жылға арналған Ќазаќстан халќына

292
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
«Жұрттың барлығына наќтылап айќын ұғындыратын нєрсе:
ауылды ќолдау дүниенің бєрі-бєрісін түгелдей мемлекеттің
демеуші ќаражаты мен ќайтарымсыз ќаржыландыруында бол-
мауы керек жєне олай болмайды да. Біз бұрынғы болған масыл-
дыќ пен мемлекеттік ќамќорлыќтың тєжірибесін ќайта ќал-
пына келтіре алмаймыз жєне олай істемейміз.
Адамға, оның өзі үшін жєне отбасы үшін табыс тауып, күн
көре алатындай жағдай туғызуға алдағы уаќытта да маќсат-
ты жұмыс істеу керек, кім жұмыс істей біледі жєне кім өзінің
еңбексүйгіштігін көрсетеді, соларды ќолдауға тиіспіз. Міне, халыќ
пен оның болашағы алдындағы мемлекеттік жауапкершілік осы-
дан тұрады.
Мемлекеттің барлыќ ќаржы-экономикалыќ, соның ішінде
єлеуметтік жєне ауыл шаруашылыќтыќ саясаты, тек адам-
дардың өмір тіршілігі мен нарыќтың жұмыс істеуі тұрғысынан
тиімді аумаќтарға ғана сұрыпталып бағытталуы керек».
2003 жылға арналған Ќазаќстан халќына
Жолдауынан, 2002 жылдың сєуірі
Экономиканың басќа да салалары жоғары ќарќынмен өскен
жағдайда еліміздің аграрлыќ секторы єлі де ауыр жағдайда болды.
Мысалы, 2000-2003 жылдардың кезеңінде жалпы ішкі өнімдегі ауыл
шаруашылығының үлесі орташа есеппен алғанда небєрі 8,2% бол-
са, ал республиканың барлыќ тұрғындарына (маусымға байланыс-
ты) шаќќандағы ауылдыќ аймаќтар тұрғындарының үлесі – 35%-
40%-ға жуыќ болды. Ауыл шаруашылығы өндірісінде жаңа техно-
логиялардың баяу енгізілуі, ќаржы ресурстарының жеткіліксіздігі,
сондай-аќ басшы кадрлардың басќарушылыќ деңгейінің төмендігі
себебінен ауыл еңбеккерлері жұмысының өнімсіздігі көзге ұрып
тұрды.
Елімізде мыќты ауыл шаруашылығының секторы болуы оны-
мен байланысты минералдыќ тыңайтќыштар өндірісі, ауыл шаруа-
шылығы машиналарын жасау, жеңіл жєне тамаќ өнеркєсібі, сон-
дай-аќ технологиялыќ тізбек бойынша тағы басќа да салаларды
аяғынан тік тұрғызуға көмектескен болар еді. Демек, мұндай эко-
номикалыќ көрсеткіштердің єсері еліміздің экономикасы үшін ора-
сан зор болар еді. Біздің ауылға деген ерекше көзќарасымызға
себеп болған демографиялыќ, көші-ќон жєне єлеуметтік фактор-
ларды да айта кетпеске болмайды.

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
293
Менің айтуыммен болашаќта ауылдыќ аумаќтардың тұрғында-
рын ќалай  ќоныстандыру моделін жасау тапсырылды. Бірќатар
уаќыт тоќырап ќалған шағын ќалалардың тағдырын шешуді де
батыл түрде айќындау ќажет болды. Елімізге келешегі бұлыңғыр
аумаќтардан дамыған аумаќтарға, аудан орталыќтары мен шағын
ќалаларға ќарай ќоныс аудартатын ішкі көші-ќонды ынталандыру
жөнінде мемлекеттік саясат керек еді. Ол көші-ќон тасќынын бас-
ќару мен жоспарлау, орналастыру, тұрғын үй жєне жермен ќамту,
оралмандарға жаңа мамандыќ беру мєселелерін ескеруі ќажет
болатын.
Ќазаќстанда ауылдыќ жерлерге адамдардың ќоныс аударуы
тарихи тұрғыдан алғанда, єсіресе, кеңестік єміршілдік-єкімшілдік
экономика дєуірінде өте сєтсіз болды, мысалы, бұл ќазіргі нарыќ-
тыќ экономика тұрғысынан алып ќарасаќ та, сондай-аќ єлеуметтік
жєне экологиялыќ түсініктер бойынша да тым жайсыз еді. Нєти-
жесінде көптеген ауылдыќ жерлерде экономикалыќ тоќырау
үйреншікті жағдай болды.
 «<...> дағдарыс ауыл шаруашылығы өндірісінде тұрғындар-
дың жаппай ќоныс аударып көшуіне жєне ауылдыќ елді мекен-
дердегі өмірді ќамтамасыз ету жүйесінің ќұлауына єкелді. Бұл
үрдіс ќазір де жалғасуда. Тек 2000-2002 жылдары 300-ге жуыќ
елді мекендер өз-өзінен ќұрып кетті. Єкімдіктердің мєліметі
бойынша, бүгінде тұрғыны жоќ 136 ќысќартылмаған ауылдыќ
елді мекен есепте тұр.
Облыстыќ єкімдіктер берген ресми мєліметтердегі 7660
ауылдыќ елді мекендердің 500-інен астамында тұратын адам
саны 50-ге жетпейді, сондай-аќ ќалалардың (317) шекаралыќ аумаќ-
тарына сансыз станциялар мен разъездер (257), ауылдар
біріктірілген, олардағы тұрғындар іс жүзінде ауыл шаруашы-
лығы жұмыстарымен айналысады. Олардағы тұратын тұрғын-
дар саны 579540 адамды ќұрайды, бұлар өздерін ауылдыќтармыз
деп есептейді жєне ауыл проблемасына мемлекеттің назар
аударуына үміттенеді. <...>».
Ќазаќстан Республикасы ауылдыќ
аумаќтарының 2004-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасынан.

294
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Дегенмен, шынында аграрлыќ секторды терең реформалау жер
ќатынастарына байланысты ең негізгі мєселені шешу жердің түгел-
дей мемлекеттік меншікте болуынан бас тартпайынша мүмкін бол-
мады. Жерге үстемдік етуші мемлекеттік меншік түрінің басты
кемшілігі, оған деген шалағай көзќарас, оны ұќыпсыз, тіпті астыр-
тын пайдалану болып келді. Мысалы, 2001 жылы Ќазаќстан Рес-
публикасы Президенті Єкімшілігінің жүргізген зерттеулері 3 мың
гектар жерге астыртын егін егілгенін аныќтады.
Жерді тек уаќытша пайдалануды ќарастырған заңнама ауыл
шаруашылығында тұраќты жер ќатынастарының дамуына ыќпал
етпеді жєне жер пайдаланушылардың ертеңгі күнге деген сенімін
арттырмады. Атап айтќанда, ауыл шаруашылығы маќсатындағы
жерлерге жеке меншіктің жоќтығы аграрлыќ секторда инвестиция-
ның өсуіне кедергі келтірді. Жеке меншік капитал тєуекелдікті
барынша азайту маќсатымен өзінің ќаражат салымдарын алғашќы
жылы-аќ пайда беретін ең жаќсы жерлерге салуға ұмтылды. Жер
реформасының үшінші кезеңінің басына таман ауыл шаруашы-
лығы үлесіне инвестицияның жалпы көлемінен небєрі 1,5% тиді.
Оның үстіне ќолданыстағы заңнама кепілдік ќатынастардың
дамуына ыќпал етпеді. Топыраќ бонитеті жєне бағалаудың осы
заманғы єдістері туралы аќпараттың жеткіліксіздігі жер салығы
мөлшерін наќты айќындау мен саралап жіктеуге мүмкіндік бер-
меді. Топыраќ ќұнарлылығын арттыруға ынталандыратын эконо-
микалыќ тетіктің болмауы шаруашылыќтардың жерді пайдалану
жауапкершілігін төмендетті. Нєтижесінде ќолданыстағы жер ќұќығы
ауылдағы нарыќтыќ ќатынастардың дамуын тежеп келді.
Ќалыптасќан жағдайды ескере отырып, мен 2003 жылға арна-
лып, 2002 жылдың сєуірінде жария болған Ќазаќстан халќына
Жолдауымда Үкіметке «Жерге жеке меншік туралы» заң жоба-
сын жасап, Парламентке ұсынуды тапсырдым. Заң жобасын
талќылау бойынша өріс алған пікірталастардың нєтижесі жыл өткен-
нен кейін Үкімет пен Парламент арасында текетірес туғызды да,
оның аќыр-соңы Үкіметтің отставкаға кетуімен аяќталды.
Бұл текетірестің бірнеше негізгі себептері болды. Біріншіден,
жобаны жасаушылар депутаттардың жер телімдері шартты жер
үлестерін иемденушілерге тегін таратылып берілсін деген ұсыны-
сымен келісе алмады, өйткені бұл мұндай үлесі жоќ азаматтардың
конституциялыќ ќұќығын бұзу болып табылатын еді. Жердің өзі
базалыќ жєне кадастрлыќ ќұны бар өндіріс ќұралы болғандыќтан
да жағдай өте күрделілене түсті. Үкімет ќорғап шыќќан екінші
пункт жеке меншікке сату үшін арналған телімдердің мөлшері
туралы болды. Оның алғашќы нұсќасында бұл ауданның ауыл

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
295
шаруашылығы маќсатындағы жерлерінің жалпы көлемінің 10%-
ынан аспауын ќарастырды, оған ќоса түпкілікті шешім ќабылдау
жергілікті биліктің еншісінде ќалды. Мєжіліс Жер Кодексінің
жобасында екі есе кем көлемді бекітуді ұсынды. Алайда мамандар
бұл нұсќа барлыќ ауыл шаруашылығы ќұрылымдарының 60%-ын
бөлшектеп жібереді деп санады. Яғни, ірі жер иеленушілердің
ауыл шаруашылығы телімдерінің ќандай да бір бөлшегі мемле-
кеттің иелігінде, ал басќасы – жекелеген адамдардың ќолында
ќалатын болды. Бұл инвесторларды үркітіп, ќолданыстағы шаруа-
шылыќ субъектілерінің єрі ќарай ұсаќтап кетуін тудыратын еді.
Үкіметтің келесі ќарсылыќ білдіруі заңды жєне жеке тұлғалар
үшін жеке меншікті енгізудің түрлі мерзімдерінің тағайындалуы
жөнінде болды. Депутаттар ұсынған нұсќада ауыл шаруашылығы
маќсатындағы жерлерді Жер Кодексі күшіне енісімен бірден жеке
тұлғалардың меншігіне, ал заңды тұлғаларға тек 3,5 жылдан соң
беру мєселесі айтылды. Бұл шаруашылыќ субъектілері теңдігінің
принципін бұзатын болды. Яғни жеке тұлға ретіндегі шаруа ќожа-
лығы жер телімдерін жеке меншікке бірден сатып алса, ал заңды
тұлға ретіндегі өндірістік кооперативтер, шаруашылыќ серіктестік-
терге мұндай ќұќыќ тек 3,5 жылдан соң ғана берілмек. Ал егерде
бұл заңды тұлғалардың жерлері олардың мүшелерінің, яғни жеке
тұлғалардың шартты жер үлестері есебінен ќұралатынын еске-
ретін болсаќ, онда заңды тұлғалар 3,5 жыл бойына өз мүшелері-
нен жерді жалға алуы керек, басќаша айтќанда, еңбек ұжымы өз-
өзінен жерді жалға алуы тиіс. Бұл таңданыс туғызды.
Мєжіліс депутаттары ұсынған ќосалќы жалгерлікті 2007 жылға
дейін ұзарту мєселесіне ќатысты тағы бір келіспеушілік болды.
Үкіметтің пікірі бойынша, бұл нұсќа, бір жағынан, жалға бе-
рушілердің масылдыќ мерзімін ұзартуға, екінші жағынан, ауыл
шаруашылығы өнімдерінің өзіндік ќұнының негізсіз өсуіне апарып
соќтырған болар еді.
Принципті маңызы бар соңғы пункт – ауыл шаруашылығы
маќсатындағы жерлерді сатудан түскен ќаржыны дайын тұрған
Ұлттыќ ќорда емес, жаңадан ќұрылатын институттарда жинаќтау
туралы еді, мұның өзі ќосымша бюджеттік шығыстарды туындата-
тын болды. Єрі концепциялы, єрі принципті алауыздыќтар көрер
көзге айќын болып тұрды. Үкіметтің ұстанымы: «Егер де Жер
Кодексі осы нұсќасында өтетін болса, онда ол біздің ауыл шаруа-
шылығымызды ќиратуы мүмкін» дегенге келіп тірелді.
Бұл Заңның ќабылдануы мүмкін екендігін түсінген Үкіметтің
кейбір шегіністерге баруын депутаттар өздерінше бопсалай баста-

296
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ды. Депутаттардың ұстанымы мынадай болды: «Егер де біздің өзгер-
тулерімізді енгізбесеңдер – бүтіндей Заң үшін дауыс бермейміз».
Сонымен, бір шегіністен кейін, бір баптан кейін бір бап; аќырын-
да, сен маған, мен саған деген сияќты, бап соңынан бап талќыға
түсті, аќырында, кабинет мүшелері Мєжілістен Сенатќа мүлде
өзгеріп кеткен нұсќа берілді дегенді айтысты. Іс жүзінде, басќа
заңнамалыќ акт берілді, ал Үкімет ұсынған нұсќа кері ќайта-
рылған болып шыќты.
Парламент депутаттарының барлыќ дєлелдері мен ќарсылыќ
уєждері, олар сайлаушыларының пікірін көрсететіндіктен, маңыз-
ды саналды, біраќ олардың бєрі бірдей іске жарамды емес еді.
Сөйтіп, екі жаќтың да єрбір дєлелі, єрбір ќарсылығы ескеріліп,
сарапталды, бағаланды, назарға алынды. Єйтсе де, заң жобасының
бірќатар баптарына Үкімет енгізген өзгертулерге ќарамастан, де-
путаттардың бұл мєселе бойынша Үкімет ұстанымымен сай кел-
мейтін ұстанымдары айтылды. Бірден-бір ќұќыќтыќ жол ќалды, ол
Парламенттің Үкіметке сенім білдіруі туралы мєселе еді. Егер де
Парламент үштен екі дауыспен сенімсіздік білдіру туралы шешім
ќабылдаса, онда Президент Парламентті немесе Үкіметті таратуды
шешуі керек. Егер Парламент сенімсіздік білдіру үшін дауыс са-
нын жинап ала алмаса, онда Үкіметтің заң жобасы өтеді. Дауысќа
салу кезінде дауыс былай бөлінді: Мєжілістің жетпіс жеті депута-
тынан елу бес депутат жєне Парламент Сенатының отыз жеті
депутатынан үш депутат Үкіметке сенімсіздік білдірді, біраќ та
сенімсіздік білдіруге Сенаттың үштен екісі дауыс беруі керек еді.
Сонымен, іс жүзінде бүкіл Парламент ќажетті дауыс санын
жинай алмады. Алайда Иманғали Тасмағамбетов егерде
Мєжілістің елу бес депутаты (басым көпшілігі) оған ќарсы бол-
са, онда ол Премьер-министр болып ќала алмайтынын айтты да,
өз еркімен ќызметтен кетемін деп шешті. Оны мен Мєжіліс
спикері арасындағы жаќсы ќалыптаспаған ќатынас та бұл жерде
аз рөл атќарған жоќ.
Экономиканың жаќсы өсу ќарќынымен бірге бізде азаматтар-
дың єлеуметтік жағдайын оңалту, мєдениетке, білім беруге, ден-
саулыќ саќтауға баса көңіл бөліп, адам ресурстарын дамыту
мүмкіндігі пайда болды. Бұл жұмысќа єлеуметтік салада жұмыс
тєжірибесі бар адам сай келетін еді. Сондай адам Иманғали Тасма-
ғамбетов болды. Ол менің көптен бергі сенімді єріптесім болатын.
Єкім болып та үлгерген еді жєне Үкіметке де тосыннан келген
адам емес еді. Парламентке ұсынылған заңдардың баяу ќарасты-
рылуы оның белсенді болмысын бұзды. Осы жағдайды айќындай
айтќанда, жас ұрпаќќа сабаќ боларлыќ аќыл берсем деймін: мем-

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
297
лекеттің жоғарғы басшылары ел мүддесі туралы єңгіме жүріп
жатќанда, өздерінің сезімін ұстай білуі керек.
Үкімет отставкаға кеткен соң, мен Сенаттың да, Мєжілістің де
депутаттарымен кездестім. Үкімет ұсынған заң жобасының нұсќа-
сын сан рет түсіндіріп, ќорғауыма тура келді. Жер мєселесінің
шешілуі ќарағайдың жас өскінін еске түсіреді. Ол ќұрғаќшылыќќа,
кейде дауылдатып соќќан желдің екпініне ќарамастан, ќасарысып
биікке бой көтереді. Біраќ оның жолында кездескен кедергілер
осынау ќуатты да сымбатты ағашты бір бұратылған сиыќсыз кей-
іпке түсіретіндей ќатер төндіртеді. Жеке меншікті енгізу керек пе
єлде керек емес пе деген мєселелер ауыл шаруашылығының да-
муы мен одан єрі өсуі үшін кедергі болды, сондыќтан оның шешімін
ұзаќќа созу бізді мүлде «күдіктің ќұй батпағына» батырып жібе-
ретін еді.
Мен Конституциялыќ кеңеске жүгіндім: егер ол сол кезде Жер
Кодексінің барлыќ ережелерін Конституцияға сєйкес деп таныса,
мен оған ќол ќойған болар едім де, ал жоба іске асып кетер еді.
Алауыздыќты депутаттармен тағы да талќылай келіп, біз ортаќ тіл
таптыќ. Осылайша бұл кодекс үшін күрес ќызу шиеленіспен өтіп,
еліміздің ауыл шаруашылығын реформалау жөніндегі ең соңғы ірі
ќадам жүзеге асырылды, сондыќтан жаңа Жер Кодексі ауыл тұрғын-
дарының игілігі мен Ќазаќстан ауылдарының ќалыптасуына жұмыс
істеуі керек.
2003 жылдың 20 маусымында мен Жер Кодексіне ќол ќойдым,
оның ең басты жєне маңызды өзгерісі ауыл шаруашылығы маќса-
тындағы жерлерге жеке меншік институтының енгізілуі болды.
Республиканың ерекшелігі мен өткендегі тєжірибесін ескере
келіп, Кодекс жер пайдаланудың үш түрін – тұраќты пайдалану,
уаќытша пайдалану (жалға беру) жєне жеке меншік түрлерін ќарас-
тырды. Кодекске сєйкес, мемлекеттік кєсіпорындар тұраќты жер
пайдаланушылар болды, ал шетелдіктер мен шетелдік заңды тұлға-
лардың кемінде 10 жыл мерзімге тек жалға алуға ғана ќұќығы
болды, біраќ олардың жер телімдерін кепілдікке беруден басќа
ешќандай келісім жасауға ќұќығы болмады.  Енді Ќазаќстан Рес-
публикасының жеке тұлғалары  мен мемлекеттік емес заңды тұлға-
лары мемлекет меншігіндегі ауыл шаруашылығы маќсатындағы жер
телімдерін иеленуге жеке меншік ќұќығын алды. Сонымен ќатар
аталмыш жер телімдеріне иелік ету ќұќығын кадастрлік ќұны (ба-
ғаланған) бойынша жєне Үкімет тағайындаған кадастрліктің 75%-
ы мөлшерінде, жеңілдетілген баға бойынша сатып алуға болады.
Осы екі жағдайда да жердің ќұнын 10 жыл мерзімге дейін бөліп-
бөліп төлеу ќарастырылған. Жеке меншік институтымен ќатар 49

298
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
жылға дейін жалға беру институты саќталды, біраќ оны кепілге
беруден басќа ќандай да бір келісім жасауға болмайды. Басќаша
айтќанда, жерді мемлекеттен міндетті түрде сатып алу шарт емес,
оны жалға алу мерзімін жалғастыра беруге болады. Ауыл шаруа-
шылығы маќсатындағы жерлерді жеке меншікке сатудан түскен
ќаржы Ұлттыќ ќорға аударылады.
Жер мєселесі шынында да даулы мєселе болды, ол ќазаќстан-
дыќ ќоғамның єр түрлі топтары арасында сан алуан пікірталастар,
ќайшылыќтар туғызды. Сын түрінде айтылған пікірлерді талдай
келіп, біз жеке меншікке ќарсылардың келтірген уєждерінің көбі
жеткілікті түрде дєлелді емес екенін жєне ќазаќстандыќ жер пай-
далану тєжірибесіне сєйкес келмейтінін байќадыќ.
Мысалы, ең үлкен ќауіп жерді «латифундистер» дейтіндер са-
тып алады дегеннен шыќты. Олар шынында да, ауыл шаруашылы-
ғында ќосалќы жалгерлік жағдайында жұмыс істейтін инвестор-
лар болып табылады. Сондыќтан жер шаруалар үшін ќол жетпес-
тей болып ќалуы мүмкін деген сөздер айтылды. Єлемнің көптеген
елдерінде, соның ішінде АЌШ пен Ресейде, мұндай компаниялар
өндірісті интеграциялаушы деп аталады, олардың иелігінде жер
мүлде болмайды. Жаңағыдай жағдайға жол бермеу үшін Кодексте
белгілі бір шаралар ќарастырылды. Жердің бір ќолға шоғырла-
нуын болдырмау маќсатында азаматтар мен заңды тұлғалардың
жеке меншігіне мемлекет ұсынған жер телімдерінің аќырғы мөлше-
ріне шектеу енгізілді. Ауыл шаруашылығы жерлерін ең алғашќы
кезекте сатып алуды ќамтамасыз ету маќсатында ауылшаруашы-
лыќ білімі, аграрлыќ секторда жұмыс істеген тєжірибесі бар жєне
аталмыш ауылда тұратын азаматтарға шаруа (фермерлік) ќожа-
лыќтарын жүргізу үшін жер телімдерін алуға артыќша ќұќыќ
беру ќарастырылды.
Жер нарығын толыќтай ырыќтандыруды жаќтаушылар оны
сатудағы, соның ішінде, шетелдік азаматтарға ќойылатын барлыќ
шектеулерді алып тастауды ұсынды. Бұл тұста ауыл шаруашылы-
ғына шетелдік инвестицияны тарту ќажеттігі басты дєлел болды.
Бұл уєж жеткілікті түрде дєлелді болмады, өйткені, ауыл шаруа-
шылығының ерекшелігін ескерсек, єлемдегі барлыќ елдерде ауыл
шаруашылығы секторына демеу ќаражаты көрсетіледі жєне онда
тек ұлттыќ капитал ғана жұмыс істейді.
Кодекс ќабылданғаннан кейін де ай бойы түйінді мєселелер
бойынша пікірталастар тоќталған жоќ, ал кезекті астыќ жинау
науќаны ауыл тұрғындарын жаңа Жер Кодексі жағдайында өздерінің
үйреншікті істерімен айналысуына мєжбүр етті.

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
299
Жер Кодексін ќабылдағаннан кейін
Мен осы тарауды жазған кезде, Жер Кодексінің ќабылданға-
нына жєне ауыл шаруашылығы маќсатындағы жерлерге жеке
меншіктің енгізілгеніне екі жылдан астам уаќыт болып еді. Мен
ќабылданған шешімнің жєне таңдап алған саясаттың дұрысты-
ғына көзімді тағы да жеткізе түстім. Жеке меншік ќоғамдағы
саяси тұраќтылыќтың іргетасы болды жєне єлі де бола бермек.
Жер реформасы нарыќтыќ институттардың дамуы мен нығаюы-
на бағытталған. Ауыл шаруашылығы маќсатындағы жерлерге
жеке меншікті енгізуге ќарсы болғандардың болжамдары, жерді
«латифундистер» жаппай сатып алып ќояды деген сєуегейлік-
тері аќталмады.
2004 жылғы 20 тамыздағы дерек бойынша, жеке меншікке
30 мың гектар ауыл шаруашылығы маќсатындағы жерлер алы-
ныпты. Сарапшылардың пікірінше, таяу арадағы он жылда жердің
10-15%-дан аспайтын ғана көлемі сатып алынбаќ. Жерге ќойыл-
ған бағаның жоғары болуына байланысты, фермерлер үшін ең
ќолайлысы – оны мемлекеттен жалға алу. Бұл біз сияќты жос-
парлы экономикадан нарыќтыќќа өткен Шығыс Германияның
тєжірибесімен дєлелденеді. 1991 жылдан 2003 жылдың өн бой-
ында Шығыс Германияда, мемлекеттің меншігінде болған жер-
лердің бар-жоғы 6%-ы ғана сатып алынған. Біраќ ол тєжірибеге
ќарамай-аќ, талќылау барысында депутаттар енгізген кейбір шек-
теулер Жер Кодексінде орнын тапты. Менің ойымша, жекелей
алғанда, сатып алынғаннан бергі он жылдың ішінде ќайта са-
туға тыйым салатын бұл шектеулер артыќ жєне тиімсіз болып
табылады. Біраќ ең басты нєрсе бұл емес.
Жер реформасының табысты болуы ұзаќ мерзімді кешенді
шараларды іске асыруға тікелей байланысты. Ауылшаруашылыќ
маќсатындағы жерлердің жеке меншігіне рұќсат еткен Жер Ко-
дексінің ќабылдануы Ќазаќстандағы жер ќатынастарын жетілді-
рудің жєне жер нарығын дамытудың жолындағы тек алғашќы
ќадамдар ғана. Айта кету керек, осы ќадамның өзі-аќ экономи-
каның аграрлыќ саласын серпілтіп тастады. Жеке капитал ауыл-
дағы мемлекеттік саясатќа сенді жєне енді ќаржыны кєдімгідей
агроөнеркєсіптік кешенге сала бастады.
2002-2005 жылдарда ауылды ќолдауға арналған бағдарлама-
ның уаќытында ќабылдануы өзінің нєтижесін беруде. Мемлекет
ауыл тұтынушысын ќолдауға бір жарым миллиард АЌШ долла-

300
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
рын жұмсады. Бұдан басќа ерекше салыќ жеңілдіктері берілді.
Жанұялар тек жер салығын  ғана төлейді, ол барлыќ басќа
салалар төлейтін салыќтардың 20%-ы ғана. Мемлекет малды асыл-
дандыруға, тұќымды жаќсартуға, суармалы жер шаруашылығы-
на, минералды тыңайтќыштарға демеу ќаржы беріп отыр. Инфра-
ќұрылымды, ауызсумен ќамтамасыз етуді, мектептер мен ауру-
ханалар ќұрылысын жаќсартуды ќарастыратын ауылдыќ жер-
лерді дамыту бағдарламасы өз алдына іске асырылды. Өндірілген
өнімнің шынайы иесіне айнала отырып, ауылдыќтар лизингке
ќазіргі заманның техникасын сатып алуға ќол жеткізді. Аграр-
лыќ секторды жүйелі түрде дамытуға ќажетті заңдар ќабылдан-
ды. Бұл жерде ауылдың мєселелерін жүйелі түрде шешу жөнінде
жұмыстар жүргізіп отырған ауыл шаруашылығы министрі Ах-
метжан Есімовтің еңбегін атап кеткен жөн. Тєжірибелі маман,
басќарушы, өз ісіне берілген адам, тєуелсіздік алғаннан бергі
жылдардың ішіндегі ең үздік ауыл шаруашылығы министрі.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 2006 жылдың
бірінші жарты жылдығында жалпы республика бойынша 77,5
млрд. теңге болды, бұл 2005 жылдың осы кезеңіне ќарағанда
3,8% артыќ.
Сонымен ќатар, жер реформасын одан єрі тереңдетуге бай-
ланысты жєне Ќазаќстандағы жер нарығының өркениетті түрде
ќызмет істей бастауына серпін беру үшін үлкен жұмыстар
атќарудың ќажеттігін мен түсінемін.
Мемлекет үнемі іске асырылып жатќан жер реформасының
негізгі жағдайларымен жєне оны іске асырудың тетіктерімен ауыл
халќын үздіксіз хабардар етіп тұруы тиіс. Фермерлерді ќолдай-
тын тұраќты консультациялыќ-ќұќыќтыќ жүйені ќалыптастыру,
жерді тиімді пайдалануға жєне топыраќ ќұнарлығын арттыруға
жұртты ынталандырып отыратын тетіктер жасалуы керек.
Ќазіргі кезде бекітілген жер салығы мөлшерінің көлемі жер
ќыртысы бонитетінің балдары бойынша есептеледі, ол жердің
кадастрлыќ (бағалаулыќ) ќұнына байланысты емес. Жер тиімді
пайдаланылмаған, оны өңдеудің тєртібі бұзылған, оның пайда-
лану бағыты өзгерген жағдайда, Жер Кодексінде жазалау шара-
лары ғана ќарастырылған (жерге меншік ќұќығы жєне оны пай-
далану ќұќығы жойылады). Нарыќтыќ экономика жағдайында
топыраќ ќұнарлығын саќтауға, жерді үнемді жєне тиімді пайда-
лануға ынталандыру үшін бұл шаралар жеткіліксіз. Ќарапайым
тілмен айтќанда, үнемсіз пайдаланған жағдайда тек ќана жаза-
лап ќана ќоймай, сондай-аќ жерге ұќыптылыќпен ќарауды ын-
таландырып отыруымыз да ќажет. Өйткені топыраќ ќұнарын

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
301
ќалпына келтіруге байланысты шаралар ќолданғаннан гөрі тиісті
талаптарды бұзбау єлдеќайда оңай.
Ауыл шаруашылығын несиелеу жүйесін дамыту ќажет.
Кепілдік базасының жетіспеушілігінен жєне банк пайыздары-
ның ќымбаттығынан ауыл шаруашылығы тауарларын өндіруші-
лерге несие алу єлі де ќиын. Жер нарығының дамуына байла-
нысты бұл проблемалар біртіндеп жоғалады.
Осымен ќатар істің бюрократтығын одан єрі азайту шарала-
ры ќабылдануы керек. Тек ќазірдің өзінде барлыќ жерлерде
мемлекеттік органдардың ќызметінде «бір терезе принципі»
енгізілді  жєне нєтижелі ќызмет атќарып тұр. Лицензиялау
түрлерінің саны азаюда. Жер бөліктеріне ќұќыќ алу тєртібі біраздан
кейін мүлде жеңілдейтін болады. Бұл проблема мемлекеттік орган-
дардың єр түрлі ќозғалмайтын мүлікке ќұќыќты тіркеу жүйесінің
жетілмегендігіне жєне бірін-бірі ќайталанылатындығына байла-
нысты болып отыр. Ќазаќстанда электронды үкіметтің дамуымен,
ќарапайым шаруаларға жер ќұќығын бекітетін ќұжаттарды алу-
дың тєртібін жеңілдететін, электронды кадастр жасалады.
Сонымен ќатар реформаны жүргізу барысында жалпы са-
лаға баса назар аудару ќажет, себебі ауыл шаруашылығы – бұл
экономиканың бір саласы ғана емес, сондай-аќ єлеуметтік мєсе-
лелердің үлкен жиынтығы. Бұл сала мемлекеттің өмірінде ерек-
ше рөл атќарады. Бұған ќоса, ауыл шаруашылығын ќолдай оты-
рып, мемлекет масылдыќ менталитеттің ќалыптасуына өзі жағ-
дай туғызып алмауы керек.
Мемлекет ќолайлы жағдайды тек болашағы бар жерлерге
ғана туғызады. Бұл ќолдау инфраќұрылымға жєне єлеуметтік
салаға инвестиция салу түрінде болады. Дєлірек айтќанда, ол
салынатын мектептер, ауруханалар, жолдар жєне ауызсумен ќам-
тамасыз ету жүйесі түрінде болмаќ. Тиімді ауыл шаруашылы-
ғын ќалыптастыру, бірінші кезекте, фермерлік шаруашылыќтар-
дың өздеріне, адамдардың жаңа нарыќтыќ принциптер бойынша
жұмыс істеу жєне оған сєйкес ќайтадан оќып-үйрену ниеттері-
не байланысты. Тиімді шаруашылыќты ќалыптастырудың үлгісі
ретінде мынадай мысалды келтіруге болады. АЌШ-та 1 фермер
жылына 38 мың доллар өнім өндіреді екен. Бұл көрсеткіш Авст-
ралияда – 22 мың АЌШ долларына, Канадада – 17 мың АЌШ
долларына тең көрінеді. Ќазаќстанда ауыл шаруашылығының
бір ќызметкеріне єзірге жылына 900 АЌШ доллары келеді.
Сондыќтан мемлекеттің таяу арадағы негізгі маќсаты – мем-
лекеттің ешќандай тікелей араласуынсыз, еңбек өнімділігі жоға-
ры жєне бєсекеге ќабілетті жеке меншік агроөнеркєсібінің ќыз-

302
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
мет істеуі үшін ќолайлы жағдайларды ќалыптастыру. Таяу уаќыт-
тарда Ќазаќстанның ауыл шаруашылығында, инвестициялыќ тар-
тымдылыќты жєне осы саланың экономикалыќ тиімділігін ынта-
ландыратын, өркениеттендірілген жер ќатынастарының орнай-
тынына менің сенімім мол.
Осындай оптимистік болжаулар жасауға, менің пікірімше,
мүмкіндік беретін не нєрсе? Бұл – біріншіден, жер ќатынаста-
рын реформалау саласындағы жетістіктер: ауылшаруашылыќ маќ-
сатындағы жерлерге жеке меншік ќұќығының енгізілуі, ќосалќы
жалгерлік институтын жою, жер заңнамасын жүйелеу. Екінші-
ден, ауылдағы жағдайдың жаќсарғандығын дєлелдейтін аграр-
лыќ сектордың соңғы жылдардағы экономикалыќ көрсеткіштерінің
тұраќты өсуі. Үшіншіден, Жер Кодексінің ќабылдануы жер ќаты-
настарындағы реформаның аяќталғандығын көрсетпейді.
Эволюциялыќ үрдіс шексіз, яғни, біз бірлесіп келешек тура-
лы ойлауымыз керек. Мысалы, «Ќазаќстан Республикасының Жер
Кодексіне ќосымшалар енгізу туралы» Заң ќабылданды, осыған
сєйкес 9-ыншы жєне 13-інші баптарға ќосымшалар енгізілді. Бұлар
бойынша жер телімдерін халыќаралыќ ұйымдар ќатынасатын
ғылыми орталыќтарға тегін беру, сол сияќты жєне жеке тұрғын
үй ќұрылысына жер телімдерін берудің Ережелерін бекіту
жөніндегі Үкіметтің ќұзыретін кеңейту ќарастырылған.
Енді жерге жеке меншік енгізілгеннен кейін, айтып жүрген,
ауыл шаруашылығының өзіміз таңдап алған моделін іске асыру
жөнінде бұдан да батыл шараларға кірісе аламыз. Мен мұны
бұрыныраќта айтќанмын бұл жерде бірінші жєне негізгі бағытќа
ауылшаруашылыќ өнім өндірушілердің бєсекеге ќабілеттілігі
жатады. Мен бұл туралы жиі айтамын, соған ќарамастан, кейде
маған, осы сөздерді ауыл тұрғындары єлі күнге дейін көкейлері-
не түймеген болып көрінеді. Олар көбіне алдағы болғалы тұрған
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру жєне импорттыќ өнімдердің
ќаптап кететіні туралы ғана ойлайды. Менің ойымша, бұл ќисын-
сыз. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, біздің өндірушілерге өз тауарла-
рын тасымалдау жєне орналастыру туралы алаңдаудың ќажеті
жоќ, ал мұның өзі көп жағдайда шығынды азайтады. Сонымен
ќатар, енді олар тұтынушылар мен рынокты жаќсы білетін бол-
ды. Жєне ең бастысы – бұларды тұтынушы жаќсы білетін бол-
ды. Кез келген батыс компаниясы үшін осы артыќшылыќтар –
бірден-бір ќажеттісі. Шығынды азайтыңдар, сапаны көтеріңдер,
тұтынушымен жұмыс істеңдер – сонда ешќандай да еуропалыќ
тауыќ немесе ұн сендердің рыноктарыңды ешуаќытта жаулап
ала алмайды. Ал ќандай да болмасын мемлекет тарапынан бола-

Жер мєселесінің эволюциясы
 
 
 
 
303
тын ќорғау шараларын немесе ќатаң ќамќоршылдыќ саясатты
ұмытуға болады. Біз енді ешуаќытта бұған ќайтып оралмаймыз.
Ќазаќстан нарығына келгісі келгендерді шектемей-аќ, біз өзіміздің
ауылшаруашылыќ өнім өндірушілерін ќолдаймыз жєне олардың
бизнесінің дамуына ќолайлы жағдай жасаймыз.
Бєрінен бұрын, біз ауылшаруашылыќ өнімдерін ұќсату сала-
сын дамытуымыз керек. Ќазаќстан – астыќты экспортќа шыға-
ратын ірі ел. Алайда оны ұќсататын саланы дамытатын болсаќ,
біз аќырғы өнімді экспорттаушыға айналамыз, бұлай жасау єлде-
ќайда тиімді. Біздің ауылшаруашылыќ өнімдеріміз халыќаралыќ
стандарттарға көшірілуі тиіс. Ќазірдің өзінде астыќты, сүтті, бағ-
баншылыќ пен көкөніс өнімдерін жєне маќтаны ұќсату жөнінде
кластерді ќалыптастыруда көп жұмыс істелді. Біз аграрлыќ ғылым-
ды дамытуға зор көңіл бөлмекпіз. Ќазаќстанның табиғи-климат-
тыќ жағдайы ерекше. Біздің артыќшылығымыз да, осал жеріміз
де – осында. Біздің ауылшаруашылыќ ғалымдарымыз күндердің
күнінде жеріміз бен ауа-райымызға барынша сєйкес келетін да-
ќылдар шығаратынына менің сенімім мол.
Ауыл шаруашылығының ќазаќстандыќ моделін жасау шең-
беріндегі екінші бағыт – бұл ауыл шаруашылығы аумаќтарын
дамыту. Ауылдың айтарлыќтай көтерілуі шаруаның тұрмыс жағ-
дайын, оның сапасын жєне тұрмыс салтын батыл өзгертпей бол-
майды. Сондыќтан біршама күшті ауылдыќ аумаќтарды абат-
тандыруға бағыттау керек. Ең бастысы, шаруалар өз ќарекетін,
жєне өз ауылдарын өздері жайластыруға мүмкіндіктері болуы-
на жағдай туғызу. Сонымен ќатар, Ќазаќстанның єлемдегі бєсе-
кеге барынша ќабілетті елу елдің ќатарына кіру жоспарына сєйкес,
«Ќазына» орныќты даму ќорымен жєне «Самұрыќ» холдингімен
ќатар, єлеуметтік-кєсіпкерлік корпорациялары, ал ауыл шаруа-
шылығы секторын дамыту үшін – ұлттыќ «ЌазАгро» холдингі
ќұрылмаќ.
Жер реформасының негізгі жетістіктерін айта отыра, ең бас-
тысын ұмытып кетпеу керек. Ертеден келе жатќан: «Біз табиғат-
ты өз ата-бабаларымыздан мұраға алмаймыз, біз оны өзіміздің
ұрпаќтарымыздан ќарызға аламыз» деген мєтел бар. Жер ќаты-
настарының мєселелерін шешу жөнінде дєл осындай ќадамдар
керек. Менің бұлай батыл айтуым жердің нағыз ќожасы ғана
оған аялап ќарайды жєне ұрпаќтарға сол күйде беріп кетеді
деген сенімге негізделген.
Егерде сол уаќытта менің бойымды билеген сезімдер туралы
айтатын болсаќ, оларды тек сол кездерде осындай шешім ќабыл-
даған адам ғана түсінеді деп ойлаймын. Мен мойнында халыќ
алдындағы жауапкершілік жатќан мемлекеттің жоғарғы басшы-

304
   ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
сының жапа-жалғыздығы туралы айтќан көптеген аса көрнекті
тарихи тұлғалардың, мемлекет басшыларының пікірлерімен келі-
семін. Бүкіл ел үшін, оны сайлаған халыќ үшін, мемлекет Бас-
шысына ерекше жауапкершілік жүктеледі. Ол өзінің елі тұтќи-
ылдан ќиындыќтарға тап болмауы үшін барлығын жасауы ке-
рек, ахуалдың шынайы дамуын сезінуі тиіс.
Дүниенің барлығын «иє» немесе «жоќ» деп түгендеп шығу
деген шын мєнінде болмайды, болашаќќа үңілу ќиын, өткенді
өзгерту мүмкін емес. Бұндай жағдайда тек ќана күдік пен
күптілікті ғана сезінесің. Єрине,  кеңесшілер бар, арасында ше-
телдіктері де  жоќ емес, көмекшілер де бар, кеңес бере алатын
Үкімет бар. Барлыќ, кейде ќарама-ќарсы бірін-бірі жоќќа шыға-
ратын ұсыныстар мен пікірлерді түгел тыңдағаннан кейін, ең
маңызды єрі тағдырлыќ шешімдерді ќалай болғанда да өзің ќабыл-
дауға тура келеді. Мұнан да мемлекеттің бірінші басшысының
орасан зор жауапкершілігі мен ќиындыќтарын көруге болады.
Бұрынғы елде жұмыс істеуге үйренген бұрынғы басќарушы
элитаның өкілдері жаңа жағдайда жұмыс істегілері келмеді жєне
жұмыс істей де алмады. Олардың көпшілігі, ұжымшарсыз жєне
кеңшарсыз Ќазаќстанда аштыќ болады, ауыл шаруашылығының
экономикасы күйрейді деген ќауіп айтты. Біраќ өмір басќаны
көрсетті. Көп жылдар бірге істеген ескі достармен айрылысуға
да тура келді. Мен оларды түсінетінмін, біраќ оларды ќызмет-
терінде ќалдыра алмадым, өйткені іске кедергі болды. Олардың
біреулері мұны түсінді, екінші біреулері ашыќ оппозицияға кетті,
менің біріншілеріне де, екіншілеріне де араздығым да, өкпем де
жоќ. Бізге төрелікті тарихтың өзі берсін.
Осыған ќарамастан жүргізілген реформалардың тиімділігінің
арќасында, еліміздің орныќты дамуын, экономиканың одан єрі
өсуін, халыќтың єл-ауќатының көтерілуін ќамтамасыз ететін
бекініс жасадыќ деп, біздің толыќ негізде айтуымызға болады.
Іс жүзінде, жерге жеке меншік институты біздің еліміздің
бүкіл тарихында бірінші рет енгізілді. Бұл Ќазаќстан үшін көзге
көрінетіндей айшыќты болды. Мен єлде бір идеялар мен жоба-
лар ешкімнің ойына кірмеген екен деп, олардан бас тартуға
болмайтынын бұрында ойлайтынмын. Барлығы да єйтеуір ќашан-
да болмасын бірінші рет іске асады. Сонымен, 1991 жылы
тєуелсіз Ќазаќстанның тұңғыш ғарышкері біздің ғарыштағы
ерліктеріміздің жаңа дєуіріне жол салып, ғарышќа ұшуды жүзеге
асырды.

VІІІ тарау
ЖҰЛДЫЗДАРЃА ЖОЛ
САЛЃАН ЌАЗАЌСТАН

306    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ

Жұлдыздарға жол салған Ќазаќстан
   307

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: