Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| Куыстық ас қорыту қарын мен ішекгің куысына бөлінген сөлдердің
құрамындағы ферментгердің өрекетімен атқарьціады. Мембраналық ас қорыту торша мембранасының сыртқы беткейіне жабысқан немесе сол мембрана құрамына енетін ферменттердің өсерімен жүреді. Бұл ферменттер тек торша беткейімен жанасқан қорекгік заттарға ғана эсер етеді, сондықтан ас қорытудың бұл түрін жанаспалы немесе қабырғалық ас қорыту деп те атайды. 3. Сыртта ас қорыту қоректік затгардың организмнен тыс ыды- рауымен сипатталады. Ac қорытудың бұл түрі кейбір буынаяқтылар класында кездеседі. Мысалы, өрмекшілер өз торына түскен жәндікгерге өздерінің ас қорыту сөлдерін арнаулы аппаратгары арқылы егеді де, құрбандық денесінде қорекгік заттардың ыдырау өнімдері бөлшген соң, оларды дайын күйінде сорып алу арқылы қорекгенеді. 4. Үжымдық (комективтік) ас қорыту аралар, термитгер, құмырс- қалар сияқты жөндікгерге төн. Оларда ас қорыту процесі бірнеше өкілдің (индивидтің) қатысуымен жүреді, сондықтан да илеуінен бөлініп алынған жеке өкілдер үзақ тіршілік ете алмайды. 107-сурақ. Қоректік заттар ас қорыту жолында қандай әсерлерге ушырайды? Ac қорыту мүшелерінің негізгі қызметі - қабылданған қорек құра- мындағы затгарды организмге жеңіл сіңетін қарапайым қосылыстар- ға айналдырып, оларды ішекгің қабырғасы арқылы қанға не лимфаға өткізу. Мысалы, қорек құрамындағы белоктар - амин қышқылдары- на, майлар - глицерин мен май қышқылдарына, ал көмірсулар - жүзім қанты не басқа моносахаридтерге айналғанда ғана денеге қан не лимфа арқылы тарап, сіңе алады. Ac қорыту жолына түскен қоректік заттар механикалық, химия- лы к жөне биологиялық өндеуге ұшырайды. Механикалық өңдеу шай- нау аппараты (тіс, жақ) арқылы ауыз қуысынан басталады. Ауыз қуысында шайналып, ұнтақталған қорек ас қорыту жолының кейінп бөлімдерінде ондағы ет қабығының жиырылуының өсерінен шайқа- лып, араласып, қопсып, жылжып отырады. Химиялық өңдеу ас қорыту жолы сөлдерінің өсерімен атқарылады. Ішек-қарын жолы сөлдерінің қүрамындағы сілтілер мен қышқылдар 89 қо р екп қорыту процесіне дайындайды, ал ферменттер олардың хи- миялық өзгерістерін тездетеді. Белоктар, майлар, көмірсулар молекул аларыньщ құрамыңдағы ком- поненттер көбінесе ангидридтік байланыстар арқылы полимерлер түзеді. Бұл байланыстар ферменттердің өрекетімен су қосу арқылы (гидролиз) үзіледі. Соңдықтан бұл процесті гидролиздік ьщырау, ал оны қамтамасыз ететін ферментгерді - гидролазалар деп атайды. Ac қорыту жолында қоректік заттар түрлі микроорганизмдер ферменттерінің өсерімен биологиялық өндеуден де өтеді. Ac қорыту жүйесшің айтарлықтай көлемді алдыщы бөлімдерінде (қарында) жөне ішектің кеңіген соңғы бөлімдерінде (өсіресе бүйенде) алуан түрлі микроорганизмдер өздеріне қолайлы жағдай тауып (түрақты жылы- лы қ, қаж етп ылғалдық, сілтілік не байтарап орта, мол жөне үздіксіз келіп тұратын қоректік заттар), тез көбейіп өседі де, қоректі тездетіп ыдыратуға көмекгеседі. Өсімдік тектес азық құрамында организмде қи ы н қорытылатын жөне ас қорыту сөлдерінде ерімейтін заттарға бай клетчатка көп мөлшерде болады. Ал ас қорьггатын сөлдер құра- мында оны ыдырататын ферменттер болмайды. Сондықтан клетчат ка тек микроорганизмдер ферментгерінің өсерімен қорытылады. Тоқ ішекте микроорганизмдер өрекетімен белоктар шіріп, майлар тоты- ғып, көмірсулар ашиды, организмге қажет көптеген заттар (амин қышқылдары, дөрмендөрілер т.б.) түзіледі. 108-сурақ. Фермент деген не, оныңмаңызы қандай? Ф ерм енттер н ем есе энзим дер - тірі торш аларды ң барлы қ өрекеттеріне қатысатьш, органикалық заттарды өзгеріске үшырата- тын, зат алмасу процесін реттейтін биологиялық катализаторлар, айырықша белоктар. Ферментгердің қатысуының нэгижесінде хими ч ь 1* реакциялардың жүруіне қажет қуат шығыны азаяды. Тірі организмде жүретін барлық процестер ферментгердің қатьі- суымен атқарылады. Олардың өсерімен қорек құрамындағы күрделі затгар қарапайым қосылыстарға ыдырап, соңынан олардан осы орга низмге төн макромолекулалар түзіледі. Ферментгерге өте зор талғамдылық қасиет төн. Эр фермент тек белгип бір затқа, белгілі бір байланыс түріне эсер етеді. Мысалы, малыша қантын ыдырататын мальтаза ферменті басқа қантгарға эсер етпейді. Ферменттер өрекетінің негізінде үш түрлі эсер жатады: 1) жинақ- тау (концентрациялау) өсері; 2) бағдарлау (ориентациялау) өсері; 3) көп бағытгы катализ. Ферменттер алдымен ерітіндіден қоректі заттар субстратының өр түрлі молекулаларын талғап алып, оларды өз беткейіне жинақтайды 90 да, бұл молекулалардың өзара өрекеттесуін тездетеді. Ферменттердің бұл өрекетін ж инақ- жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|