Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан

L L m j u u j u i j j u j i j i
5
................................ .... ..... „
26-сурет.
Іш ек қимылдары: 
А- тербелмелі (маят­
ник төрізді)  қимыл; 
Б- толқынды  (перис- 
талтикалық)  қимыл; 
В — ырғақты 
сегменттеу;
1- 
сиырдың;
2-  қойдың; 
3-жылқыньщ;
4-итгің;
5-күрке тауықтың 
үлтабар үшының;
5 секуңдтағы қимылы
Ішекте қимылдың бірнеше түрі кездеседі. Олар толқынды (пери- 
сталтикалдық), тербелмелі (маятник төрізді), ырғақты сегментгеу жөне 
қарсы толқынды қимылдар (26-сурет).
Ішектің тербелмелі қимылдары сақина жөне бойлама ет қабатта- 
рының жиырылуымен атқарылады. Алдымен ішекіің екі жерінде са- 
қина еттер жиырылады да, пайда болған бунақта бойлама еттер жиы- 
рылып - босаңсып, маятник қозғалысына ұқсас қимыл атқарылады. 
Бойлама ет жиырылғанда ішек сегменті қысқарып жуандайды, ал ол 
босаңсығанда  -  ұзарып,  жіңішкереді.  Осының  нөтижесінде  химус 
ілгері-кейін шайқалып, жақсы араласады.
Ы рғақты сегменттелу қимылы сақина еттердің жиырылып - бо- 
саңсуы нөтижесінде атқарылады. Ішекгің ұзына бойьша өрбір 6-8 см 
аралықта сақина еттер жиырылып, бунақтар пайда болады.  Бірнеше 
секундтан кейін бұл жердің етгері босаңсып, жиырылу басқа жерде 
басталады. Сонымен, іш ек мезгіл-мезгіл сегменттерге бөлініп, химус 
ұнтақтала түседі де, майдаланады.
Толқынды  қимы л  ішектің  алдыңғы  бөлігінің  сақина  еттерінің 
жиырылуымен басталады.  Осы сөтте ішектің артқы бөлігінің еттері 
босаңсып кеңиді де, химус солай қарай сығылады.  Одан өрі сақина 
еттердің жиырылуы  іш ек бойымен  толқын төрізді таралып,  химус 
тоқ ішекке қарай секундына  1-2 см жылдамдықпен жылжиды.  Бұл 
толқынды қимыл белгілі бір ырғақпен қайталанып отырады.
124
Тоқ ішекге жоғарыда баяндалған қимылдармен қатар қарсы тол- 
қынды  (антиперисталтикалық)  қимылдар  байқалады.  Бұл  қимыл 
ішекгің соңғы бөлігінен химусты оның алдыщы бөліктеріне қайта ығыс- 
тырьш, қорекгік затгардьщ тольнырақ сіңірілуіне мүмкіндік туғызады.
Іш ек қимылы рефлекстік жөне гуморальды жолмен реттелінеді. 
Ішек қабырғасындағы ауэрбах жөне мейснер өрімдері ішектің кілегейлі 
қабығына жынның механикалық өсерінен туындайтын жергілікті ре- 
акцияларды ретгейді. Ішек қимыльша орталық нерв жүйесі симпати- 
калық (құрсақ) жөне парасимпатикалық (кезеген) нервтер арқылы 
эсер етеді.  Кезеген нервті тітіркендіргенде іш ек еттерінің тонусы 
жоғарылап,  оны ң  қимы лы   күшейеді,  ал  сим патикалы қ  нерв  ке- 
рісінше өсер етеді.  П арасимпатикалық нерв ацетилхолиннің қаты- 
суымен вегетативтік түйіңдердің Н -холин сезімтал (холинреактивті) 
құрылымдары мен бірынғай салалы еттердің М-холинсезімтал қүры- 
лымдарына эсер етеді.  Симпатикалық нерв норадреналин арқылы 
адренергиялық  нейрондар  мен  бірыңғай  салалы  еттердің  адре- 
норецепторларьша эсер етеді.
Іш ек  қимы лы   биологиялық  белсенді  затгардың  өсерімен  де 
ретгелінеді. Оны окситоцин, гастрин, серотонин, гистамин, простаглан- 
диндер, холин, энтерокринин күшейтеді, ал адреналин, норадрена­
лин баяулатады.  Іш ек қимылдарын белоктың ыдырау өнімдері,  өт, 
сығынды затгар, тұздардың ерітінділері, қышқылдар мен сілтілер де 
күшейтеді. Аталған заттар ішектің кілегей қабьпындағы рецепторлар 
арқылы рефлекстік, не гуморальды жолмен - биологиялық белсенді 
затгардың бөлінуін күшейту арқылы - эсер етеді.

жүктеу/скачать 13,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: