Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 9-ТАРАУ
НЕРВ - БҮ ЛШ Ы Қ ЕТ ЖҮЙЕСІ 207-сурақ. Қозгыш улпа деген не жэне ол қандай физиологиялық куйде болады? Эволюциялық даму барысында организм ұлпалары терең жіктеліп, жеке мүшелер белгілі бір қызмет атқаруға машықтанады. Осының нөтижесінде биологияның негізгі талабының бірі - организм мен сыртқы ортаның біртұтастығын сақтау заңдылығы қамтамасыз етіледі. Сыртқы орта жағдайлары үздіксіз өзгеріп отыратындықтан бұл заң- дылықты сақтау үшін организм қоршаған орта жағдайына бейімделуге мөжбүр болады. Мүндай бейімделу процестері тірі қүрылымдардың физиологиялық қасиеттері мен өрекеттерінің өзгеруі нөтижесінде жүзеге асады. Ал, аталған өзгерістер негізінде қозу мен тежелу процестерінің ара қатынасы жатады. Осыдан филогенездік даму ба рысында тірі құрылымдардьщ қоршаған орта жағдайына бейімделуінің нөтижесі ретінде ерекше қозгыиі улпалар — нерв, em жөне без үлпала- ры пайда болған. Қозғыш ұлпалар үш түрлі физиологиялық күйде - физиология- лы к тыныштық, қозу жөне тежелу, болуы мүмкін (33 -сурет). Қ оз- ғыш ұлпалар бір күйден екінші күйге баяу өрбіген сандық өзгерістер өсерінен өте шапшаң, секірмелі түрде көшеді. Физиологиялық тыныиітық деп жеке ұлпалар мен мүшелердің өздеріне төн өрекетін байқатпаған, атқармаған күйін айтады. Мыса- 199 33-сурет. Қозғьші үлпалардың физиологиялық күйлері: 1 -физиологиялық тыыьпшық; 2-қозу; 3-тежелу лы, бұлш ық ет жиырылмаса, без сөл бөлмесе т.с.с., оларды тыныш- ты қ күйде деп есептейді. Қозу деп тітіркендіру салдарынан жеке үлпалар мен мүшелердің өзіне тән өрекетті атқаратыңдай белсенді жағдайға келуін айтады. Қозу түрлі физика-химиялық, функционалдық өзгерістер жиынты- ғынан тұратын күрделі биохимиялық реакция. Тежелу - тірі құрылымдар өрекетінің толастауымен, бөсендеуімен сипатталатын ерекше биологиялық күй. Тежелу процесі де тірі үлпа- ны ң тітіркендіргіштерге белсенді реакциясы нәтижесінде туындай- ды. Тежелу сыртқы белгілері жағынан физиологиялық тыныштыққа үқсас. Бүл екі күй де ұлпалар мен мүшелер өрекетінің тиылуымен сипатталады. Бірақ тыныштық күй мен тежелудің арасында зор ішкі айырмашылық бар: тежелу кезінде ұлпалар мен мүшелердің қозғыш- тығы, лабильділігі күрт төмендейді, теріс шыңцы потенциал тіркеледі. Тежелу қозу процесімен бірлесе отырып тірі құрылымдардың сырт- қы орта жағдайларына бейімделуін қамтамасыз етеді. 208-сурақ. Прі улпаларга қандай физиологиялық қасиеттер тән? Кез келген тірі құрылымға тітіркенгіштік, қозғыштық, функцио- налды жылжымалық (лабильділік) қасиеттері төн. Тітіркенгіштік деп тірі қүрылымдардың тітіркеңдіруге өзіңдік си- паты ж оқ жалпылама реакциялармен - зат жөне энергия алмасу процесінің өзгеруімен - беретін жауабын айтады. Бұл реакцияларға шекгелген сипат төн болады, олар тірі құрылымның белгілі бір жерінде шоғырланады, оның басқа учаскелеріне таралмайды. Тітіркенгіштік - жануарлар торшаларына да, өсімдіктер торшаларына да ортақ қасиет. Оның өсерімен торшалары мен ұлпалардың өсу жөне көбею процестері атқарылады, тірі қүрылымдардың қоршаған орта жағдайына баяу мор- фологиялық бейімделуі жүреді. Қозгыіитық деп тірі құрылымдардың - ет жөне нерв үлпалары- ның - тітіркендіруге таралатын өрекет потенциалымен- тітіркеніспен (импульспен), арнаулы өзіндік реакциялармен жауап беруін айтады. Қозғыш тық тек жануарлар ұлпасына ғана төн қасиет. Бүл қасиет ерекше белсенді күй - қозу процесінің туындауына себепші болады. 200 Қозу процесі шектеулі немесе таралмайтын жөне таралатын бо- лып бөлінеді. Шекгелген қозу түрін Н.Е.Введенский аш қан. Қозу- дың бүл түрі тітіркендіргіш күші табалдырықтан томен болтан жағ- дайда туындайды. Мұндай кезде үлпаның қозған учаскесінде өлсіз теріс электр заряды пайда болады да, ол жан-жағына декрементгі түрде (өше) жайылады. Сондықтан бүл потенциал үлпа бойымен таралмай, бірнеше милиметрден соң өшіп қалады. Тітіркендіргіш күші табалдырықтан жоғары болтан жатдайда өрекет тогы пайда болып, қозу толқыны декрементсіз (өшпей) үлпа бойымен жеке тітіркеніс түрінде таралады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|