Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 139-сурақ. Нәжіс бөлу процесі қалай атқарылады?
Ac қорыту жолында қорытылмаған қорек қалдьпы тоқ ішек бойы мен жылжи отырып, қоюланып, тығыздалып, нөжіске айналады да, тік ішекке өтеді. Осы нөжіс массасын сыртқа шығаруды қамтамасыз ететін күрделі рефлексті дефекация — нөжіс бөлу деп атайды. Бүл процесс екі кезенде өтеді: афферентгік (нөжіс шығаруға мұқтаждық тудыру) жөне эфферентгік (нөжіс шығару) кезеңдері. Дефекация тік ішекгің кілегей қабьпын жиналған нөжіс массасы- ның тітіркендіруінің нөтижесінде басталады. Бүл процесс тік ішек қуысындағы қысым с.б. 50-60 мм-ге дейін көтерілгенде басталады. Тік ішектен тітіркеніс вегетативтік нерв тармақтарымен жұлынның құйымшақ бөлігінде орналасқан дефекация ортальпъша беріледі. Одан орталықтан тепкіш жолдармен қозу импульсі ішкі (бірыңғай салалы етгі) жөне сыртқы (көлденең жолақ етгі) қысқыштарға (сфинкстер) бағытталады. Ішкі қы сқы ш қа қозу импульсі жамбас нерві, ал сырт- 125 қы қысқышқа - жыныс (сомалық) нервінің қозғағыш талшықтары- мен беріледі. Дефекация аралығыңца аталған қысқьпптар тонуста бо- лады. Орталықтан келген қозу импульстерінің өсерінен қысқьшггар босаңсып, тік ішектің толқыңцы жиырылуы күшейеді. Дефекация кезінде қүрсақ еттері мен көк ет жиырыльш, қүрсақтағы қысым жоғарылайды. Бұл баяңдалған рефлекс еріксіз жүреді. Сонымен қатар гипоталамус пен үлкен ми жартьг шарларының өсерімен дефекация ерікті түрде де реттеледі. Оньщ себебі сыртқы қысқыш ерікті түрде жиырылып, босаңси алады. Осымен байланысты симпатикалық нерв арқылы ауырсыну түйсігі, қорқу нөжіс бөлуді тежейді. 140-сурақ. Қустың ас қорытуында ерекшеліктер бола ма? Құстың ас қорьггу жүйесі өсімдік тектес азықтарды да, жануар тектес азықтарды да қорытып, сіңіруге жақсы бейімделген. Қүстар- дың ас қорыту агзалары қызметі жағынан сүт қоректі жануарлар ас қорыту жүйесіне ұқсас болғанымен, олардың өзіне төн морфофунк- ционалдық ерекшеліктері бар. Қоректену ерекшеліктеріне қарай құстар дөн қоректі, ет қоректі жөне талғаусыз қоректілер болып бөлінеді. Дөн қорекгі құстардың тұмсығы қатгы жөне үшкір болады. Су құстарының тұмсығы жал- пақ келеді де, оның ернеуінде мүйізді кертіктер орналасады. Тілде көптеген мүйізді бүртіктер болады, олардың ұшы көмекейге бағыт- талады да, азықты қабылдауды жөне жұтуды жеңілдетеді. Тілдің бүйірлерінде, ортаңғы және түп жағында майда сілекей бездері бола ды. Сонымен қатар құстарда езу бездері, алдыңғы жөне артқы жақ асты бездері де болады. Сілекей аз ғана мөлшерде бөлінеді, оның құрамьшда птиалин мен көп мөлшерде шырыш болады. Ауыз қуысында жем көп аялдамай тез жұтылады да, жемсауға (бөтегеге) түседі. Жемсаудың ішкі беті көп қабатты жалпақ эпите- лиймен астарланады. Кілегей қабықтьщ дөнекер ұлпалы қабатындағы бөтеге бездері ферментсіз шьфыш бөледі. Жемсауда қоректік заттар азық пен сілекей құрамындағы жөне микроорганизмдер бөлген ферментгердің өсерімен қорытылады. Жемсауда азық бөрітіп, жұмсара- ды. Микроорганизмдердің өрекетімен жемсауда белоктар, майлар қорытыла бастайды да, крахмал мальтоза мен глюкозаға ыдырайды. Көмірсулардың ашуы барысында сүт қышқылы, ҮМҚ түзіледі. Жем сауда көмірсулардың 15-20 пайызы қорытылады, ал белоктар мен майлардың жалпы қорытылу мөлшері 7-10 пайыздан аспайды. Жемсаудан азық өңештің артқы бөлігі арқылы безді қарынға өтеді. Қарынның бүл бөлімінің кілегей қабығының 30-40 жұп бездері 126 құрамында тұз қышқылы бар сөлді үздіксіз бөліп отырады. Қарын сөлінің жалпы қьппқылдығы тұз қышқылының деңгейімен өлше- генде 0,2-0,5% шамасында сақталады. Сөл қүрамында белоктарды ыдырататын ферментгер болады. Қарьшның бұл бөлімінде азық көп бөгелмей, етті кдрынға өтеді. Етгі қарьшның ішкі беті сірлі қабық (кутикула) деп аталатын қат- ты қабыршақпен астарланған. Ол қарынның арнаулы бездері бөлген секреттің қатуьшан пайда болады, үздіксіз жаңарып отырады, қорға- гыш қызмет атқарады. Етті қарында түрлі қатгы затгар (қиыршық тас, шыны т.б.) кездеседі, сондықтан қарын жиырылған кезде ішіндегі азық үнтақталып майдаланады да, оның қорытылуы жеңілдейді. Қарынның бұл бөліміне өткен белоктардың 2-4 сағат ішінде 30-50 % полипептидтерге дейін ыдырайды. Ішектен өткен ферменттердің өсерімен етгі қарында аз мөлшерде (10-15 %) көмірсулар мен липид- тер қорытылады. Етті қарыннан азық жеке-жеке үлеспен (тауық пен үйректе) не- месе үздіксіз (қазда) ішекке өтеді. Ішекте ас қорыту процесі өте қарқынды жүреді. Құстардың ерекшеліктерінің бірі - ұйқы безінің жақсы дамуында. Үйқььбезі сөлі мен өт үздіксіз бөлінеді. Бұл сек- реттерге сілтілік орта төн. Үйқы безі сөлінің рН-ы - 7,5-8,1, өттің рН-ы — 7,3-8,0. Үйқы безі сөлінің құрамында лактаза ферментінен басқа сүт қоректілерде кездесетін барлық ферменттер болады. Құстарда бруннер бездері болмайды. Ішек бүрлерінде лимфа қуыс- тары нашар дамыған, сондықтан липидтер негізінен қанға сіңеді. Қүстарда мембраналық ас қорыту өте қарқынды жүреді (Е.Б.Бегаи- лов). Сағатына қүстар салмаіының өр килограммына шаққанда 10 мл сөл бөледі, сөлдің сутектіқ көрсеткіші - 7,0-7,2. Қүстардың сүт қорекгілерден айырмашылығы - олардың бүкіл ас қорыту жүйесінде, мықын ішекті қоспағанда, қышқылдық немесе бейтарап ортаның сақталуында. Сутекгік көрсеткіш жемсауда - 4-6, безді қарында - 1-2, етгі қарында - 2,5-3,5, үлтабар үшында (жіңішке ішекте) - 6-7, аш ішекте - 6,5-7,1, мықын ішек пен түйық өсіндіде - 6,8-7,5. Ішек қимылдары мен оның реттелуі сүт қоректі жануарларға ұқсас, тек қүстарда қарсы толқынды қимылдар күшті жүреді. Қ ұс іш егінің тұй ы қ өсінділерінде микроорганизмдердің өрекетімен клетчатка ыдырайды, В тобындағы дөрмендөрілер түзіледі, су, минералды заттар жөне көмірсулар ыдырау өнімдері сіңіріледі. Құстың тоқ ішегі кеңейе келіп, саңғуырмен (клоака- мен) бітеді. Құстың саңғырығы (нөжесі) қоймалжың келеді, оның құрамында 79 пайыз су болады. 127 |