мағыналық  жуықтығы  бар  еліктеуіш 
сөздердің қосарлануы (бұрқ-сарқ, бұрқан-талқан, салдыр-күлдір); 4) əдетте жеке қолданылмайтын 
еліктеуіш сөздер қосарланып, бір-біріне рифма жағынан үйлесіп, екінші компонентінің алдына ж, 
т, с (кейді ш) дыбыстары қосылып айтылады (ырың-жырың, алақ-жалақ, ақар-шақар, елең-селең, 
ыбыр-сыбыр) [5, 256-259].Еліктеуіш сөздерді қосарлап айту – еліктелетін дыбыстың не қимылдың 
бір  емес,  дүркін-дүркін  бірнеше  рет  қайталанғандығын  білдіретіндігі  айтылып,  олардың 
морфологиялық ерекшеліктері егжей-тегжейлі қарастырылады [5, 259-261].  
Осы  орайда  біз  аталған  академиялық  грамматикада (1967)«еліктеуіш  сөздер»  ретінде  аталған 
кейбір  сөздердің 15 томдық  «Қазақ  əдеби  тілінің  сөздігінде»  түрліше  берілгендігін  жəне 
кейбіреулерінің берілмегендігін анықтадық:  
1) басқа сөз табы ретінде берілуі: алба-жұлба – сын есім [6, І, 383], дода-дода – сын есім [6, ІV, 
697], дал-дал – сын есім [6, ІV, 475],борша-борша – сын есім [6, ІІІ, 493], ойпаң-топаң – үстеу [6, 
ХІ, 635], опыр-топыр – сын есім [6, ХІ, 711], ырың-жырың – зат есім [6, ХV, 679], үпір-шүпір – зат 
есім [6, ХV, 75], ойқы-шойқы – сын есім [6, ХІ, 625], елең-селең – зат есім [6, V, 231], алқам-салқам 
– сын есім [6, І, 419], аңғал-саңғал – сын есім [6, І, 527], үргін-сүргін – зат есім [6, ХV, 75], апақ-
сапақ – зат есім [6, І, 555], абыр-сабыр – үстеу [6, І, 441], ежіл-құжыл – үстеу [6, V, 161]. 
2)  сөздікте  берілмеуі:  секірең-секірең,  созалаң-созалаң  (созалаң  сөзі  сын  есім  ретінде  беріледі 
[6, 
ХІІІ, 233], ірк, 
самбыр-күмбір, 
ыржаң-тыржаң, 
албыр-салбыр.Мұндай 
сəйкессіздіктерге,біріншіден,  аталған  сөздердің  мағынасын  автордың  дəл  көрсетпеуі,  екіншіден, 
жеке  авторлық  қолданыстан  туындаған  сөздердің  еліктеу  сөздер  қатарында  аталуы,  үшіншіден, 
кейбір сөздердің аталған сөздікке енбей қалуы себеп болуы мүмкін деп санаймыз. 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
182  
Қазақ  грамматикасының  көрнекті  ғалымы  профессор  С.Исаев  «еліктеу  сөздерді»  еліктеуіш 
сөздер  жəне  бейнелеуіш  сөздер,  құрамына  қарай  негізгі  жəне  туынды,  күрделі  еліктеу  сөздер  деп 
бөледі [7, 324-327]. 
Қазақ тіл білімінің грамматика саласының белгілі ғалымы профессорН.Оралбаева бір еңбегінде 
«еліктеуіш сөздер» сөз табын дыбыстық еліктеуіш жəнебейнелеуіш сөздердеп [8, 169], ал екінші 
бір еңбегінде «еліктеуіш сөздер»деп алып, оны еліктеу сөздер жəне бейнелеуіш сөздер деп бөледі 
[9, 332-334]. Автор  еліктеу  сөздерге  былайша  сипаттама  береді:1)  табиғат  құбылыстарына; 2) 
адаммен  байланысты  дыбысқа, 3) хайуан,  аң-құстардың  дауыстарына,  дыбыстарына, 4) жансыз 
заттардың  бір-бірімен  соқтығысынан  пайда  болған  дыбысқа  еліктеуден  туған  деп  бөлсе, 
бейнелеуіш сөздер: 1) заттардың түрлі сыртқы бейнесін білдіреді, 2) қимылдың сипатын білдіреді, 
3)  табиғи  құбылысты  суреттейді, 4) жанды  заттардың  дыбысын,  қалпын  сипаттайды, 5) жансыз 
заттардың  бейнесін  суреттейді [9, 336-337]. Ғалым  «еліктеуіш  сөздердің»  фонетика-
морфологиялық  сипатын,  олардың  уəждемелік  қызметін  төмендегіше  көрсетеді: 1) туынды  зат 
есімге уəждеме болады  (тарсыл, гүріл, сарқырама, шуылдақ); 2) туынды  түбір етістікке  уəждеме 
болады  (сүмпи,  қылти,  селтеңде,  жалтаңда), 3) құранды  етістік  жасауға  негіз  болады  (жылт 
етті, сарт-сұрт етті), 4) сын есімге уəждеме болады (былбыр, сылбыр, бүлкек, жалпақ)[9, 338-
343]. 
2002  жылғы  академиялық  грамматикада  «еліктеуіш  сөздер»  А.Ысқақовтың 1991 жылғы 
«Қазіргі  қазақ  тілі»  кітабынан  алынған [10]. Алайда,  жоғарыда  көрсеткеніміздей,  А,Ысқақовтың 
аталған кітабында бұл сөз табы «еліктеу» деп аталып, еліктеуіш (еліктеме) сөздер жəне бейнелеуіш 
(бейнелеме)  сөздер  деп  бөлінсе, 2002 жылғы  грамматикада  «еліктеуіш  сөздер»  деп  аталып, 
еліктеуіш  сөздер  жəне  бейнелеуіш  сөздер  деп  бөлінген,  сонымен  қатар  мəтін  ішінде  «еліктеу 
сөздер» деп те қолданылған.  
Профессор  А.Салқынбай  бұл  категорияны  «еліктеуіш  сөздер»  деп  атап,  оны  дыбыстық 
еліктеуіш  жəне  бейнелеуіш  сөздер  деп,  оларды  морфологиялық  құрамы  жағынан  негізгі  жəне 
туынды  деп  екіге  бөледі.  Автор: «Еліктеуіш  сөздер  өзге  сөз  таптарымен  байланысты  болады  да, 
зат  есім  мен  етістіктің,  сын  есімнің  грамматикалық  жəне  сөзжасамдық  тұлғаларын  қабылдап,  əр 
түрлі синтаксистік қызметте жұмсалуға қабілетті. Мұнда мынадай заңдылық сақталады: еліктеуіш 
сөз → зат есім → етістік (тарс-ыл-да, былқ-ыл-да); еліктеуіш сөз → сын есім → етістік (жалт-ыр-
а, сылб-ыр-а);еліктеуіш сөз → етістік→ зат есім (гүу-ле-уік, зыр-ла-уық)», – деп көрсетеді[11, 266].  
Кейінгі кездері қазақ тіл білімінде еліктеу сөздерге қатысты зерттеулер жаңаша бағытта өрбіді. 
Мысалы,  академик  Ə.Қайдар  «Алғашқы  тілжасам  процесіне  белсене  қатысып,  оның  дербес  тіл 
болып  қалыптасуына  негіз  болған,  тіл  элементтерінің  бірі – еліктеуіш  сөздердің  о  бастағы  ілкі 
түбірлері», – дей  келе,  имитатив  теориясына  қатысты  жаңаша  көзқарасын  білдірсе [12, 126], 
дыбыселіктеуіш  сөздер  проф.  К.Хұсайынның  (Дыбыселіктеуіштік  теориясының  негіздері. –
Алматы:  Жібек  жолы, 2009. –368 б),  С.Өткелбаеваның  (Қазақ  тіліндегі  дыбыстық  символика 
құбылысы:  филол.  ғыл.  канд. .. дисс. –Алматы, 1994. –155 б.),Б.Жонкешовтің(Эмоционалды 
бірліктердің тілдік табиғаты (семантика, сөзжасам, фоносемантика). –Алматы: «Мемлекеттік тілді 
дамыту  орталығы», 2009. –192 б.) еңбектерінде,  сонымен қатар, Б.Оспанованың («Қазақ  тіліндегі 
бейнелеуіш  етістіктердің  этнолингвистикалық  сипаты»),  Қ.Шотаның («Дыбыстық  еліктеуіш 
етістіктердің 
этнолингвистикалық 
негіздері»), 
А.Мақұлбектің («Қазақ 
топонимдерінің 
фоносемантикалық  сипаты»),  Ш.Зукайдың («Неміс-қазақ  тілдеріндегі  еліктеуіш  жəне  бейнелеуіш 
сөздердің 
лексика-семантикалық, 
коммуникативті-прагматикалық 
сипаты») 
кандидаттық 
диссертацияларында жаңаша бағытта қарастырылды. 
Жалпы  білім  беретін  мектептің 6-сыныбына  арналған  оқулықта  «еліктеу  сөздер»  еліктеуіш 
сөздер жəне бейнелеуіш сөздер болып екіге бөлінеді.Оларға жеке-жеке анықтама беріліп, мысалдар 
беріледі,  ерекшеліктері көрсетіледі: «Біріншіден,  бұл  сөздер  айналадағы  құбылыстардың əр  түрлі 
дыбыстарынан есту арқылы жəне түрлі қимылдарына еліктеуден туған. Мысалы: сарт (етті), саңқ 
(етті), гүрс (етті), қорс (етті), сарт-сұрт, бұрқ-сарқ, қаңғыр-күңгір, шорт (сынды), тасыр-тұсыр, 
т.б.  дыбысқа  еліктеуді  білдірсе,  жылт  (етті),  жалт  (етті),  қалт-құлт,  бүгжең-бүгжең,  далаң-
дұлаң, т.б. əр түрлі қимыл, іс-əрекетке, құбылыска еліктеуді білдіреді. Сондықтан да олар еліктеу 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: