Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

Осшшюіроф
Н +  жөне  Н С 0 3'  иондарына  ажырағаннан 
(диссоциацияланғаннан)  соң  оң  зарядты 
сутегі иондары ұлпаньщ басқа учаскелеріне 
тез өтіп кетеді де, теріс зарядты Н С 0 3~ ион­
дары зақымданған, немесе қозған, участке- 
де қальш қояды. Осының нөтижесіңде үлпа- 
ның сау жөне зақымданған, немесе қозба- 
ған және қозған, учаскелерінің арасында по- 
тенциалдар айырмасы пайда болады.
1902  жылы  Ю.Бернштейн  биотоктың 
пайда  болуының  мембраналық  теориясын 
ұсынды.  Бұл теорияға сөйкес торша жар- 
тылай өтімді жарғақпен - мембранамен қап- 
талады. Ол катиоңцарды өткізіп, аниондарды 
өткізбейді.  Осының  нөтижесінде  торша 
мембранасы сырт жағынан оң, ал іш жағы- 
Мембраналық 
нан теріс зарядталады (38-сурет). Торша за-
потенциалды өлшеу 
қымданғанда, немесе тітіркенгенде, мемб­
рана арқылы аниондар сыртқа шығады да, торша беткейі теріс зарад- 
талып,  ұлпаның зақымданған, немесе тітіркенген, учаскесі мен за- 
қымданбаған, қозбаған учаскелері арасында потенциалдар айырмасы
пайда болады.
А.Ходжкин, А.Хаксли және Б.Катц 50-жылдардың соңында мем- 
браналық теория негізінде мембрана-иондық, немесе натрий-калийлік 
сорап, теориясын ұсынған. Қазіргі кезде торша мембранасының бе- 
локтар мен липидтерден тұратын күрделі құрылым екені дөлелден- 
ген. Оның қалындығы 6-10 нм шамасында болады. Мембранада фос- 
фолипидтер екі қабат құрайды. Белоктар молекуласы осы фосфоли- 
пидтер  қабатына ене  орналасады.  Белок молекуласының бір бөлігі 
фосфолипидтердің қос қабатына ене орналасса, оның бір бөлігі фос- 
фолипидтерге тек жанасып тұрады.  Ерекше  белоктар мембрананы 
қиы п  өтеді де,  майда  арналар,  немесе тар  жасушылар,  түзеді.  Бұл 
арналар арнаулы тасымаддаушы жүйеден және мембрананың элекгрлік 
өрісін реггеп отыратьш қақпалық механизм - қақпақшалардан, қүрала- 
ды.  Қ ақп ақш алар  не  аш ы қ,  не ж абы қ күйде  болады.  Әрбір  ион- 
ны ң өзіне төн отер жолы -  арналары, болады. Нерв жөне ет торша- 
ларында натрий,  калий, кальций жене хлор жолдары анықталған. 
Олар  белгілі  бір  зарядты ң  өсерімен  тығындалып,  істен  шығады. 
М ысалы,  натрий арналары н тетрадоксин,  калий арналарын - ве- 
рампил, нифедипин сияқты  органикалық қосылыстар істен шыға- 
рады.  К алийлік  арналар  диаметрі  -  0,3  нм,  натрийлік  арналар 
диаметрі -  0,5  нм шамасында.
210
Тыныштық жағдайында торша мембранасының өтімділігі өртекті 
иондар үшін әр түрлі. Онъщ калий иондарына өтімділігі өте жоғары. 
Калиймен салыстырғанда натрий иондарының өтімділігі 25 есе, хлор 
иондарының өтімділігі - 2 есе кем.  Осыдан нерв пен ет торшалары- 
ның цитоплазмасында торшааралық сұйықпен салыстырғанда калий 
иондары  20-50  есе  коп,  натрий  иондары  8-10  есе,  хлор  -  50  есе  аз 
болады. Мембрана катиондармен салыстырғанда аниондарды нашар 
өткізеді. Бұл мембрана құрамында диссоциацияланған фосфаттар мен 
гидроксильдік топтардың болуымен байланысты. Дегенмен, мембра­
на өтімділігі ұлпаньщ функционалдық жағдайьша байланысты өзгеріп 
отырады. Мысалы, тыныштық жағдайьщда мембранадан калий ион­
дары натриймен салыстырғанда 20-100 есе жылдам өтсе, қозу кезінде 
мембрананың натрий иондарын өткізу қабілеті артады.
220-сурақ.  Қозу қалай таралады?
Қозу процесіне нерв немесе ет талшықтары бойымен таралу қасиеті 
төн.  Қозу  өрекет  потенциалы  түрінде  таралады  (39-сурет).  Өзінің 
күші жағынан өрекет потенциалы ұлпаның қатар ж атқан учаскесін 
тітіркендіруге қажет табалдырықты күигген 5-10 есе басым келеді.
Әрекет потенциалы айналмалы, немесе шектелген, токтың пайда 
болуы нөтижесінде таралады.  Қозғыш үлпаның белгілі бір учаскесі 
қозып, әрекет потенциалы туьшдаған кезде осы қозған жөне көршілес 
қозбаған учаскелер арасьшда потенциалдар айырмасы пайда болады.
Эсер

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: