Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| белгілер дейді. Мысалы, ұлпа қозса онда зат алмасу қарқы ны жоға-
рылайды, оттегі көп сіңіріліп, көмір қы ш қы л газы көбірек бөлінеді, жылу мол түзіледі, биоэлектрлік қүбылыс байқалады. Қозудың ар наулы белгілері үлпаның нақтылы өрекетімен сипатталады. Мысалы, нерв үлпасы қозса - тітіркеніс пайда болады, ет ұлпасы қозса - ол жиырылады, без қозса - түзінді (секрет) бөлінеді. Қозған үлпада алдымен қозудың жалпылама белгілері сезіледі, ал қозудьщ арнаулы белгілері құрылымның қызметі түрінде соңынан байқалады. 2 15- сурақ. Тіт ікену м ен қозу процестерінің арасында қандай уқсаст ы қ және айырмашылық болады? Тітіркену және қозу процестері беліілі бір тітіркендіргіштер өсерінен туындайды және тек тірі қүрылымдарда байқалады. Бұл екі процесс те зат алмасу қарқы ны ны ң күшеюімен сипатталады. Тітіркену процесінің негізінде тітіркенгіштік, ал қозу процесінің негізінде - қозғы ш ты қ жатады. Тітіркену - шектелген процесс, ол тірі қүры- лымның белгілі бір участкесінде шоғырланады, басқа учаскеге тарал- маиды. Қ озу - тірі құрылымға жайыла таралатын тітіркеністің пайда болуымен сипатталады. Тітіркенгіштік қасиет өсімдік торшасына да, жануар торшасына да төн қасиет, ал қозғыш тық - тек жануарлар торшаларында ғана орын алады. 216- сурақ. Тыныиітық потенциалы деген не, ол қалай пайда болады? Тыныштық потенциалы, немесе мембраналық потенциал, деп фи- зиологиялық тыныштық жағдайыңда торша цитоплазмасы мен торша- аралық сұйықтық арасында байқалатын биоэлектрлік потенциалдар айырмасын айтады. Тыныштық потенциалы торша мембранасының сырт және іш жағында калий, натрий жөне хлор иондары концентра- 206 циясының тең болмауының және мембрананың осы иондарды өткізу қабілетінің өртүрлі болуының салдарынан туындайды. Нерв жөне ет торшаларында тыныштық потенциалының деңгейі 60-90 мВ шама- сында қалыптасады жөне де мембрананың сыртқы беткейі оң, ішкі беткейі теріс зарядталады. Тыныштық жағдайында торша мембранасының калий иондары үшін өтімділігі өте жоғары болады. Онымен салыстырғанда натрий иондарының өтімділігі 25 есе, хлор иондарының өтімділігі - 2 есе аз деңгейде сақталады. Осының салдарынан нерв пен ет торшаларының цитоплазмасында торшааралық сұйыкцен салыстырғанда калий ион дары 30-50 есе коп, натрий иондары 8-10 есе, хлор иондары - 50 есе аз болады . Қ ү р ам ы н д а д и с с о ц и а ц и я л а н ға н ф о сф ат тар м ен гидроксильдік топтардың болуымен байланысты мембрана катион- дармен салыстырғанда аниондарды нашар өткізеді. Мембраналық теорияға сөйкес тыныштық потенциалы иондар- дың мембрана арқылы ықпалды және ырықсыз өтуімен байланысты қалыптасады. Иондардың ықпалды (пассивті) қозғалысы олардың концентрациялық градиентіне сөйкес ешқандай қуат шығынынсыз атқарылады. Торша ішінде калий иондары еркін күйде болады да, олар концентрациясы көп жақтан концентрациясы аз ж аққа өтіп, торшааралық сүйы ққа жайылып кетпей, торша ішіндегі аниондар ықпалымен торша мембранасының сыртқы беткейінде жинақталады. Торша ішінде негізінен органикалық қышқылдар (аспарагин, сірке, пропион т.б. қышқылдар) аниовдары шоғырланады. Олар мембрана- дан өте алмайды, сондықтан оның ішкі беткейінде жинақталады. Калий иондары оң, ал аниондар теріс зарядты болгандықтан, мем- брананың сыртқы беткейі оң, ішкі беткейі теріс зарядталады. 217-сурақ. Натрий-калий иондық насосы деген не? Натрий жөне калий иондарының концентрациялық градиентке байланысты (ықпалды) алмасуының нөтижесінде олардың торша ішіндегі концентрациясы мен торша аралық сұйықтағы концентра циясы теңгеріліп, потенциалдар айырмасы жойылуға тиісті. Бірақ мембранада натрий мен калий иондарының концентрациясы аз жақ- тан концентрациясы көп ж аққа ауысуын қамтамасыз ететін арнаулы молекулалық механизмнің болуымен байланысты торша мен торша- аралық сұйық арасында иондар теңсіздігі сақталады. Иондардың белсенді қозғалысы арнаулы натрий-калий иондық насосының қызметі арқасында атқарылады. Бұл сорап натрий жөне калий иондарын белок және белок-липидті тасымалдағыш молекула- лар көмегімен тасымалдайды деген болжам бар. Осы тасымалдағыш натрий иондарын цитоплазмадан торша беткейіне, ал калий иондарын 207 торшааралық сұйықтан цитоплазмаға тасымадцайды. Осыдан торша- аралық сұйықта натрий иондарының, ал торша ішінде калий ионда- рының мөлшері басым болады. Осынъщ нөтижесінде натрий-калийлік сорап екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден, ол натрий жөне калий иондары н ы ң трансм ем браналы қ градиентін қалыптастырады; еиніш ден, ол иондардьщ ырықсыз (активті) қозғалысьш қамтамасыз етіп, потенциалдар айырмасын тудырады. Натрий-калийлік сорап қызметі АТФ пен аргининфосфат қуаты- мен қамтамасыз етіледі. Қуат көзі болмаса, сорап қызметі тоқтайды да, тыныштық потенциалы жойылады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|