Нормативтік сілтемелер
жүктеу/скачать 136,82 Kb.
|
Салиева Хамида Эркиновна
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу әдістері
- Жарияланымдар туралы мәліметтер
- Зерттеудің құрылымы.
- 1.2 Сөз және оның күрделі түрлері
| Зерттеудің мақсаты: Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің тарихын, жасалу жолын, түрлерін, табиғаты мен олар туралы ғалымдардың пікірлерін зерттеу.
Зерттеудің міндеттері: Күрделі сөздерге байланысты айтылған ғалымдардың пікірлеріне ғылыми талдау жасау; Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігін айқындау; Қазақ тіл біліміндегі күрделі сөздердің тарихы мен табиғатын зерттеу; Біріккен, қасқарған сөздердің түрлері мен жасалу жолдарын зерттеу. Зерттеу әдістері – Жұмысты зерттеу үшін төмендегідей әдістерді қолдандық: талдау әдісі, жинақтау, ой қорыту, жүйелеу, статистика әдістері. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Күрделі сөздердің ХI ғасырлардан бастап жиі қолданылғандығы анықталды; Еркін сөздердің күрделі сөздерге дейін дамуына әрі мағыналық, әрі морфологиялық жағынан дамуы, десемантизация, деформацияға түсуі анықталды Қос сөздердің өзге күрделі сөздерден ерекшелігі анықталды. Жарияланымдар туралы мәліметтер: Зерттеу жұмысының негізгі қорытындылары, теориялық және практикалық нәтижелері халықаралық конференциялар мен ғылыми басылымдарда талқыланды. Зерттеу барысында 2 жұмыс жарияланды. Оның ішінде 1 мақала ҚР-да ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарында, 1 мақала Республикалық әдістемелік журналда жарияланды. Зерттеудің құрылымы. кіріспеден, үш тарау, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. 1 ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 1.2 Сөз және оның күрделі түрлері Сөз өте мөте күрделі тілдік единица. Оның күрделі табиғатын ашып айқындау үшін, ең алдымен, сөздің дыбыстық жағы мен мағыналық жағын ара – қатысын және сөздің мағынасы мен ол арқылы білдірілетін ұғымның ара қатысын айқындап алу қажет. Сөздің екі жағы бар: оның бірі – сөздің дыбысталу жағы, екіншісі- сөздің мағыналық жағы. Дыбысталу сөздің материалдық жағын құрастырса, мағына сөздің идеялық жағын құрайды. Екі жақ- дыбысталу мен мағына сөздің бір – бірінен бөлінбейтін бөлшектері. Осы екі жақтың бірлігі – сөздің өмір сүруінің және қызмет етуінің шарты. Демек, сөз – дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын тілдік дербес единица [1]. Бізді қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстар адам санасына, оның ойлауына сәулесін түсіріп бейнеленеді. Олар туралы ұғым пайда болады. Ұғым- заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып, топшыланған бейнесі. Ұғым – тілде сөз арқылы айтылады, сөз мағынасында тіркеледі, бекітіледі. Осы мағынада сөз шындық болмысты бейнелейді. Белгілі бір ұғымдарды білдіретін және ол ұғымдарды өзінің мағыналарында бейнелейтін ұғымдар арқылы шындық болмыстың белгілі бір жақтарын, ондағы құбылыстар мен заттарды топшылап бейнелейді. Сөзді табиғаттан түсіну үшін, оның жалпылаушы қызметіне назар аудару қажет. Сөз жеке затты немесе құбылысты ғана емес, сонымен бірге бір тектес заттардың тобын да айтады. Мысалы, тау, орындық, үй деген сөздер белгілі бір жеке заттарды атауы да мүмкін және осы категорияларға енетін заттардың күллісін бірдей атауы да мүмкін. Тау деген сөз, мысалы, біз басына шыққан белгі бір тауды да жалпы тау атаулыны да білдіреді. Бұл ретте, тау биік пе, аласа ма, орманды ма, ормансыз ба, қарлы ма, қарсыз ба-ол жағы тәртіштелмей, жалпы тау атаулы жалпылама аталады. Орындық, үй деген сөздер белгілі бір орындықты, белгілі бір үйді ғана атап қоймайды, сонымен бірге жалпы орындық, жалпы үй атаулының бәрінің бірдей атауы ретінде де қызмет атқарады. Сөз затты немесе құбылысты атайды, ұғымды білдіреді, онда белгілі бір мағына болады. Сөздің бірдемені белгілеуі үшін оның дыбыстардың тіркесімен берілуі, яғни материалдық жағынан болуы шарт. Сөз өзінің мағынасы арқылы өзімен тығыз байланысты болады. Сөздің мағынасымен білдіретін ұғымы әрине тепе тең емес. «Мағына ұғыммен бірігіп кетпеді, оның болуын аңғартады». Сөздің табиғатын жеке түсіну үшін, онымен аталатын зат пен оныңбілдіретін ұғымының және оның дыбыстық жағының бір бірімен ара қатысын айқындап алу қажет. Бұлардың ара қатысын былайша көрсетуге болады: зат – ой немесе мән – мағына – дыбыс. Ой немесе мән мағына ойлаушының бар екендігі аңғартады. Ойлаушы болмаған жерде, ойдың болуы, әрине, мүмкін емес. Ал дыбыс, затты белгілеуші ретінде жұмсалады. Дыбыстардың тіркесінің затты белгілеуі өзінен өзі бола салмайды, ойлаушы арқылы іске асады. Заттар мен құбылыстар адам санасына әсер етіп, сәулесін түсіреді де, олардың басты белгілерінің онда қорытылып, топшыланған бейнесі – ұғым пайда болады. Ұғым – адамдардың қоғамдық практикасы арқылы сөзге мағына түрінде бекітіледі [2]. Әрбір сөзде белгілі бір мағына болады дедік. Заттар мен құбылыстар сөз арқылы белгіленеді де сөздердің білдіретін ұғымы мен мағынасы арқылы болады. Зат пен құбылыс бомаған жерде немесе олардың ұғымы болмаған жерде, сөз де болмайды. Заттар мен құбылыстар тілдегі сөздерден тыс және оларға тәуелсіз өмір сүреді, бірақ олар сөздер арқылы аталады, сөздердің білдіретін ұғымдары мен мағыналары арқылы аңғарылады. Бізді қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстар мен және олардың алуан түрлі белгілері мен адам баласы өзінің қоғамдық өмірімен тәжірибиесінде еңбек процесінде танысады. Оларды ұғынып білуге мүмкіндік алады. Сонымен, сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз дыбыстық комплекстік ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір тілде сөйлеуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып саналады. Дыбыстардың тіркесі белгілі бір затқа немесе құбылысқа атау ретінде бекітіледі. Сөздің дыбысталу табиғаты және онымен белгіленіп отырған заттың арасында табжылмастай тікелей байланысы болады. Ол байланысты сөздің мағыналық жағы мен дыбыстық жағының арасындағы қалыптасқан қатынас, тарихи байланыс деп түсіну дұрыс болмақ. Зат немесе құбылыс тілде сөзбен аталғанда, өз бойында бар я өзіне қатысты айрықша бір белгісі бойынша аталады. В.И. Ленин Л. Фейербахтың кітабынан мына бір жолдарды жазып алып, оның тұсына, жақсы айтылған деп белгі қояды. «Сезім арқылы қабылдау затты береді, ал ақыл ой оған ат береді. Сезімдік арқылы қабылдауда жоқ нәрсе ақыл ойда да жоқ, бірақ сезімдік қабылдауда шын бар нәрсе ақыл ойда номиналдық түрде, аты жағынан ғана болады. Ақыл ой жоғары тұрған нәрсе әлемнің әміршісі, бірақ шындық жағынан емес, аты жағынан ғана. Ал аты дегеніміз не? Ерекше белгі көзге түсетін бір белгі, заттың өзімнің жан-жақты білуім үшін затты сипаттайтын бұл белгіні мен заттың өкілі етемін. Ұғымның дара сөзбен ғана емес сонымен бірге бірнеше сөз тіркесімен белгіленуі мүмкін. Сөздің мағынасына оның белгілі бір лексика граматикалық мағынасынан нақтылы түрде көрінеді. Сөздің лексикалық мағынасы сол сөздің граматикалық мағыналарымен байланыста өмір сүреді.Сөздің тілдік табиғатын түсіну үшін оған тән және оны тілдегі басқа единицалардан ажырататын белгілерді білу қажет. Ол белгілер мыналар: Сөз белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігінен тұрады.Сөздің дыбыстық құрылымының бірлігі тілдің фонетикалық заңдарына орайласып жасалады. Сөздің дыбысталудан басқа тағыда бар: ол- мағына. Сөз дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұрады. Белгілі бір тілдегі сөз сол тілдің грамматикалық заңдары бойынша тұлғаланадыда өзіне тән формаларының бірінде көріне алады. Сөз грамматикалық жағынан біртұтас тұлғаланған единица. Сөз біртұтас тұлғалану қасиеті жағынан еркін сөз тіркесінен де тұрақты сөз тіркесінен де орнатылады [4]. Сөз құрылымдық тұйықтылығымен , яғни өзінің құрамына басқа бір сөзді ендірмеу қасиетімен сипатталады. Бір тұтас сөздің ішіне оның мағыналық бөлшектерінің аралығына, әдетте, басқа бір сөз ене алмайды. Ал сөз тіркесінің сыңарларының аралығына басқа бір сөздің енуі әбден ықтимал. Мысал, ауыл – ауылға бару, ауылға дейін бару тағы басқа. Сөздің морфема мен еркін сөз тіркесінен және сөйлемнен тағы бір айырмашылығы: сөз қалайда болсын, белгілі бір сөз тобына қатысты болады, соған тіленеді. Мысал: мен, сен, ол, өзі – есімдіктер, адам, құс, таспақа- зат есімдер, ақ, қара, қызыл- сын есімдер, жүр, оқы, көр- етістіктер, кеше, зорға, лезде – үстеу, кейін , таман, соң - септеулер. Сонымен, сөздің белгілі бір лексика грамматикалық топқа тіленуі оның басты белгілерінің бірі болвп саналады. Сөз сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған тұтас единица ретінде жұмсалады. Ол даяр түрінде сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамына қолданылады. Еркін сөз тіркесі мен сөйлем сөйлеу кезінде құрастырылса, сөз өзінен күрделі единицалар – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрамына бұрыннан бар даяр қалпына енеді. Сөз сөйлеу кезінде құрастырылмай, даяр күйінде жұмсалу қасиеті жағынан фразеологиялық оралымдар мен ұқсас, бірақ, фразеологиялық оралымдар сөзден басқаша өзіндік ерекшеліктері бар құбылыс. Басқа түркі тілдері тәрізді, қазақ тіліндеде күрделі сөздерді компоненттердің бір бірімен байланысу тәсілі тұрғысынан әдетте екіге бөлінеді. Құрамындағы сыңарлары сабақтаса байланысып құрылғандарын біріккен сөздерге, ал салаласа байланысып құрылғандарын қос сөзге жатқызады. Күрделі сөздерді осылай жүйелеу дәстүрге айналып кеткені мен, тіл мамандарының бұл турасындағы пікірлері бір жерден шығады деуге болмайды. Тегінде біріккен сөз болмаса , қос сөздердің таза лексикалық тұлға болуы болмауы жайында әртүрлі пікірлер бар. Мәселен, қайталама қос сөз турасында Н.К. Дмитриев «Башқұрт тілінің грамматикасы» деген еңбегінде: Екі сөзді қосарлау негізінде пайда болған лексикалық комплекс жинақтау, жалпылама, қайталау, экспрессивтік мағына білдіреді дегенді айтады [5]. Ал қазақ тілі мамандарының пікірлеріне келсек, мәселен, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев « Қазіргі қазақ тілі» атты еңбектерінде : «Қалыптаған тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір саласы – қос сөздерде болады» десе, ал, профессор Ысқақов болса, - қос сөздерді қайталап қолданудан ... лексикалық түсінігі өзгермейді, демек, жаңа сөз тумайды, тек грамматикаланады» дейді. Профессор Аханов « Грамматика теориясының негіздері» деген еңбегінде қос сөздердің үстеме буынды түрлерінен басқаларын күрделі сөз деп қарайды [6]. Сонымен, жоғарыда келтірілген пікірлерден қос сөздердің лексикалық тұлға болу болмауы әлі де шешімін толық таба алмаған мәселенің бірі болмақ. Компоненттері салаласу тәсілі бойынша құралатын қос сөздер тобы күрделі сөздердің ішінде ерекше орын алады. Олардың ерекшелігі тек құралу тәсілдерінде ғана емес, дыбыстық және морфологиялық нұсқаларында да семантикалық мағыналармен грамматикалық қызметтерінде де үнемі көрініп отырады. Осыған сәйкес қос сөздердің жалпы қолданылу шеңбері мен өрісінен байқауға болады. Мысалы, қос сөздер көркем әдебиет пен ауызекі тіл үлгілерінің бәрәнде де қолданылатын сияқты қосарлай арқылы сөз формаларын жасау тәсілі тіліміздегі негізгі сөз таптарының бәрін де қамтиды. Қос сөздердің құрамдарындағы компоненттер я бір сөздің өзінің ешқандай өзгерізсіз қайталанылуынан, я оның бір сыңарының не бір буынының, не бір дыбысының өзгеріліп, жамалуынан құрамды немесе мифологиялық жағынан бір тектеся синоним, я антоним сөздерін салаласып құралады. Негізгі осы ерекшеліктеріне қарай, қос сөздердің компоненттері семантикалық жағынан я бірдей, я пара- пар болады да синтаксистік жағынан я ұқсас, я тепе –тең болып отырады. Бірақ қос сөздердің компоненттері дыбыстық жағынан үнемі пара-пар я тең бола біреуі шарт емес. Сөздерді қайталау және қосарлау тәсілі өзінше ерекшелігі мол құнарлы жүйе. Бұл жүие бойынша сөзді қайталанудан я қосарлаудан белгілі мағыналар туады. Қос сөздер орыс тілінде де бар, бірақ олар сирек қолданылып тілден біздің тіліміздегідей кең орын алмайды: так-так , тук-тук т.б. Қос сөздердің бір бірімен қосарлануы я бір сөздің қайталануы арқылы жасалып біртұтас лексикалық мағына беретін сөздерді қос сөздер дейді. Мысалы: жөн- жоба, ойын-күлкі, асықпай-саспай. Жалпы түсіну, талдау мәселелерін жеңілдеті үшін қос сөздерді ең әуелі қайталама қос сөздер және қосарлама қос сөздер деген үлкен екі салаға бөліп алған дұрыс. Қайталама қос сөздер бір сөздің қайталануы арқылы жасалады: ойдым-ойдым, жалп-жалп, бетпе – бет т.б. Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшеліктеріне сәйкес, демек қалыптасқан сыртқы дыбыстық және морфологиялық формаларының өзгешеліктеріне қарай төрт болады: Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер. Қосымшалы түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер. Түбірдің бір дыбысының өзгеруі арқылы құралатын қос сөздер. Түбір ықшамдалып құралатын қос сөздер. 1) Ешқандай да қосымшалар жалғанбай ақ, бір түбір екі рет қайталау арқылы жасалатын қос сөздерге : жол- жол, биік – биік, әрең- әрең , қарқ- қарқ сияқты формалар жатады. Бұл қос сөздер әуелгі түбір бұл тұлғада тұрса, сол тұлғада тұрып жай қайталану арқылы жасалады. Осы себептен бұл топты жай- жай ( қайталама) қос сөз деп атауға болады.Мысалы: Лампа алған жұмысшылар бригада – бригада болып кеңесіп отыр. [8] Бұл сөйлемдердегі бригада – бригада ,үиір-үиір, қара-қара деген қос сөздердің бірде біреуі бостапқы түбірден мағына жағынан өзгеше болып түсінерліктей жаңа лексикалық мағына білдірмейді. Бірақ бұл қосарланған сөздердің әрқайсысының семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енген. Мысалы , бес қара қой деген тіркесті бес қора-қора қой деп айтуға болмайды. 2 . Қосымшасы түбірдің қайталануы арқылы жасалатын қос сөздер тобына түбірге жұрнақтарда, жалғаулар да жалғанып қосарланатын сөздер жатады. Бұл қос сөздерде де бір сөз екі рет қайталанады, бірақ қайталанатын сөздердің я біреуіне я екеуіне де бірден қосымшаларда жалғанады. Мысалы: Адам көре-көре көсем болады, сөйлей сөйлей шешен болады. Жүректен қызу –қызба кете қалса , өзге тәннен еш қызық іс табылмас (Абай). Ол кеше сол хабарды естіген соң, ел елдің баст -басты адамдарына кісі шаптырып жіберді. (М.Әуезов). Бұл мысалдардағы көре- көре-, сөилей- сөилей, басты-басты деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне де бір түрлі жұрнақ ( -е,-й,- ты) қосылса, қызу –қызба деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне екі түрлі ( -у,-ба) жұрнақ жалғанып тұр. Ал ел- ел дегенде тек соңғы сыңарына ғана жалғау(- дің) жалғанып тұр. Қайталанатын түбірге қосылатын қосымшалардың формаларына қарай, бұл топ мынандай салаларға жіктеледі. А) Екі компонентіне де қосымша қосылатын қос сөздер іштей екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топқа бөлінеді. Мысалы: үйдей- үйдей, таудай- таудай, айта- айта тағы басқа. Б) жылда – жылда, күнде- күнде, оннан- оннан, екіден- екіден тағы басқа. Ә) Қосымша екі компонентіне де қосылатын қос сөздер іштей екі сыңары екі түрлі жұрнақты (орынды –орынсыз, көрікті – көріксіз), бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы (үйді – үйге , қолды- қолына) немесе әр сыңары әр түрлі, жалғайлы ( бостан – босқа, өзінен - өзі, өзімен - өзі )бола береді. 3) Бір сыңарының дыбысы өзгеріп ( трансформаланып ) құралатын қос сөздерге ат – мат, кісі-місі, қағаз- мағаз, көже- мөже, шай- пай, қалт – құлт, сарт – сұрт сияқты формалар жатады. Тарихи жағынан алғанда , бұл топ та түбірдің бастпқы кездегі жай қайталануынан шыққан, олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларының ритмикалық жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптасқан. Бұл қос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды, олардың екінші сыңарлары бірінші компоненттерге қосымша ренк қана жамайды. Бірақ жамалатын сол мағыналық реңк бұл топтағы қос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олардың сыртқы дыбыстық өзгерісінің ерекшеліктеріне қарай , семантикалық айырмашылықтары болады. Мысалы, кісі- місі, нан – пан, сүт- мүт тәрізді қос сөздерден қомсыну , кеміту тәрізді мағына аңғартылса, сарт- сұрт , жалт- жұлт дегендердің семантикалары олардан мүлдем басқа [8]. Дегенімен, бұл қос сөздердің синтаксистік және стилистикалық қызметтерінде іштей ұқсастық жоқ та, жалпы қасиеттері де бірыңғай. Бұл қос сөздердің әдетте екінші сыңарлары өзгереді. Бірақ өзгеріс сол екінші сыңардан бірде дауыссыз дыбысында, бірде дыбысты дыбысында болып отырады. Мысалы, сүт – мүт, қой- мой, сиыр- миыр, шай- пай дегендерді қайталанатын сыңардың бірінші дауыссыз дыбысы өзгерсе , арс- ұрс, тарс- тұрс, жалт – жұлт дегендерде қайталанатын компоненттердің дауысты дыбысы өзгерген. Ал бұл өзгерістердің заңдылықтары мынындай: а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса , ол дыбыс қайталанғанда көбінесе м (тас – мас, қол- мол, көз- мөз, тіс –міс,қазы – мазы) , әредік с (кемпір – семпір, мәре- сәре) , немесе п ( шай- пай, нан – пан) дыбыстарына ауысады. ә) Егер сөздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыссыз «м » дыбысы қосылады. Мысалы, ат – мат, ет – мет, от – мот, іс –міс, ұн – мұн тағы басқа. б) Егер қайталанатын бірінші түбірде ( еліктеуіш сөзде) ашық дауысты дыбыс болса, қайталанатын екінші жаңғырық сөзде ол дыбыс еріндік қылсаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы: арс – ұрс , даң – дұң , шаң – шұң , тақ – тұқ , шақыр – шұқыр тағы басқа . Бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздерге ап – ащы , еп – ескі, бүп- бүтін,қап – қара , теп – тегіс сияқтылар жатады. Қос сөздердің бұл түрлері үстеме буынды қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме ( я күшейтпе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонентінің әрі ықшамдалып , әрі соңына «п» дыбысының жамап алынуы, бір тұйық я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бұл күшейтпе буын сын есімнің негізіне мынандай екі түрлі жолмен үстелетін болып қалыптасқан . а) Егер қайталанатын негіздің бірінші буыны ашық болса, ( ал буынның жалаң я күрделі болуы шарт емес), оның алғашқы ашық буынына қатаң еркіндік «п» дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу , я тұйық буынға айналады. Мысалы: таза – тап – таза , күрең – күп – күрең, қара – қап – қара , аласа – ап- аласа, ұзын – ұп – ұзын тағы басқа. ә) Егер қайталанатын негіздің бірінші буыны жабық, я бітеу болса, сол алғашқы бітеу буынның соңғы дауыссыз дыбысы түсіп қалады да , оның орнына қатаң «п» дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша я тұйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы: кең –кеп-кең, сұр – сұп –сұр , жақсы – жап – жақсы; Қайталама қос сөздер тіліміздегі негізгі грамматикалық сөз таптарының бәрінен де жасалады, қайталанатын сөз қай сөз табына тән болса, туған қайталама сөз де сол сөз табына қатысты болады. Мысалы, шелек- шелек, тау-тау, жылға – жылға, ұя – ұя, жақсы – жақсы, үлкен –үлкен, бір – бір, кім – кім, жеті – жеті, қай – қай, қалай – қалай, (есімдіктер), кел де кел, айт та айт , келейік те келейік, бара –бара, оқып –оқып, (етістіктер) моһ-моһ, көс – көс, сорап- сорап, ой- ой ( одағайлар) тағы басқа. Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа – басқа екі түрлі сөздерден құралады. Мысалы: ата-ана, үлкен- кіші, ертелі- кешті, бес –алты,ісіп –кеуіп, сүріне –жығыла, әні –міні , әрі – бері, алды – арты тағы басқа. Қосарлама қос сөздер мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады. Мысалы, әке –шеше, үлкен- кіші, ертелі- кешті, бес –алты,ісіп –кеуіп, сүріне –жығыла, әні –міні, әрі – бері, алды – арты, алты жеті, туған өскен, тәрізді сөздерді алсақ, олардың әрқайсысының компоненттері , біріншіден, мағына жағынан бір біріне орай, өз ара бір бірімен жақын , ыңғайлас сөздер болса, екіншіден, олар морфологиялық төркіні жағынан да бір тектес , демек, белгілі бір ғана сөз тобына тән, әрі формалары біркелкі сөздер , үшіншіден, осындағы әрбір қос сөздің компоненттері синтаксистік қызметтері жақтарынан бәріне бірі әрі бағынбай, әрі бірінен бірі тәуелсіз болып салаласа құрылған күрделі сөздің бірі мен бір тең, табиғи бөлшектері есебіне қызмет етеді. Бұл аталған үш түрлі ерекшелік қосарлама сөздердің күрделі сөз болып жасалуына негізгі таяныш болумен қатар, олардың өзге күрделі сөздерден ажырауына да негізгі белгі есебінде қызмет етеді [9]. Компоненттері морфологиялық жағынан бір тектес, синтаксистік жағынан өз ара тең болғандықтан, қосарлама қос сөздің мағынасы құрамындағы екі компоненттің де мағынасын бірдей қамтидыда, жалпылау, тапшылау, жинақтау, болжалдау, мөлшерлеу тәрізді ұғымдарды білдіреді. Осылай болуы заңды да нәрсе сияқты. Өйткені екі компонентті де бірдей белгілі бір сөз табына ғана тән әрі тектес , әрі тұлғалас сөздер болғандықтан, қосарлама қос сөздің мағыналық құрылымында я жалпылау, я жинақтау, я топшылау қасиеті болмасқа ешбір лайығы жоқ. Бұл қағиданың дұрыстығын мынандай мысалдардан анық аңғаруға болады. Мысалы: зәре –құт, дос – жар, шам –шырақ,үлгі - өнеге, бәле – жала, мінез – құлық, етек- жең тәрізді күрделі ( қосарланған) зат есімдердің қай қайсының мағыналық құрамын алсақ та, олар құрамындағы жеке дара зат есімдерінің мағыналарын түгел қамтып, жалпылау, жинақтау ұғымдарын білдіреді. Ал жеті-сегіз, үш – төрт , қырық – елу, сексен-тоқсан сияқты қосарланған күрделі сан есімдерден болжамдау, мөлшерлеу ұғымдары түсінілмеді. Қосарлама қос сөздің екі сыңары екі түрлі сөздің бір бірімен қосарлануы арқылы жасалады. Қосарлама қос сөздер мағынасы жақын сөздерден жасалады: туған – туысқан, сый – құрмет, бес – алты, ас – су тағы басқа. Қосарлама қос сөздердің құрамдарындағы компоненттер мағына жағынан өзара ыңғайлас болатыны сияқты , олар дыбыс ,буын және реті жақтарынан да үйлес, үндес болып құралады. Екі түбірден қосарланып жасалған қос сөзді қосарлама қос сөз дейді. Әдетте мағыналары бір біріне жақын синоним сөздер немесе мағыналары бір біріне қарама – қайшы келетін антоним сөздер қосарланады . Мысалы, аяқ – табақ, құрт – құмырсқа, құрбы – құрдас, әке – шеше тағы басқа. Бұнда аяқта, табақ та ыдыстар, құрт та, құмырсқа да жәндіктер, құрбы да құрдас та замандастар, әке де, шеше де ата аналар да. Ал кәрі – жас, үлкен – кіші , қысы жазы деген қос сөздердің бірінші сыңары екіншісінің мағынасына қарама қайшы келіп отыр. Осы қасиеттері жағынан қосарлама қос сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне ұқсас, сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне ұқсас , жақын болып келеді. Олардың сыңарлары тұлғалас болып отырады. Бұндай қос сөздерді кейде арасына жалғаулық шылауларды келтіріп , бірыңғай мүше етіп қолдануға болады. Мысалы: кәрі –жас түгел жиналды – кәрі мен жас түгел жиналды, айқай –шу тиылды- айқай да , шу да тыйылды тағы басқа. Қосарлама қос сөздердің құрамы мынандай болады. Мағынасы бір біріне жақын (синоним) я қарама –қайшы ( антоним) сөздер қосарланады. Мысалы: аға –іні, үлкен – кіші, алыс – жақын, қысы – жазы. Бір мағыналы ( сыңары) екінші сыңары мағынасыз сөздер қосарланады. Мысалы: бала –шаға, жүн –жұрқа, көйлек-көншек.Қазіргі кезде мағынасыз делінетін сыңарының ерте кезде мағынасы болған , тек кеін ұмытылып қалған. Ондай сөздердің көпшілігі көне сөз немесе басқа тілден енген сөз болып есептелінеді. Мысалы: бала сөзі , кішкентай деген ұғымды білдірген. Екі сыңары да мағынасыз сөздер қосарланады. Мысалы: ығы – жығы, оқта – текте. Бұл сияқты сөздер қазіргі кезде ешбір мағына білдірмесе де бұрынғы кезде мағынасы болған. Мысалы: ығы сөзі де, жағы сөзіде көне түркі тілінде жиын деген мағынаны, оқта да, текте де кейде деген мағынаны білдірген. Кейінгі кезде ғана қалыптаса бастаған бір топ қосарланған сөздер бар. Олардың сыңарлары кейде бір тұлғада, кейде әр тұлғада бола береді. Мысалы: үгіт – насихат бөлімі, оқу – ағарту саласы, саяси –экономикалық жағдай, қоғамдық – саяси әдебиет тағы басқа. [9] Қос сөздердің қайталама түрді де , қосарлама түріде әрқашан дефис арқылы жазылады. Қосымша сөйлем ішінде негізінен қос сөздің екінші сыңарына жалғанады. Мысалы: барар – бармасымды , құртқа біледі деген сөйлемде 1 жақ тәуелділік жалғауы (-ым) мен табыс септік жалғауы (-ды) қос сөздің екінші сыңарына да ортақ: барарым-ды. Күрделі сөздер құрамы екі сөзбен шектелмей, одан артық сөзден де бола беретіні белгілі. Ал қос сөздер құрамы екіден аса қоймайды. Күрделі сөздер компоненттері арасында басқа сөзді сыналап қою мүмкін болмаса , көпшілік қос сөздер сыңарлары арасына үшінші бір сөзді қоюға болады. Мысалы: төсек –орын ( төсек те орын); жақсы – жаман ( жақсы да жаман); сөйлей – сөйлей ( сөйлей де сөйлей); сарт – сұрт ( сарт та сұрт) тағы басқа. Бұдан кейін көпшілік күрделі сөздерден сөз тудырушы жұрнақтар арқылы басқа бір сөз тудыруға болады.Мысалы: биыл- биылғы, қоян – қоянша, ән сал - ән салғыш, аққу-аққудай тағы басқа. Қос сөз бойында ондай қасиет байқалмапты. Күрделі сөздердің арғы тегі негізінен, сөз тіркесі, неткен саяқ болмаса, копшілік күрделі сөздерге негіз болған сөз тіркесін тауып, оны түсіндіруге болады, ал қос сөздер олай етуге келмейді. Өйткені, ол сөз тіркесінен ажырмаған. Оған: тарс – тұрс,ет- мет, шай –пай, у-шу, емін – еркін, тері – терсек тәрізді мысалдар дәлел бола алды. Морфологиялық сипаты, яғни морфемалық құрамы жағынан қос сөз сыңарлары аса күрделі болады, мәселен, қайталама қос сөздердің жалаң түбірлердің жай қайталануынан да қосымшалы сөздің қайталануынан да бола береді. Қосарлама қос сөздердің компоненттеріне келсек, олар да, біріншіден, сөздердің қосымшасыз қосарлануынан ( төсек –орын, тері – терсек), үшіншіден, күрделі сөз бен жалаң сөздердің қосарлануынан ( бүгін – ертең, ағайын – туған) жасалады. Демек, күрделі сөз компоненттері морфологиялық құрамы жағынан жинақы, бір ізділеу болып келсе, қос сөздердікі бытыраңқы, ала –құла болып келеді. Фонетикалық жақтан қос сөздердің компоненттері буын, дыбыс жақтарынан үйлесіп, ыңғайласып, ұйқасып отырады. Солпы тәрізді сөздердің компоненттері екі; мең-зең; у-шу;тәріздікі бір буыннан тұрады. Абысын – ажын дегенде екі компоненті де бірыңғай дауысты «а» фонемасынан басталса, жүн – жұрқа дегенде бірыңғай дауыссыз «ж» фонемасынан басталып тұр. Қос сөздер ішінде бұл сияқты ассонанс, аллитерация құбылыстары жиі ұшырайды. Ал күрделі сөзде бұл кездеспейді. [11] Қос сөз құрамындағы сөздердің сөз табына қатынасына келсек, оның құрамында күрделі сөздердей емес, сөз таптары түгелдей кездеседі. Мысалы: зат есім де ( жүген- құрық, жер –су) , сын есім де ( улкен –кіші, ащы – тұщы), сан есім де( бір –екі, он – онбес) есімдік те (қай –қайсысы, кімде –кім), етістік те ( жатып – тұрып, келді –кетті), үстеу сөз де ( ерте –кеш, әрі – бері), еліктеу сөз де (шатыр – шұтыр, маң – маң), әр тарап сөз де (бар – жоқ) шылау сөз қатысы да (көзбе –көз), одағай сөзі де (шөре –шөре) кездеседі. Ал күрделі сөздің құрамында, мәселен, көмекші сөз болмайды. Қос сөздер ішінде зат есім құрамына кіретіндерге: қап –қап, мая-мая, қарын –қарын, шай –пай, ұры – қары, қауіп – қатер, құрал – сайман, сый – сипат, дау – шар тәрізді сөздер жатады. Сын есім құрамына енетіндерге : ұсақ – түйек, ескі – құсқы, арық – тұрақ, жаман – жәутік, ашық – жарқын , келімді –кетімді, жалаңаш – жалпы, үп – үлкен, биік – биік, ойқы – шойқы тәрізді қос сөздер жатады. Қорытынды: қос сөз мәселесі зерттелмеді дей алмаймыз; ол турасында құнды пікірлер, тұжырымдар да аз емес, соған қармастан, оны лексикалық тұрғыдан егжей – тегжейлі зерттеп, тілдің әр саласына жататын жақтарын ашып алмай, оны бір ғана құбылыс деп қарау дұрыс болмайды. Сөз затында , белгілі бір ұғым , оған орайлас мағына білдіріп, соған дербес атау болады. Қой аузынан шөп алмас тәрізді тұрақты тіркес тұлғалары да белгілі бір ұғым білдіреді, бірақ ол кәдімгі сөздердей емес, айтайын дегенін тура емес, бейнелеу жолымен білдіретін амал болады. Ал кәрі жілік, төс қалта сияқты лексикаланған тіркеске келсек, бұлар да жілік, қалта деген сөздерден мүлде басқаша бір ұғым, мағына, соған берілген дара атау емес, жалпылама ұғымы бар, сөзді тегі, қызметі, туыстық қатынасы, материалы тағы сол сияқты жақтарын қоса қабат қамтитын күрделі атау болмақ, ал қос сөздерден мәселен, мәндес, ұштас, қайшы мәндес тәрізділерді жинақтап, жалпылап, жеткізудің құралы болады. Тілге құбылыс материалы ретте қызмет ету үстінде бұлардың басы осылайша қосылғанмен затында бұлар бір емес, әр басқа тілдік құбылыстарға жатпақ [11]. Бұдан шығатын қорытынды – тілде атаулық қызмет атқарып лексикалық мүддені өтейтін құрылысы күрделінің барлығы бірдей сөз бола бермейді екен. Қазақ тіліндегі түбір сөздер жасалу тәсілдеріне және құрамына қарай бес түрге бөлінеді: Негізгі түбір сөздер. Қосымшалы түбірлі сөздер. (Сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалған түбір сөздерді қосымшалы түбір сөз деп атаса да болады). Біріккен түбір сөздер. Тіркесті түбір сөздер. Қос түбір сөздер. Негізгі түбір сөздер қазіргі қазақ тілінде сөз элементтеріне бөлінбейтін, жеке тұрғанда толық мағыналы лексикалық единицалар. Қазақ тілінің өзінің негізгі түбір сөздері – қазақ тілінің сөздік қоры болып саналады. Басқа барлық туынды түбір сөздер осы негізгі түбірден өрбіп дамиды [12] Қосымшалы түбір сөздер қазақ тілі грамматикасында туынды түбір деп те аталып жүр. Дұрысында, негізгі түбірден басқаларының барлығы да туынды түбірлер. Қолданылып жүрген қазақ тілі оқулықтарында қосымшалы түбір (туынды түбір) жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздер делінген немесе негізгі түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған сөз туынды түбір деп аталған. Бұл анықтамалар қосымшалы түбір туралы ұғымды толық бере алмайтын сияқты. Себебі тілімізде көргенсіз, білместік, белбеулік т.б. сияқты көптеген қосымшалы түбір сөздер бар немесе туынды түбірлер бар. Бұлардың негізгі түбірден емес, біріккен түбірден, қысқарған сөздерден тіпті кейбір грамматикалық формалардан да (есімше, тұйық етістік) жасалатынын аңғарамыз. Қазақ тіліндегі қосымшалы түбірлер негізгі түбірлерден (білім), қосымшалы түбірден (білім-сіз), біріккен түбірден (белбеулік), есімше формаларынан (көрінеді), тұйық етістіктен (оқулық, байлаулы). Қосымшалы түбір сөздерде сөзжасамдық қызметті ең соңғы сөзжасамдық қосымша атқарады. Олардың құрамында бірнеше сөзжасамдық жұрнақтар болуы мүмкін. Біріккен түбір сөздер де, қосымшалы түбір сөздер сияқты, жаңа ұғымды атау қажеттілігінен туған. Біріккен түбір екі сөзден, кейде үш сөзден бірігіп, бір лексикалық мағынаға ие болып қалыптасқан біртұтас сөз. Қазақ тіліндегі біріккен түбір сөздер де қазақ халқының қоғамдық өмірі мен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан тілдік құбылыс. Оттегі, шекара, орынбасар, баспасөз т.б. сияқты көптеген біріккен түбір сөздер жаңа қоғамдық өмірде жаңа ұғымды атау қажеттілігінен пайда болса, білезік, қарақат ағайын сияқты біріккен түбірлердің құрамындағы компоненттерінің ара жігі кірігіп, тұтасып кеткен. Біріккен сөздің мұндай түрін тіл білімінде кіріккен сөздер деп атайды. Біріккен түбірлердің соңғылары көне сөздер. Олар көне заманнан бері қолданылу барысында сөз аралығындағы дыбыстарының, үндестік заңы бойынша, түрлі өзгеріске түсіп, ықшамдалу нәтижесінде бүтіндей жаңа тұлғаға айналған. Демек, біріккен түбірлер де, басқа тілдік құбылыстар сияқты эволюциялық жолмен біртіндеп пайда болған туынды сөздер. Күрделі сөздердің бір ботын құрайды. Біріккен түбір сөздерді құрамындағы жеке сөздердің дыбыстық қалпын сақтау дәрежесіне қарай негізгі екі топқа бөледі [13] Бірінші тобына екі компонентінің де дыбыстық жағы түгелдей немесе жартылай өзгеріп, ара жігі белгізденіп тұтасып кеткен сөздер жатады. Мысалы: білезік, күндіз, сексен, тоқсан, алпыс, ағайын, өмілдірік т.б. Біріккен сөздің мұндай түрін тіл білімінде кіріккен сөздер деп атайды. Екінші топқа жататын біріккен сөздердің құрамындағы екі компоненті де қандай сөздер екендігі оның көрініп тұрды, дыбыстық қалпы толық сақталады. Мысалы: айбалта, қаптесер, бозбала, асқазан, күнбатыс т.б. Осы топта жататын біріккен сөздердің кейбіреулерінің бір компонентінің дыбыстары өзгереді. Мысалы: белбеу, қолғап, қыстыгүні, жаздыгүні, күндізгүні т.б. Біріккен түбірдің құрылымындағы компоненттері өзара тіліміздің сөз тіркестерінің тіркесу жүйесіне сәйкес, солардың негізінде тіркесіп қалыптасқан. Олардың құрамындағы компоненттері, негізінен, екі түбір сөздің ешқандай қосымшасыз қабысу тәсілімен тіркесіп барып біртұтас сөзге айналған күрделі түбір сөзер. Біріккен түбір сөздердің тұлғалық жүйелілігі мынандай топтарға бөлінеді: Біріккен сөздердің екі сыңары да өз мағынасында, бірақ дыбыстың жүйесі өзгерген тобы: биыл, белбеу, жаздыгүні т.б. Мұндай сөздер кіріккен сөздер деп аталып жүр. Дыбыстық жүйесі өзгермей біріккен сөздер. Бұлардың құрамындағы сөздердің мағыналары әр түрлі қатынаста болады: а) екі сыңары да өз мағынасында болды: күнбағыс, қарақат, қолтума т.б.; ә) екінші бір затқа ұқсастығына сәйкес біріккен сөздер: ботатабан, жүйеқарын, итмұрын, тасжарған т.б.: б) аталатын заттың, жәндіктің бір белгісіне сәйкес біріккен сөздер: сарышұнақ, қосаяқ, қарақұс, аққу т.б.; в) аталатын заттың қимылына, іс - әрекетіне сәйкес біріккен сөздер: қаптесер, қанішер, жанашыр т.б.; г) жер, су, адам аттарын білдіретін біріккен сөздер: Ерғали, Ақсу, Көксу, Қаратау т.б.; д) екі сөзден бірігіп, бір лексикалық бүтін болып қалыптасқан оралымдардан жасалғандар: бесаспап, немқұрайды т.б. [16, 102] Тіркесті түбір сөздер де, біріккен түбір сөздер сияқты, екі сөздің мағыналық жақтан өзара тұтасып бір лексикалық бүтінге айналуынан туады. Қазіргі қазақ тілінде кешқұрым, ашуда, жамбас, күнбағыс сияқты сөздердің екі сөзден құралғандығы белгілі болып тұрса да, бұлардың дыбыстары күрделі өзгеріске түсіп, бір – бірімен кірігіп тұтасып кеткен. Сондықтан бұлардың жазылуы да ешқандай талас тудырмайды, тұтас бір сөз ретінде бірігіп жазылады. Ал тілімізде ақ – қу, тасбақа, ит – мұрын, ақ – көңіл, күн – бағыс тағы осы сияқты көптеген сөздерді бір лексикалық бүтін күрделі сөз деп танимыз. Мұндай сөздердің жазылуында ала – құлалық сақталған, біраздары бірге, ал біраздады бөлек жазылып тұр. Қазақ тілінде сөзжасамның өнімді тәсілдерінің бірі екі сөзден құралған күрделі сөздер. Екі сөзден жасалған күрделі сөздер бірігу арқылы, тіркесу арқылы және қосарлану арқылы жасалады. Бұлардың қайсысы болса да, заттың, құбылыстың, белгінің, қимылдың атауын білдіретін түбір сөздерге жатады да, қазақ тілінің сөздік құрамына енеді. Тіркесті түбірдің құрамындағы сөздердің мағыналары өзара логикалық үйлесімді болады [13]. Қазіргі қазақ тілі жан – жақты тексеріліп, көптеген ірі жаңалықтарға, үлкен табыстарға жетіп отыр. Сөзжасам саласында, оның ішінде күрделі сөздер өз табиғатына сай зерттеліп, бірқатар мәселелердің басы ашылып, көптеген жаңалықтар қосылды. Күрделі сөздердің теориялық заңдылықтарының терең зерттелуіне лингвистердің қосқан үлестері зор деп айтуға болады. Қазақ тіліндегі аналитикалық сөзжасамның өнімді тәсілдерінің бірі – сөздерді бір – бірімен тіркестіріп термин жасау. Сөзжасам жүйесінде осы уақытқа дейін сөз болып қозғалмаған мәселенің бірі – мағына жағынан өзара байланысты ұғымдарды атау барысында бір сөздің бірнеше сөзбен ған шектеліп тіркесуі. Бұл мәселе қазақ тіл білімінде аз зерттелген, шешімін толық таппаған мәселе болып табылады. Сөздерді тіркестіру тәсілі арқылы термин жасаудың тіліміздің сөздік қорынан алатын орны ерекше. Термин жасаудың тіліміздің сөздік қорынан алатын орны ерекше. Сондықтан да ондай термин – тіркестердің тілдік табиғатын айқындап, оған ғылыми тұрғыдан талдау жасаудың маңызы зор. Белгілі бір ұғым төңірегінде бір сөздің бірнеше сөзбен ғана тіркесуі тілімізде қалыптасқан дәстүр. Олардың тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты лексикалық қасиетінің бірі болып табылады. Негізгі ұғымға ие ұйытқы сөздің бірнеше сөзбен тіркесіп, мағына жағынан өзара байланысты құрылымдық топтар, яғни атауыш сөздер құрап, негізгі ұғым төңірегінде ғана тіркесіп жұмсалып, тілімізде термин қызметін атқаратындағы белгілі. Жұмысымыздың белгілі. Жұмысымыздың мәселесі ретінде, біз, сөздердің бір – бірімен тіркескен күйінде бір сөз табының құрамына еніп, сөз тіркесінің бір сыңары ретінде жасалудың және морфологиялық тұрғыдан тұтас тұлғаланып, сөйлемде бір мүшенің қызметін атқаратындығын байқадық. Қазақ тіліндегі тіркес тұлғасындағы атаулардың тілдік табиғатын айқындау үшін оның негізгі қасиетін белгілеу және осыған сүйене отырып оған анықтама беру – жұмысымыздың қамтылған, мәселелердің бірі. Жалпы сөзжасамдық тіркестерді талдау барысында олардың кейбір сипаттарын да талдауға мүмкіндік болады. Олар: мағынадағы тіркестердің құрамы мен қолдану ерекшеліктері; қалыптасу, жасалу жолдары; құрылымдық сипаты; басқа тіркестерге қатысы; мағыналық түрлері жәнеолардың термин ыңғайында жұмсалуы. Мәтін ішінде тілдік тұлғалар, мысалы күрделі сөздер – КС, еркін сөз тіркестері – ЕСТ, фразеологиялық оралым – ФО, терминдік аталуы тіркестер – АТ деп қысқартылып қолданылады [17] Жалпы тіл білімінде сөз тудыру, сөз жасау жүйесі жеке сала ретінде зерттеліп жүр. Түркологияда бұл мәселе морфология көлемінде беріліп жүргенімен, сөжасамды тіл білімінің жеке дербес саласы ретінде ғылыми тұрғыдан дәлелденді. Қазақ тіл білімінде тіліміздің сөзжасамы жеке сала ретінде зерттелуі кейінгі кездің жемісі болып табылады. Жалпы тіл білімінде тіркесті терминдер туралығалым – тілшілерінің пікірлері әр алуан. Тіркесті терминдердің құрамы мен қолданылуының тұрақтылығымен, мағына тұтастығымен, дайын күйінде қолданылуымен байланысты фразеологизмдермен араластырылып тұр. Бұл пікірді тіл білімінде жақтаушылар да (Л.И.Розензон, А.И.Молотов т.б.) жақтамаушылар да (К.Аханов, А.Байтелиев, Б.Рысбай т.б.) бар. Сондықтан, жұмысымызда термин – тіркестердің басты белгілерін саралай отырып. Олардың фразеологиялық оралымдармен ұқсас жақтары мен айырмашылықтарын көрсетуді мақсат етіп алдық. Сөзжасам жүйесінде тіркестіру тәсілі арқылы жаңа сөз тудыру тілімізде орныққан тәсілге айналғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері де мол, ерекшеліктер мен заңдылықтарды талдаудың тіл теориясы үшін де, практикасы үшін де маңызы зор. Тіліміздегі жаңа сөз жасаудың ең өнімді тәсілдерінің бірі – сөздердің бір – бірімен тіркесіп, номинация жасауы. Мұндай тілдік құбылыс тілімзде күрделі сөз (КС) аталып жүр. Күрделі сөз – сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалатын сөздердің бір тобы [14] Қазақ тілінде, сондай – ақ түркі тілдерінде сөз бұрынырақтан бері арнайы зерттеудің нысаны болып келеді. Күрделі сөз туралы Қ.Жұбанов, Н.Сауранбай, Ә.Ермеков, Г.Жәркешова, А.Ысқақов т.б. ғалымдардың еңбектерінде алғаш рет сөз болса, одан кейінгі ғылыми зерттелулерде күрделі сөз табиғаты арнайы қарастырылды. Күрделі сөз, оның басқа тілдік құбылыстардан ерекшелігі қазақ тіл білімінде К.Аханов, А.Байтелиев, Б.Рысбай, Ж.Шакенов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жүйелі түрде зерттелінеді. Бұл салада көптеген ғылыми жұмыстар істелгенімен, күрделі сөздердің тілдік табиғатына түбегейлі зерттеліп біткен жоқ. Осы салада арнайы қарастырылмаған мәселенің бірі ретінде бір сөздің бірнеше сөзбен ғана тектеліп тіркесіп, номинация жасауын зерттеген ғалым Б.Рысбай осы тілдік құбылыстарды «шектеулі тіркестер» деп атайды [17]. Аталған ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, біз тілдік құбылыстардың ішінде әлі де болса табиғаты жете ашылмай жүрген тіркес түріндегі атаулар: асық жілік, ортан жілік, темір жол, ортақ етіс, өзгелік етіс, ашық сот т.б. қарастырдық. Бұндай тіркескен сөздер тобын орыс тілі білімінде зерттеушілер «сложные слова», «фразеологические выражения», «собственные устойчивые сочетания», «лексически ограниченные словосочетания» деп әр түрлі атайды. Қазақ тіл білімінде де бұл мәселеге қатысты тіл мамандарының пікірлері де әр түрлі. Олардың бір тобы мұндай тіркескен сөздер тобын күрделі сөз деп таныса [19], екінші бір тобы оларды еркін тіркеске жатқызады. [9]. Сөз бен сөзді қабыстыра біріктіріп жаңа сөз жасау қазақ тілінің әріден келе жатқан дәстүрі.Бұлардың құрамы әбден жымдасып, бұрынғы жігі білінбей, бір сөз болып кеткен (қолғабыс, бүгін, биыл т.б). Күрделі сөздердің құрамы түбір мен түбірдің (немесе түбір мен негіздің, я негіз бен негіздің) бірігуінен, қосарлануынан, тіркесінен құрала береді (қолбасшы, айбалта, сары май, кәрі жілік, бел орақ т.б.). Күрделі сөздерді жазуда бірізділік қалыптаспаған. Екі сөзді біріктіріп жаңа сөз жасау сөзжасамның өнімді тәсілінің бірі. Тіркескен күрделі сөздердің өзіндік сөзжасамдық ерекшеліктері бар. Олар да екі не одан да көп мағыналы сөздерден жасалып , біртұтас лексикалық мағына беретін сөздер. Бұлар құрамы, мағынасы, атқаратын қызметі жағынан біріккен және қос сөздермен бірдей, сөзді тануға қойылатын белгілерге толық жауап береді, айырмалары емлемен байланысты. Тіркескен күрделі сөздер сан алуан. Мысалы: бала бақша, бал қаймақ, бұзау балық, ала жаздай,қара көк, қызыл күрең, жақсылық қыл, көмек ет т.б. Тіркескен күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлардың бәрі де сөзжасамдық қызмет атқарады. Қысқарған сөздер ықшамдап айту, жеңілдетіп қолдану заңдылығына байланысты туады. Қазіргі күні олардың түр-түрі туып жатыр. Мысалы:әріптік, буындық, аралас қысқартулар. Сөздердің күрделі түрлерінің айырым белгілері сөздің айырым белгілеріне жауап береді, олармен бірдей деп кіріспе бөлімде айттық. Сол себепті, күрделі сөздерді, олардың түрлерін сипаттау және жасалу жолдарын талдау алдында, жалпы сөз туралы жалпы түсінік жасап алуды жөн көрдік. Ұғым мағынамен ұштасып, ойлаумен қабысып өзара тығыз байланысып отырады. Ойлау да ұғым да сөз арқылы көрінеді. Бір сөзден де көп сөзден де бір ұғым жасалады. Бір сөз бірнеше ұғымды да білдіреді. Сөз бен ұғымның бірдей еместігін көп мағыналы сөздер мен синонимдер арқылы білуге болады. Қазақ тіліндегі жел мен самалды алайық алғашқысын күшті соққан түрі, соңғысы жанға-жайлы жеңіл түрі деп ұқсақ, қырғыздар керісінше түсінеді. Яғни шамал деп күштісін жел деп жұмсақ жел түрін айтады. Қазақтар малай деп біреудің есігінде жалданып жүрген қызметші жалшы дегенді ұғады. Ал башқұрт-татар тілдерінде малай деген сөз бала деген ұғымды білдіреді. Синонимдер бірнеше сөздер арқылы бір ұғымды білдірсе, көп мағыналы сөздер бір сөзбен бірнеше ұғымды көрсетеді. Мағына ұғымның айқындалып қалыптасқан формасы. Ұғым – дүние жүзінде қанша халық қаншама тіл болса, соның бәріне ортақ нақ бірдей. Қазақ халқы күн, жер, ыстық, суық, су, сүт ет нан дегендерді қалай түсінсе өзге халықтар да дәл солай түсінеді. Ұғым-заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып топшыланған жалпыланған бейнесі. Ұғым тілде сөз арқылы айтылады, сөз мағынасына тіркеледі. Белгілі бір ұғымдарды білдіретін және ол ұғымдарды өзінің мағыналарында бейнелейтін сөздер өздері белгілейтін ұғымдар арқылы шындық болмыстың белгілі бір шақтарын, ойдағы құбылыстар мен заттарды топшылап бейнелейді. Ұғым – дүние жүзінде қанша халық қаншама тіл болса, соның бәріне ортақ нақ бірдей. Қазақ халқы күн, жер, ыстық, суық, су, сүт ет нан дегендерді қалай түсінсе өзге халықтар да дәл солай түсінеді. Ұғым-заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып топшыланған жалпыланған бейнесі. Заттар мен құбылыстар адам санасына әсер етіп, сәулесін түсіреді де олардың басты белгілерінің ойда қорытылып топшыланған бейнесі – ұғым пайда болады. Ұғым адамдардың қоғамдық практикасы арқылы сөзге мағына болады. Заттар мен құбылыстар сөз арқылы белгіленеді де сөздердің білдіретін ұғымы мен мағынасы арқылы белгілі болады [20]. Сөз ұғымды білдіреді дедік. Ұғым сөздің негізінде туып өмір сүреді. Қандай бір сөзде болсын белгілі бір мағына болады, бірақ сөздердің барлығы бірдей ұғымды білдіре алмайды. Мысалы одағай сөздерде белгілі бір мағына болғанымен, ұғымды білдіре алмайды. Кейбір шылау сөздердің де ұғымға қатысы болмайды. Мысалы: Мына аттың желісі желіс-ақ екен! Деген сөйлемдегі ақ деген шылау сөзде күшейту мағынасы бар да, Сәлемімді айттың ба? деген сөйлемдегі ба деген шылау сөзде сұраулық мағына бар бірақ бұлардың ешқайсысы ұғымды білдірмейді. Ойлау категориясы ретінде қаралатын ұғымда эмоциялық бояу болмайды. Әр түрлі халықтардың ұлттардың барлығына бірдей жалпылама ортақ болады. Ал сөз мағынасына келгенде қазақ тіліндегі сөздердің мағынасымен өзге тілдердегі сөздердің мағынасы дәл бірдей болу мүмкін емес. Құрылысы өзге тілдер түгілі бір системадағы туыс тілдердің сөздері де бірімен бірі кейде ұқсасқанымен, көбіне үйлеспей жататындығы сөзсіз. Туыстас тілдердегі сөздер бір-бірімен дыбыстық комплексі жағынан ұқсату болып келгенмен мағына жағынан алшақ-алшақ болу ғажап емес. Қазақ тіліндегі жел мен самалды алайық алғашқысын күшті соққан түрі, соңғысы жанға-жайлы жеңіл түрі деп ұқсақ, қырғыздар керісінше түсінеді. Яғни шамал деп күштісін жел деп жұмсақ жел түрін айтады. Қазақтар малай деп біреудің есігінде жалданып жүрген қызметші жалшы дегенді ұғады. Ал башқұрт-татар тілдерінде малай деген сөз бала деген ұғымды білдіреді. Сөздің мағынасында әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі, өзіндік бояуы, өзіндік мәні өзіндік сипаты болады. Мәселен тұз деген сөзді орыстар соль, тұздықты-соус дейді. Бұл ұғым екі халыққа бірдей. Бірақ мағыналық жағынан дамуында екі тілде өзгешелік бар. Соль – деген сөздің орыс тілінде бірнеше ауыс мағынасы бар, оның есесіне соус деген сөз ешқандай ауыс мағынада айтылмайды. Ал қазақ тілінде керісінше Тұз деген сөзде ауыс мағынада азырақ та тұздық сөзінде көбірек қолданылатындығын байқаймыз. Мысалы Кешпен отырып Аян «романға» кірісті... жиналған барлық ой сезім тұздықтарын қалам арқылы қағазға төкті. (С.Сейфуллин.) Тұз бен тұздықтың ұғымы екі халыққа бірдей болғанымен,орыс тілінде соль (тұз) қазақ тілінде тұздық (соус) эмоциялық мән алған. Екі халықта екі сөз екі түрлі жолмен дамыған. Сөз біткеннің бәрінде де белгілі мағына болады. Бірақ кез келген сөзде ұғым бола бермейді. Мәселен одағай есімдік шылау сияқты сөз табынан болған сөздер ешқандай ұғымды білдіре алмайды.Мысалы: Шіркін, Танабай үйінің қазысы мен қартасы, сары қымызы еске түсті-ау (С.Сейфуллин). Осындағы шіркін мен ау деген сөздердің сөйлемде әр түрлі мағынасы болғанымен, бұлардың еш біреуі де ұғымды білдіре алмайды. Ұғымнан сөз мағынасының тағы бір өзгешелігі сөз мағынасында адамның жағымды-жағымсыз көзқарасын, көңіл күйін білдіріп, сезімге әсер етерлік бояуы болады. Мысалы: Тәй-тәй-тәй қаз-қаз-қаз... Қарағым апыл-тапыл басқанға мәз. (Б.Майлин.) Осындағы тәй-тәй, қаз-қаз, қарағым, сөздері қалыптасқан арнаулы мағыналарының үстіне адамның қуанышты, сүйінішті, күйінішті таңырқау таң қалу сезімдерін білдіріп сан алуан эмоция әсер етіп тұр. Бұған қарағанда сөз мағынасы ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті билеу үшін де жұмсалатындығын аңғарамыз. Мұндай қасиет ұғымда мүлдем кездеспейді. Ұғым барлық халықта бірдей, ал оның мағына арқылы көрінісі әр тілде әр қалай болады [21]. Ұғым дара сөзбен де бірнеше сөздердің тіркесімен де белгіленеді. Мәселен: қашық алыс шалғай деген жеке сөзбен білдіретін ұғымды құлақ естімес, көз көрмес жер деуге болады. Мұның өзі ұғым мен сөз мағынасының нақ бірдей еместігін көрсетеді. Кейбір шылау сөздердің де ұғымға қатысы болмайды. Мысалы: Мына аттың желісі желіс-ақ екен! Деген сөйлемдегі ақ деген шылау сөзде күшейту мағынасы бар да, Сәлемімді айттың ба? деген сөйлемдегі ба деген шылау сөзде сұраулық мағына бар бірақ бұлардың ешқайсысы ұғымды білдірмейді. Ойлау категориясы ретінде қаралатын ұғымда эмоциялық бояу болмайды. Әр түрлі халықтардың ұлттардың барлығына бірдей жалпылама ортақ болады. Ал сөз мағынасына келгенде қазақ тіліндегі сөздердің мағынасымен өзге тілдердегі сөздердің мағынасы дәл бірдей болу мүмкін емес. Қазақ тіліндегі жел мен самалды алайық алғашқысын күшті соққан түрі, соңғысы жанға-жайлы жеңіл түрі деп ұқсақ, қырғыздар керісінше түсінеді. Яғни шамал деп күштісін жел деп жұмсақ жел түрін айтады. Қазақтар малай деп біреудің есігінде жалданып жүрген қызметші жалшы дегенді ұғады. Ал башқұрт-татар тілдерінде малай деген сөз бала деген ұғымды білдіреді. Тіл білімінде ұғымнан сөзді және оның мағынасын ажырататын басты белгілер деп мынандай ерекшеліктерді көрсетеді. 1. Сөз біткеннің бәрінде белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігі болады. Қазақ тіліндегі сөздердің дыбыстық құрылымының бірлігі туралы заңдылықты қазақ тілінің фонетикасы үйретеді. Тілдегі екпін ұғым да сөздің фонетикалық белгісіне жатады. 2. Белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігіне ие болған сөздердің бәрі де белгілі бір мағынаны білдіреді. Фонема мен сөздің айырмашылығы сөзде белгілі мағына болады, ал фонемада еш мағына жоқ тек сөз құрамында мағына ажыратушылық ролі бар [23]. 3. Әрбір сөз сол тілдің грамматикалық заңдарына бүтіндей бағынып соған тән тұлғаларға ие болып солардың түр-тұрпатының біреуінде ғана көріне алады. Бұл жағынан сөз бен сөз тіркестерінің түбірлі айырмасы бар. Еркін сөз тіркесі де тұрақты сөз тіркестер де біртұтас грамматикалық тұлғаланған единица деп қаралмайды. 4. Дербес сөз болу үшін оның құрылымы құрылысына ешбір өзгеріс енгізуге басқаша өзгертуге келмейтіндей болу қажет. Сөздің құрылымдық тұйықтығы тұтас сақталуы керек. Мысалы: базар базарлық, қазан қазандық, құлақ құлақшын, көз көзілдірік тәрізді сөздердің құрылымына басқаша бір дыбыс қосылса онда бұл сөздердің дыбыстық құрылымының бірлігіне нұқсан келіп сөз ұғымын өзгертіп жіберуі сөзсіз. Сөздің мағыналық бөлшектерінің аралығына бас артық ешбір дыбыс ешбір сөз енбеуге тиіс. Еркін сөз тіркестерінде мұндай принцип сақталмайды. Мысалы: колхоз-колхоз мүшесі, колхоздың озат мүшесі, колхоздың озат қарт мүшесі. 5. Морфема және сөз тіркесі мен сөйлемнен сөздің енді бір өзгешелігісөз белгілі бір сөз табына телінді болады. 6. Сөз қайда және қашан қолданылса да даяр күйіндегі тұтас дүние ретінде пайдаланады.Еркін сөз тіркесі мен сөйлем нақ сөйлеу үстінде құрастырылады. Ал сөз керісінше тілде бұрыннан бар даяр қалпында сөйлем мен еркін сөз тіркесінің құрамына кіреді.Сөз өзіміз қоршаған кең дүниедегі зат пен құбылыстың атауы болғандықтан оларға тән телінді дербес өзіндік мағынасы болады. Бұл мағына зат пен құбылысты тікелей байланыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ белгі ретінде жұмсалады. Мәселен нан сүт ет су деген сөздерді алсақ осылардың әрқайсысының әрі нақтылы, әрі жалпылық ұғымы бар. Су деп ыдысқа құйып ішкелі тұрған немесе арықтағы ағып жатқан бақша-бау суаратын суды да сонымен қатар дүние жүзіндегі мұхит, теңіз, көл, өзен, бұлақ, құдық, біткеннің суын да атай беруімізге болады. Сөз қандай күрделі болса, оның мағынасы да сондай күрделі деп есептеледі. Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық белгілеріне қарай атауыш сөздер,көмекші сөздер және одағай сөздер деп ең алдымен үш топқа бөлінсе бұл топтың әрбіреуі іштей лексикалық- грамматикалық белгілеріне қарай тағы да жіктеледі. Атауыш сөздердің өздері өзара есімдер мен етістіктер болып бөлінсе есімдердің өзі атауыш есімдер және үстеуіш есімдер болып екі топқа бөлінеді. Ал атауыш есімдер зат есім, сын есім, есімдік, болып ажыратылса, үстеуіш сөздердің өзі іштей үстеу сөздер және еліктеу сөздер әр алуан болып ажыратылады [24]. Сөздер құрамына қарай жалаң сөздер және күрделі сөздер деп топтастыратынын білеміз. Біз жеке, жалаң сөзге қатысты сипаттар мен белгілерді айтып өттік. Енді күрделі сөздерге сөз тұрғысынан қысқа түрде тоқталайық, ол туралы да түсінік берейік. Жалаң сөз түбір мен қосымшалардың қосындысынан құралса, күрделі сөз түбір мен түбірдің бірігуінен, қосарлануынан немесе тіркесінен құралады. Мысалы: 1) қолқап, 2) ұзынды-қысқалы, 3) кәрі жілік. Алдыңғысы түбір мен түбірдің (қол+қап) бірігуінен, екіншісі негіз бен негіздің (ұзынды және қысқалы) қосарлануынан, үшіншісі түбір мен түбірдің (кәрі және жілік тіркесуінен жасалған. Күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлар жеке тұрғандағы мағыналарынан да, қызметінен де алшақтап, олардың қосындысы (немесе тіркесі) тұтасқан күйінде бір бүтін сөз-күрделі сөз- ретінде ұғынылады [25]. Күрделі сөз құрылымы жағынан синтаксистік сөз тіркесімен де, фразеологиялық сөз тіркесімен де ұқсас келіп, солармен астарласып жатады. Алайда мұндай ұқсастық оларды біртектес ете алмайды. Олар әр басқа құбылыстар. Күрделі сөздердің түрлерін анықтауда, әдетте, оларды сөз тіркестерімен салыстыра қарастыру назарда болады. Себебі-күрделі сөздердің шыққан тегі, жасалу жолы сөз тіркесіне барып тіреледі. Тарихи тұрғыдан күрделі сөздер кемінде екі сөздің тіркесуі арқылы жасалады. Даму барысында біртұтас сөзге (күрделі сөзге) айналу процесі бола береді. Жоғарыда айтқандай, тіл білімінде лексика-грамматикалық тұлға ретінде қаралатын сөзге (соның ішінде күрделі сөздерге де) тән және сөзді (күрделі сөздерді) сөз тіркесінен, фразеологиялық оралымдардан ажырататын жалпылама белгілер бар. Олар: 1) семантикалық тұтастық, 2) морфологиялық тұтастық, 3) синтаксистік тұтастық [26]. Жалаң сөз түбір мен қосымшалардың қосындысынан құралса, күрделі сөз түбір мен түбірдің бірігуінен, қосарлануынан немесе тіркесінен құралады. Мысалы: 1) қолқап, 2) ұзынды-қысқалы, 3) кәрі жілік. Алдыңғысы түбір мен түбірдің (қол+қап) бірігуінен, екіншісі негіз бен негіздің (ұзынды және қысқалы) қосарлануынан, үшіншісі түбір мен түбірдің (кәрі және жілік тіркесуінен жасалған. Күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлар жеке тұрғандағы мағыналарынан да, қызметінен де алшақтап, олардың қосындысы (немесе тіркесі) тұтасқан күйінде бір бүтін сөз-күрделі сөз- ретінде ұғынылады [25]. Күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа лексикалық мағынаны емес, тіркескен күйінде бір бүтін (тұтас) лексикалық мағынаны білдіреді [27]. «... Кіріккен сөздердің ішіндегі жеке сөздердің әрқайсысының өз алдына жеке мағынасы болмай, бәрі бірігіп барып бір-ақ мағына береді деп осындайды айтамыз» [28],-деп Қ. Жұбанов «қолғап» сөзін мысалға келтіреді. Семантикалық тұтастық – күрделі сөз атаулының барлық түрлеріне де тән ортақ белгі. Мағынаны өлшеу қылуға алып тұрып, бірақ жалғыз мағынаның өзіне ғана сүйенбей, басқа өлшеулерді де қосып қарау керек болады, өйткені семантикалық белгіден әлі де болса анықтық таныла қоймайды [29]. Күрделі сөздер де жалаң сөз тәрізді түрленеді, көптеледі, септеледі. Күрделі сөздердің сыңарлары бөлек-бөлек өзгермей, тұтас күйінде түрленіп, бір тұлғаға (формаға) ие болады. Күрделі сөздер тұтасқан күйінде ғана парадигмалық қатарға мүше ретінде ене алады, мұның өзі күрделі сөздердің морфологиялық тұтастығын көрсетеді [30]. Жалпы сөз атаулыға, соның ішінде күрделі сөздерге, өте-мөте тән белгілердің бірі-құрылымдық тұтастық. Бұл белгі басқа белгілермен: семантикалық тұтастық пен синтаксистік тұтастық белгілерімен ұштаса келіп, күрделі сөздерді фразеологиялық оралымдардан, ЕСТ-нен ажыратады. Күрделі сөздердің синтаксистік тұтастығы оның бөлшектенбей, сөйлемде бір ғана мүше болуынан көрінеді. Бүтіндей сөз де, күрделі сөз де, тұтасқан күйінде сөйлем құрамында басқа сөздермен синтаксистік байланысқа түседі. Осы құрамдағы үш белгінің негізінде сөздердің күрделі түрлері төмендегідей топтасады. Қос сөздер. Құрамындағы сыңарлары сабақтаса байланысып құрылған күрделі сөздердің түріне қос сөздер жатады. Бұлайша жүйелеу дәстүрге айналғанымен, мамандардың қос сөздер туралы пікірлері бір жерден шықпайды. Мысалы: «Қалыптаспаған тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір саласы-қос сөздер болады» [31],-дейді І. Кеңесбаев. Ысқақов А.: «...Сөзді қайталап қолданудан... лексикалық түсінігі өзгермейді, демек жаңа сөз тумайды, тек грамматикаланады»,-дейді. К. Аханов қос сөздердің үстеме буынды түрлерінен басқасын күрделі сөз деп қарайды. Ж. Шәкенов: «Қос сөздердің күрделі сөздер қатарына жатуы осылайша әр түрлі пікір тудырғанымен, бұларға ортақ кейбір жақтардың барлығын да бекерге шығаруға болмайды. Ондай ортақ белгілерге, біріншіден, құрамындағы сөздердің сыртқы пішіні, дыбысталуы мен ішкі мән-мағынасы негізінде қалыптасқан құралымның болуы; екіншіден, белгілі сөз табына жатуы; үшіншіден, сөйлемге мүше болғанда да бірінен-бірі ажырамай, бір ғана мүшенің, сондай-ақ сөз тіркесінің бір ғана сыңарының қызметін атқаруы жатады» [36]. Кіріккен сөздер. Құрастырушы сыңарларының әрі фонетикалық өзгеріске ұшырауынан, әрі ықшамдалуынан жасалған (білезік, бүгін), өзін құраушы сыңарларға ажыратылмайтын сөздер жатады, олар тарихи тұрғыдан кірігіп кеткен. Біріккен сөздер. Семантикалық, морфологиялық, синтаксистік тұтастықтарымен сипатталатын, біріктіріліп жазылып жүрген: асқазан, қосаяқ, әркім т.б. тәріздес сөздер біріккен сөздер тобына енеді. Күрделі құрама сөздер. Қазіргі қазақ тілінің орфографиясы бойынша құрастырушы сыңарлары бөлек жазылып жүрген: ит аяқ, қара торғай, көк жөтел, ит жуа т.б. тәрізді күрделі сөздер. Күрделі сөздердің бір түрі-күрделі-қысқарған сөздер. жүктеу/скачать 136,82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|