«EuroMoney» жорналы (Ұлыбритания)

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    241
Көп адамдар, бізде мынадай аќшалар – зейнетаќы жинаќ ќоры-
ның активтері бар деп ауыз толтырып айтады; сондағы мегзейтін-
дері – бұлар ќалай болғанда да ќолдануға заңмен шектелген аќша-
лар. Біз, сол активтерді экономикамызға тартќан жағдайда ќандай
зор тиімділік беретінін білеміз. Біраќ оған асыќпау керек. Біз үшін,
бұлар – ең алдымен, жұрттың аќшасы. Сондыќтан бұл салымдар-
ды ќорғау мєселелерін жєне болашаќ жобалардың шама-шарќын
жан-жаќты аныќтап алу ќажет.
Біздегі зейнетаќы жүйесі таяуда ғана ќұрылған. Оның ең үлкен
жетістігі, менің ойымша, активтердің көлемі жєне т.б. емес, адам-
дардың сенімі. Атап айтќанда, осының өзі – зейнетаќы жинаќ
ќорының ең бағалы «активі». Оның пайдасына, тағы басќаларына
ќарағанда, өзін-өзі айќындап тұрған нағыз көрсеткіші осы. Зейнет-
аќы аќшаларын ойланбай инвестицияға жұмсаудың салдарынан
халыќтың сенімі жоғалса, ең ќиыны сол болар еді.
Зейнетаќы ќорларының ќаржыларын инвестиция ќаржысы ре-
тінде пайдалану – сөзсіз болатын нєрсе, біраќ ол адамдардың
зейнетаќы жинаќтарының пайдалылығын жєне кепілді ќауіпсіздігін
ұтымды үйлестіргенімізде ғана іске аспаќ. Мен тікелей осы мєселе-
ге ерекше көңіл аударамын, себебі бір кездерде барлығын жоғал-
тып алған адамдардың реніштері мен парыздылығы єлі ұмытылған
жоќ. Сонымен бірге мен оларға аса ризашылығымды да білдіремін,
себебі – осының барлығына ќарамай, олар бізге сенді жєне 1997-
1998 жылдардағы зейнетаќы реформасын ќолдады.
Зейнетаќы реформасы, 1997-1998 жылдар
Зейнетаќымен ќамтамасыз ету үнемі Үкіметтің көз алдында
болатын єлеуметтік мєселелердің ќатарына жатады. Мұның дүние
жүзіндегі кез келген мемлекетке ќатысы бар. Бұл тұрғыдан алған-
да Ќазаќстан да сырт ќалмайды, азаматтардың ќартайғанда єлеу-
меттік ќамтамасыз етілулерінің ќұќыќтары оның Конституциясын-
да бекітілген. Ќазір зейнетаќының жинаќтау жүйесі ќазаќстандыќ
ќаржы жүйесінің маќтанышына айналып отырғанын атап айтуға
хаќылымыз. Ќазаќстан зейнетаќы жинаќтау жүйесіне өтуді бұрын-
ғы ынтымаќтыќ жүйе зейнеткерлер алдындағы өз міндеттерін
түгелдей атќара алмаған жағдайда іске асырды.
90-шы жылдардың ортасында зейнетаќымен ќамтамасыз етудің
мєселелері аса зєрулік мєнге ие болды. Бұл жалпы ішкі өнімнің

242    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ќұлауымен, жұмыссыздыќтың өсуімен, инфляцияның жоғарғы
ќарќынымен, ұлттыќ табыстың төмендеуімен, бюджет тапшылы-
ғының өткір сезілуімен байланысты еді. Нєтижесінде – зейнета-
ќымен ќамтамасыз етуде мемлекеттік ќаржыландыру үлесінің төмен-
деуі, зейнетаќыны төлеу бойынша ќарыздардың өсуі жєне т.б.
жєйттер көрініс берді.
Ќажетті зейнетаќылыќ шығындарды жеткіліксіз ќаржыланды-
румен байланысты проблемаларға демографиялыќ үрдістер келіп
ќабаттасты. Бұл, дєл біздің республикадағы сияќты, дүние жүзінің
басќа да елдеріндегі тұрғындардың жас мөлшері кєрілікке ќарай
ойысуына байланысты еді. Мысалы, Германия мен Франциядағы
єлсіз экономикалыќ конъюктура жєне демографиялыќ ахуал осы
елдердің үкіметтерін, зейнеткерлік жас пен зейнеткерлік жарнаға
аударылатын ќаржының мөлшерін өсіру жөнінде шаралар ќолда-
нуға итермелейді.
Ќазаќстанда да осындай ахуал байќалды. Мысалы, егерде 1980
жылы 100 ќызметкерге  30 зейнеткерден келсе, 1997 жылы зей-
неткерлер саны 73-ке дейін көбейген, ал 1998 жылдары жұмыс
істейтін бір адамға 83 зейнеткерге дейін келген. 1980 жылдан
бастап жалпы халыќтың ќұрамындағы зейнеткерлердің үлесі 11,9%-
ға, 1997 жылы – 17,1%-ға өскен. Оған ќоса 90-шы жылдардағы
кең етек алған миграциялыќ үрдістер бұған өз үлесін ќосты. Не-
гізінен жаќсы өмір, жайлы ќоныс іздеген жас адамдар ол кезде
Ќазаќстанды тастап кетіп жатты. Ал зейнеткерлердің олай көшіп
кетуге мүмкіндіктері жоќ: айталыќ, біреулерінің баратын жерлері
болмаса, екінші біреулерінің ќаражаттары болмады.
Осылардың барлығына ќосымша, зейнеткерлік жүйе тє-
уелділігінің жоғары болуы, дєлірек айтќанда, зейнетаќы алушылар-
дың сол жарналарды төлеушілермен араќатынасы бұрынғы КСРО-
дағы ескі зейнетаќы заңнамасының нєтижесі болатын. Ол кезде
зейнеткерлікке шығудың жасы еркекке 60 жас, єйелге 55 жас
болатын. Сонымен ќатар, зейнеткерлікке бұл көрсеткіштерден де
ертерек, жастау кездерінде шығуға жиі рұќсат берілетін.
Сонымен, зейнетаќы тағайындаудың ќолайсыз ќұрылымы зей-
нетаќымен ќамтамасыз етуге байланысты мемлекет шығындары-
ның өсуіне себепші болды. Мысалы, ол шығын 1996 жылы жалпы
ішкі өнімнің 7,9%-ына тең болды, ал бұл көрсеткіш 1989 жылы
5,6%-ды ќұраған. Егер мемлекет инфляцияға байланысты зейнет-
аќы төлемдерінің шеккен зиянын толыќ өтеп отырса, бұл шығын-
дардың көлемі єлдеќайда үлкен болуы мүмкін екендігін атап айт-
ќан жөн.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    243
Ќазаќстан Республикасында 1998 жылға дейін ќолданыста бол-
ған ынтымаќтастыќ зейнетаќы жүйесін сол күйінде саќтап ќалу,
экономикадағы жєне соған сєйкес республиканың єлеуметтік са-
ласындағы дағдарыстыќ ќұбылыстардың шиеленісуіне єкелуі мүмкін
еді. Мен Үкіметке басќа елдердің тєжірибелерін зерттеп, ұсыныс-
тар енгізуді тапсырдым. Министрлер кабинеті мен Ұлттыќ банк
Чилидің тєжірибесін пайдалана отырып, зейнетаќы реформасын
бастау орынды деген ұсыныс енгізді.
Бұл жоба ќоғамда ќызу талќыланды, ќарсылар аз болған жоќ.
Күмєн көп болды, біраќ сол кезеңде бізде бұдан шығудың басќа-
дай жолы болмады. Сол уаќыттағы елдің экономикасы ќалыптас-
ќан жағдаймен күресте жеңіп шыға алмайтын еді.
Неліктен біз наќ осы Чили тєжірибесін таңдап алдыќ?
Өткен ғасырдың ортасында дүние жүзі елдерінің көпшілігі
тұрғындардың ќартаюы проблемасымен бетпе-бет келген, яғни өмір
жасының ұзаќтығы өскен, ал бала тууы төмендеген. Ынтымаќтыќ
зейнетаќы жүйесі жағдайында өмір жасының ұзаќтығы жұмыс
істейтін адамдардың мойнына үлкен ауыртпалыќ болып түсті.
Халыќтың экономикалыќ жағынан белсенді бөлігіне түсетін са-
лыќтың салмағы, олардың саны зейнеткерлерден аз болған жағ-
дайда ауырлай түсетіні айќын. Олай болмағанда, ќаржының тап-
шылығы пайда болады да, оны жабудың єр түрлі єрекеттері, мєсе-
лен, зейнетаќы мөлшерін кеміту ќоғамда үлкен єлеуметтік шие-
леніс туғызуы мүмкін.
Зейнетаќы жүйесін жекешелендіру арќылы ќиындыќтан шы-
ғудың жолын 1989 жылы Чилидің еңбек министрі Хосе Пиньер
ойлап тапќан. Ол ұсынған жүйеде єрбір ќызметкерге өзінің бола-
шағы жөнінде өз бетімен ќам жеуге ќұќыќ пен міндеткерлік берілді.
Салыќ түсімдерінен төленетін мемлекеттік зейнетаќының орнына
бағалы ќағаздарға инвестицияланған дербес жинаќтар енгізіле бас-
тады. Жұмыс істейтін азаматтардың өз еріктерімен жаңа жүйеге
өтуіне мүмкіндік берілді, ал бірінші рет жұмысќа кірген адамға
бұл автоматты түрде ќолданылатын болды.
Осы реформаны іске асыру єлеуметтік проблемалардан басќа
Ќазаќстанның экономикасын дамытуға ќосымша ынталандыру ту-
ғызатын еді. Зейнетаќы жинаќтары ќор нарығы арќылы ішкі эко-
номиканы дамытудың инвестициялыќ көздеріне айналуы мүмкін
екендігін (Чилидегі сияќты) айтсаќ та жеткілікті.
Сондыќтан ТМД елдерінің ішінде Ќазаќстан бірінші болып
жоспарлы түрде зейнетаќымен ќамтамасыз етудің жинаќ жүйесі-
не өтуді бастады. Үкімет белгілі бір кезеңде саќталып ќалған ұрпаќ-

244    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
тардың ынтымаќтастығы принципінен біртіндеп стратегиялыќ ба-
ғыттағы дербес зейнетаќы жинағына өтуді көздейтін зейнетаќы
жүйесін реформалау тұжырымдамасын ќабылдады. Іс жүзінде бұл
нарыќ талаптарына жауап беретін, жаңа зейнетаќы жүйесін ќалып-
тастырудағы сапалы ќадам болды.
Зейнетаќы реформасын іске асырудың негізгі маќсаты, зейнет-
аќы жарнамаларының дербестендірілген есебі арќылы, еңбек
үлесінің зейнетаќыға сєйкес сай келетін ќаржылыќ жағынан тұраќты
жєне єділетті жүйесін ќалыптастыру болды.
1998 жылы, аралас зейнетаќы жүйесін енгізуді ќарастырған
«Ќазаќстан Республикасында зейнетаќымен ќамтамасыз ету тура-
лы» Заң ќабылданды. Онда мемлекеттік зейнетаќымен (ынтымаќ-
тастыќ зейнетаќы жүйесі) ќамтамасыз етуді енді ќұрылатын жєне
ќазіргі кезде дамып отырған жинаќтаушы зейнетаќы жүйесімен
ќатар саќтау ќарастырылды.
Ынтымаќтастыќ жүйеде зейнетаќыны, єлеуметтік салыќтың
жєне республика бюджетінің басќадай түсімдерінің есебінен төлеу-
ге негізделген болатын. Жинаќтаушы зейнетаќы жүйесі – ќыз-
меткер табысының он пайызы көлеміндегі зейнетаќы жарналары-
ның міндетті түрдегі аударымдарынан жєне, сонымен бірге, ерікті
түрдегі зейнетаќылыќ аударымдардан ќұралатын болды.
Жинаќтаушы зейнетаќы жүйесіне өту кезеңінде мемлекет зей-
неткерлікке іліккендердің зейнетаќы алу ќұќыќтарына жєне сол
сияќты зейнетаќы реформасының ќарсаңында еңбек өтілі бар аза-
маттардың алдында кепілдік беруге міндеттенді. Ќатардағы зей-
неткерлерге зейнетаќыны төлеу бойынша мемлекеттік орталыќтан
берілетін зейнетаќының көлемін саќтауға, сол сияќты тұтыну ба-
ғасының өсуіне сєйкес шеккен зиянды өтеуге кепілдік берілді.
Өткен он жылдың ішінде ќабылданған жєне оның экономика-
лыќ жағдайына толыќ сєйкес келетін ең аз мөлшердегі үнемі өсіріп
отыру жєне зейнетаќыны инфляцияның деңгейіне ќарай зейнета-
ќының зиянын өтеу еңбек зейнетаќысын саралауды тарылтуға жєне
зейнеткердің еңбек өтілі мен бұрынғы еңбек аќысына тєуелсіз,
оларды теңестіруге алып келді.
Еңбек зейнетаќысының жеткіліксіз түрдегі саралануы, берілетін
зейнетаќы мен табыстың орнын толтыратын коэффиценттің төменгі
деңгейі, елдің экономикалыќ жағдайының тұраќты жаќсаруы жағ-
дайында халыќтың осы бөлігінің төлем ќабілеттілігінің сұранысы-
на тежеу болатын фактор ретінде ерекше маңыздылыќќа ие бол-
ды. Бұл проблеманы шешу үшін зейнетаќыны өсірудің саралыќ
тетігі жасалынды. Ол зейнетаќы көлемін еңбек стажына, зейнет-

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    245
аќы мөлшерін тағайындау үшін ұсынылған еңбек аќыға жєне зей-
нетаќыға шығу кезінде жұмыс істеген, экономика саласындағы
орташа айлыќ еңбекаќыға ќарай тағайындауды көздейді.
Мемлекет жинаќтаушы зейнетаќы жүйесі субъектілерінің ќыз-
метін реттеудің ќұќығын өзінде саќтап ќалды. Оларға жинаќтау
зейнетаќы ќоры, зейнетаќы активтерін инвестицияға жіберуді іске
асыратын банк-кастодиандар мен ұйымдар жатады. Барлыќ субъек-
тілердің ќызметтері лицензиялана бастады, активтерге билік жүргізу
өкілеттілігіне заңмен шектеулер ќою, жүйе субъектілерінің ќаржы
жағдайы жөніндегі мєліметтердің жариялылығы мен шынайылы-
ғына ќойылатын талаптар аныќталды. Зейнетаќылыќ салымдарды
инвестициялау тиімділігін, оның ќауіпсіздігін ќамтамасыз ету жєне
зейнетаќылыќ жинаќтаулардың ќұнсыздануын болдырмау маќса-
тында, инвестициялау үшін заң жүзінде тағайындалған активтердің
тізімі жасалынды. Сонымен ќатар жеке ќаржы көздерінен ерікті
зейнетаќы жарналарының болуы да мүмкін еді. Еліміздегі соңғы
кездердегі ќайта жаңарулардың аясында, зейнетаќы ќорларының
активтерін инвестициялаумен айналысып жүрген компаниялармен
ќатар, зейнетаќы ќорлары өздерінің портфельдерін тікелей инвес-
тициялай алады. Аталған өзгерістер зейнетаќы активтерін басќа-
рудағы монополияны жоюға жєне єкімшілік шығындарды азай-
туға бағытталған.
Зейнетаќы реформасын іске асыру ќаржы ұйымдарының ќыз-
метін одан єрі дамытуға мүмкіндік берді.
Зейнетаќы активтері, экономиканың наќты секторларына отан-
дыќ ұйымдардың мемлекеттік емес бағалы ќағаздары арќылы, ал
екінші деңгейдегі банктердегі жинаќтарға (депозиттерге) инвести-
ция жасау жолымен тартылған, олар өз тараптарынан бұл ресурс-
тарды Ќазаќстанның экономикасын несиелеуге пайдаланады. Тек
2006 жылдың 1 ќаңтарына таман отандыќ ұйымдардың мемле-
кеттік емес бағалы ќағаздары арќылы зейнетаќы активтерін инвес-
тициялау мен екінші деңгейдегі банктердегі салымдар көлемі 218,6
млрд. теңгеге тең болды.
Зейнетаќы реформасын жүргізу, бєріміз білетіндей, бір мезгілдік
ќадам болып табылмайды. Мысалы, жаңа зейнетаќы жүйесін енгі-
зу ќарсаңында жастары зейнеткерлікке жаќындаған азаматтар көп
ештеңе жинаќтап үлгермейді. Осыған байланысты, Ќазаќстанда
жинаќтау зейнетаќы жүйесіне толыќ өту 2038-2040 жылдарға дейін
жүргізіледі.
Ќазір, мен жүргізілген реформа туралы ойлағанда, кейде өзіме:
«Осыны іске асырғанымыз ќандай жаќсы болды!» деймін. Біздің

246    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
адамдарымыз өздері аќша жинаќтап, сол арќылы, лайыќты ќарт-
тыќты ќамтамасыз ете алады. Енді зейнетаќы үш ќұрамдас бөліктен
тұрады: мемлекет + жұмыс беруші + азаматтың өзі. Мемлекет
біртіндеп осы ќұрамдас бөліктерден алыстай бермек. Сондыќтан
єрбір ќазаќстандыќ өзіне лайыќты ќарттыќты ќамтамасыз еткісі
келсе, жинаќтау зейнетаќы ќорының ќатысушысы болуы керек.
Осылайша зейнетаќы ќорларында жинаќталып жатќан аќша эко-
номикаға жұмыс істей алады.
Біраќ мен осы маңызды кезеңге тағы да ќайтып оралдым. Ең
бастысы мынада, мемлекет бұл аќшалардың ќол сұғылмайтынына
жєне олардың ќауіпсіздігіне кепілдік береді. Олар ешќашанда ќауіпті
жағдайда болмаулары керек. Сондыќтан да бұл аќшаларды инвес-
тициялыќ маќсатта ќолданғанда, көптеген нєрсені алдын-ала
ойластыру ќажет: бұл ќандай кєсіпорын, бұл ќандай компания
деген сияќты. Секьюрлендіру туралы заңның жобасы дайындал-
ды. Мұнда осы мєселені ќарастыра отырып, зейнетаќы ќорларына
аќшаны сенімді кєсіпорындарға салуға мүмкіндік беру мєселесі
ќарастырылған. Бұл борыштыќ бағалы ќағаздар нарығының дамуына
ќолдау жасап, несиенің ќұнын төмендетеді.
Мысалы, алғашќы ќарлығаш – Шар-Өскемен темір жолының
салынуы, біз оны осыған саламыз. Мұнай жобаларына да, мемле-
кеттің кепілдігіндегі инфраќұрылымдарға да салуға болатын шы-
ғар, индустрияландыру бағдарламасын іске асыру барысындағы
нысандарды да көруге болады. Сол сияќты, тұрғын үй ќұрылысы-
на да салынуы мүмкін. Біз үлкен байсалдылыќпен зейнетаќы ќор-
лары біздің болашаќ зейнеткерлерімізге жап-жаќсы пайыздар єкеп
тұруына жєне осы аќшалардың экономика үшін ќалыпты жұмыс
істеуіне байланысты мєселелермен шұғылданудамыз. Дүние жүзінде
де тура осылай болып жатады.
Зейнетаќы жинаќтарын инвестициялау жєне ішкі инвестиция-
лау мєселелеріне ќайта орала отырып, мынаны айтќым келеді.
Ќаржы жүйесін реформалап жєне халыќтың аќшасын экономика-
ның жұмыстарына тарта отырып, біз «сұр аќша» проблемасына
кездестік. Бұл аќшалар, зейнетаќы ќорларының активтері сияќты,
еліміздің экономикасын инвестициялаудың тағы бір ќаржы көзіне
айнала алар еді. Ќазіргі іске асырылып отырған, табыстарды заңдас-
тыру ќадамдары, «көлегейлі» экономиканың пайда болуының се-
бептерін шешуге жєне капиталдың сыртќа кетуіне тосќауыл ќоюға
жасалынған талпыныс болды.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    247
Ќаржы амнистиясы жєне мүліктерді заңдастыру
Тєуелсіздіктің алғашќы жылдарындағы біздің нарыќ инсти-
туттарымыздың єлсіздігінен, пєрменді заңнамалыќ актілердің бол-
мауынан, Ќазаќстаннан сырт жерлерге, 1,2-ден 2 миллиардќа дейін
АЌШ долларының астыртын кетуіне мүмкіндік туғызды. Салыс-
тырмалы түрде айтсаќ, Ресейде бұл сома 40-50 млрд. АЌШ дол-
ларына жететін еді. 1999 жылы Ќазаќстан Республикасының Ста-
тистика жөніндегі агенттігі көлегейлі сектордың көлемін жалпы
ішкі өнімнің 20-25%-ына тең деп бағаласа, ал тєуелсіз сарапшы-
лар бұдан да көп цифрды атап, жалпы ішкі өнімнің 45-50%-ына
дейін апаратын.
Көлегейлі айналымда осындай үлкен соманың болуы бізден
еліміздің экономикасын дамытуға ќажетті осы капиталды елге ќай-
тару үшін жағдай туғызуды талап етті. Экономикалыќ амнистия
жүргізудің ќажеттігі туып келе жатты.
Экономикалыќ амнистия Ќазаќстан Республикасы азаматтары-
ның бұдан бұрын декларацияда көрсетілмеген жєне ашыќ эконо-
микалыќ айналымнан шығарып жетілген аќшаларына тек бір рет
ќана болатын заңдастыру деп ойластырылды. Осы аталған акция-
ның мєні тұлғалардың өздері заңды түрде тапќан, біраќ үлкен
салыќтарға байланысты заңдастырылмаған капиталдарын заңдас-
тыратын болса,салыќтан жєне жауапкершіліктен босатылатынды-
ғында еді. Біз сєтті өткен осы акцияны кейінірек тағы ќайталау
ќажет деп есептедік.
Заңдастыру үрдісіне дайындыќ кезінде мен бүкіл дүние
жүзінің, осы саладағы бар тєжірибелерін (жағымдысын да, жа-
ғымсызын да) зерттеуге тапсырма бердім. Осы тєжірибелерден
алынған негізгі ќорытынды сол – көбіне азаматтардың жасырын
капиталдарын заңдастыру үшін ќалай жағдай туғызылса мұндай
акциялар сєтті өтеді екен. Реформаның тиімділігін ќалыптасты-
руға ќажетті жағымды жағдайды жасауға Ќазаќстан Үкіметі
тарапынан зор көңіл бөлінді.
Мысалы, Швейцарияда жүргізілген бірінші амнистияның тєжіри-
бесі зерттелді. Бұл акция Швейцарияның банк жүйесіне жағымды
єсер етіп, инвестициялыќ климаттың күрт жаќсаруына, өндіріс
деңгейі мен елдің макроэкономикалыќ көрсеткіштерінің өсуіне
жалпы ќолайлы жағдай туғызыпты. Сонымен бірге, амнистия
Франция (1982, 1986), Аргентина (1987), Индия (1997), Ќытай си-
яќты жєне бірќатар елдерде де жүргізілген, бұл да олар үшін

248    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
нєтижелі болып шыќќан. Мысалы, Ќытайда азаматтар капиталда-
рын ресми декларациялап, салыќтарын төлегеннен кейін, салыќ
органдарының тіркелген тетіктерді іске ќосуынан ќорыќпай-аќ,
өздерінің мүліктерін өз ќалауларынша ұстауларына мүмкіндік ал-
ған. Сонымен бірге мемлекеттік бюджетке бірнеше миллиард АЌШ
доллары түскен көрінеді. Ирландияда салыќ амнистиясынан түскен
сома бюджеттің көлемінен асып түсіп, жалпы ішкі өнімнің 2,5%-
ына тең болған. Мексика осындай акциядан 2 миллиардтан астам
АЌШ долларын тапќан.
2001 жылы сєуірдің басында Ќазаќстан Республикасының «Ќазаќ-
стан Республикасының азаматтарына аќшаларын заңдастыруға бай-
ланысты амнистия жасау туралы» Заң ќабылданды. Заң тетігі мынада
еді. Ќазаќстан азаматтары аќшаларын салымдардың ұжымдыќ
кепілдігі жүйесіне кіретін, екінші деңгейдегі банктердің, арнайы
есеп шоттарына салулары немесе аударулары тиіс болды (заңдас-
тыру кезеңінде оларды пайдалануға ќұќыќ берілмеді). Ұлттыќ не-
месе шетел валютасы түріндегі жинаќ аќшаларын салғаннан кейін
немесе шетел банкілеріндегі жеке есеп шоттарындағы аќшаларын
соларға аударғаннан кейін, банк салымшыға салынған соманың
көлемі, салу мерзімі көрсетілген ресми ќұжат (аќшаны заңдастыру
бойынша арнайы есеп шотќа салынған аќша туралы куєлік) берді.
Арнайы есеп шоттарға енгізілген сома салыќ салынатын табысќа
кіргізілмеді.
Аќшаларын салған азаматтар заңдастыруға дейінгі жасалған
ќылмыстары үшін ќылмыстыќ жауапкершіліктен босатылды. Со-
нымен бірге ќылмыстыќ жауапкершіліктен босату лицензиясыз,
заңсыз кєсіпкерлік ќызметке ғана байланысты емес, сол сияќты
кєсіпкерлік ќызметтің тыйым салынған түрлерімен, өтірік кєсіпкер-
лікпен жєне т.б. айналысќандарға да жататын болды.
Заңның күші заңдастыру кезеңі басталғанға дейін ќылмыстыќ
жєне єкімшілік іс ќозғалған, сол сияќты сотталған жєне єкімшілік
жаза алған тұлғаларға тарамайтын болды. Сонымен ќатар оның
күші, коррупциялыќ ќұќыќ бұзушылыќ негізінде алынған аќша-
ларды заңдастыруға, сондай-аќ тұлғалардың жеке басына, адам-
заттың бейбітшілігі мен ќауіпсіздігіне, конституциялыќ ќұрылыс-
тың негізіне, ќоғамдыќ ќауіпсіздік пен ќоғамдыќ тєртіпке, халыќ-
тың денсаулығы мен ізгілігіне ќарсы жасалған ќылмыстарға, сол
сияќты басќа біреулерге тиісті немесе несие түрінде алынған аќша-
ларға таратылмады.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    249
Заңдастыру үрдісінің ерекше шарты оның ќұпиялылығы бол-
ды. Арнайы есеп шоттарды жєне олардағы аќшаның мөлшерін
жариялауға болмайды, ал арнайы есеп шоттың болуы ќандай да
тергеу-тексеру жєне оның ішінде ќылмыстыќ ќудалаулар єрекет-
терін жүргізуге немесе єкімшілік жаза ќолдануды іске асыруға
негіз бола алмайды деп атап көрсетілді. Заңдастыруға ұсынылған
аќша мемлекет меншігіне тек осы заңға сєйкес амнистияға жатќы-
зылған азаматтардың мүліктерін тєркілеу жөнінде сот шешімі (үкімі)
болса, сол шешім заң күшіне енген жағдайда ғана алынады. Ұлттыќ
немесе шетел валютасы түрінде арнайы есеп шотќа түскен аќшаға
салымшы заңдастырудың мерзімі аяќталған күннің ертеңінде-аќ
иелік ете алады.
Осы шараның нєтижесінде тек 2 айда (2001 жылдың маусым-
шілде айларында) тұрғындардың банк жүйесіндегі салымдары 46%-
дан астам (51,7 млрд. теңгеге) өсті. Заңдастырылған ќаржының
жалпы көлемі 480 млн.АЌШ долларына немесе жалпы ішкі өнімнің
2%-ына тең болды. Шамамен осы ќаржының 55%-ы банк жүйесін-
де депозиттер түрінде ќалды, бұл банктердің ресурстыќ базасы-
ның едєуір өсуіне ыќпалын тигізді.
Раќымшылыќ жасалған ќаржыны тиімді пайдалану аясында 2001
жылдың мамыр айынан бастап маусым айының аяғына дейін мем-
лекеттік бағалы ќағаздардың эмиссия көлемін жоспар бойынша
2001 жылдың шілдесіне дейін көбейтіледі деп шамаланған деңгей-
ден едєуір төмендетті. Осыған орай, бағалы ќағаздарды заңдасты-
ру кезеңінің аяќталуына таман орналастыру үшін,  ірі кєсіпорын-
дардың, оның ішінде ұлттыќ компаниялардың бағалы ќағаздар
шығару жөніндегі шараларының мерзімі ұзартылды. Сонымен ќатар
Ќазаќстанда салыќтарды төмендету іске асырылды, 2001 жылғы 1
шілдеден бастап ќосымша ќұн салығына салынатын салыќтың
мөлшері 4%, ал єлеуметтік салыќтікі – 5% төмендетілді.
Ќорытындысында айтќым келетіні – Ќазаќстандағы экономи-
калыќ амнистия посткеңестік кеңістіктегі ерекше бір ќұбылыс бол-
ды. Акцияның маќсаты бұрыныраќта заңды айналымнан шығып
ќалған ќосымша ќаржыларды Ќазаќстан экономикасына тарту болды.
Нєтижесінде жарты миллиардќа жуыќ АЌШ доллары заңдасты-
рылды. Заңдастырылған аќша жекенікі болып табылғанымен жєне
мемлекет салыќ төлемі ретінде бір теңге алмаса да, одан келетін
түпкі экономикалыќ пайда айќын еді. Банк секторына орналасты-
рылған капитал ќазіргі уаќытта мемлекетпен ќоғамның игілігіне
жұмыс істейді, ал шетел валютасының аќшадай ќұйылуы Ќазаќ-
станның ұлттыќ валютасының позициясын нығайтты.

250    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Көлегейлі бизнес капиталдарын заңдастырудың мемлекеттік
ќазынаға тигізген жағымды єсеріне салыќ салынатын базаның жєне
салыќ төлеушілер санының өсуі де жатады, өйткені ол сөзсіз өз
тарапынан бюджетке түсетін түсімдерді молайтатын еді.
Ќазаќстандағы бірінші заңдастыруды жүргізудің жағымды
тєжірибесін есепке ала отырып, осы ќаржыны заңдастырудың ќисын-
ды жалғасы ретінде біз ќазір мүлікті заңдастыру мєселесімен айна-
лысудамыз. Оны нєтижелі іске асыру «көлегейлі меншікті» жоюға
мүмкіндік береді, сол сияќты оны заңды есепке алу арќылы эконо-
микалыќ ќатынастардың жүйесіне енгізеді.
Бүгінгі күні, Єділет министрлігінің мєліметі бойынша, елімізде
жылжымайтын мүліктер орталығына иелену ќұќыќтары тіркелме-
ген 4,7 млн. нысан бар екен. Бүгінге дейін тіркелмеген жылжы-
майтын мүліктің үлесі нысандардың жалпы санының 30%-ға жуы-
ғын ќұрайды. Алдын ала жасалған бағалау бойынша, осы нысан-
дарды заңды айналымға енгізгенде, еліміздің экономикасына 4 млрд.
теңгеге жуыќ пайға келмек.
Біз осы науќанды жүргізуді неліктен ќолға алдыќ?
Біріншіден, алдында айтќанымдай, мүлікті заңдастыру одан
бұрын жүргізілген ќаржы амнистиясының логикалыќ жалғасы болып
табылады. «Көлегейлі экономиканың», соған сєйкес, «сұрќай аќша»
мен мүліктің проблемалары заңның жетілмегендігінен єрі өткен
жылдардағы экономикалыќ ахуалдың тұраќсыздығынан туында-
ған болатын. Ќазір, аталған көрсеткіштер біршама жаќсарған кез-
де, біз тығып тасталған заттарды сыртќа шығарып, заңды айналым-
ға енгізуге мүмкіндік беруіміз керек. Осы жерде де менің Заңға
сєйкес заңдастыру жөніндегі шаралар аќшалары ќылмыстыќ жол-
мен табылған кейбір адамдарға тарамайтынын атап көрсетуім ке-
рек шығар.
Бұл шараның сыншылары жеткілікті, біраќ біз кез келген сары-
уайымшыл сыншының айтќандарын тыңдай бермеуіміз керек. Менің
білуімше, мұндай адамдар ќашан да болған, олар біздің ќай ре-
формамыз жөнінде де ќоғамда дау-дамай туғызуға єрекет жасай-
ды. Нєтижесінде солар не ұтты? Біз бүгіндері түбегейлі өзгеріс-
тердің жағымды нєтижелерін іс жүзінде көзбен көріп, єрбір аза-
мат олардың пайдасын өзінің күнделікті өмірінде сезініп отырған-
да, сол сыншылар ќайда жүр?
Мен єрќашанда: «Сынайды екенсің – ұсыныс жасай біл» деген
принципті басшылыќќа аламын. Сонымен бірге, сын жағымды ма-
ғынада болуы керек, ал бізде оны көбіне басќа сынмен шатастыра-

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    251
ды. Мен өзім алғашќы принципті ұстанамын. Егер менің көңіліме
бір нєрсе жаќпаса, ең алдымен, мен өзіме: «Жарайды, бұл ұнамай-
ды екен, сонда мен оған не ұсына аламын?» деген сұраќты үнемі
алдыма тартамын. Ал біраќ көлегейлі меншікпен күресудің дүние
жүзіне белгілі єдістерінен басќа, жолдарын ешкім де ұсынған жоќ.
Біз диалогќа дайынбыз жєне аќылға сыйымды ұсыныстардың бєрін
ќұптап ќарсы аламыз. Біраќ тағы да айтамын: кез келген нєрсеге
бола орынсыз наразылыќќа толы бос сөздер емес, наќты ұсыныс-
тар ќажет. Біздің сын маған көбіне «кім кінєлі» деген мєңгілік
таќырыпќа ќұрылған кеңестік «ас үйдегі єңгімені» еске түсіреді.
Сонда біз 4,7 млн. жылжымайтын нысан иелерін, тіпті олардың
мүліктері ќұќыќтыќ сауатсыздыќтан немесе салаќтыќтан заңдас-
тырылмаған болса да, түрмеге отырғызуымыз керек пе? Керегі
жоќ деп ойлаймын.
Мысалы, мүлікті заңдастыру туралы Заңды єзірлеу барысында
ќұпияны саќтау шаралары есепке алынбады, ол туралы айтылған.
Ќазір осы кемшілікті жою жөнінде жұмыс істелуде. Сонымен бірге
азаматтардың жылжымайтын меншікке ќұќыќтарын мойындайтын
мемлекеттің осы шарасы туралы кең көлемде түсіндіру жұмыста-
рын жүргізу ќажет. Тағы да бір рет айтайын – бұл шара мүлкін
жасырған кінєлілерді іздеу үшін емес, сол мүліктерді заңды айна-
лымға кіргізу үшін іске асырылды, яғни олардың меншігі тиісті
түрде ресімделіп, өздері меншік иелеріне ќатысты тиісті ќұќыќтар-
дың саќталу кепілдігіне ие болды.
Егер азаматтың меншігі заңдастырылса, тіркелсе ғана, оны са-
туға немесе біреуге сыйлауға болады. Ең бастысы – бұл меншік
өзінің бизнесін жүргізуге банкіден несие алу үшін кепіл бола
алады. Сөйтіп, шетелдіктерден алынатын инвестицияға ќарағанда,
оны біздің экономикаға өзіміз єлдеќайда көп саламыз. Тағы бір
айтатын жайт – мүлкін заңдастырып алып, адам меншік иесіне
айналады жєне тыныш ұйыќтай алады.
Екіншіден, кеңестік ќұрылыс жылдарында біздің халыќтың негізгі
бөлігі меншік ќатынастарын ќұрметтеуді жєне оларды тиісті
ќұќыќтыќ жолмен ресімдеуді ұмытты. Өздеріңіз ойлаңыздаршы,
заңтану бойынша бірде-бір кеңестік оќулыќта, бірде-бір заңда
«жылжымайтын дүние-мүлік», «заттыќ ќұќыќ» деген атаулар бол-
ған емес. Адамдардың көпшілігі, көбіне өздерінің іс-єрекеттерінің
заңға ќайшы келетіні туралы ойланбайды, олар мүлкін єдейілеп
жасырмайды. Мүлікті екінші бір адамға ресімдеудің себептері көбіне-
се өте бейкүнєлік іс болып шығады. Мысалы, КСРО паспорттарын

252    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
жеке куєліктерге айырбастау кезеңінде азаматтардың көбі салаќ-
тыќ білдіреді, мезгілімен ауыстырмайды немесе оларды жоғалтып
алады. Егер сондай кезеңде бір ќолайлы келісім ұсыныла ќалса,
оны босќа жіберіп алмау үшін, басќа біреудің атына жаздырады.
Осындай амалсыздыќ салыќ төлеушінің тіркеу нөмірі жоќ кезде де
болды. Ќалай болғанда да, мүлікті заңдастыру, ќаржыны бірінші
амнистиялаған кездегідей, азаматтарымызға да, елімізге де пайда-
лы болатыны сөзсіз. Біздің азаматтарымыз капиталының 10%-ын
мемлекетке салыќ ретінде төлеп, өзінің ќаржысын заңдастыруға
тағы да бір үлкен мүмкіндік алып отыр, біз мұны елдегі атќары-
лып отырған осы маңызды шараның ерекшелігі дейміз. Мұның
шетелдердегі аќшаға да ќатысы бар. Оларды Ќазаќстанға аудару
міндетті емес. Сонымен бірге біз бұл мемлекеттің амнистия бой-
ынша жүргізіп отырған соңғы акциясы екендігін азаматтарымызға
ескерткенбіз.
Капиталды заңдастырудың тєжірибесін еске алғанда айта ке-
тетін нєрсе –  оны жүзеге асыру экономиканың өсуіне жєне
мұнайға ќойылған жоғарғы бағаға сєйкес келді. Республиканың
мұнайдан түсетін табыстары осы кезеңде күрт көтеріле бастады.
Мысалы, тек ќана 2000 жылы біз 35 млн. тонна шикі мұнай өндірдік.
Сол жылғы экспорт көлемі 4,2 млрд. АЌШ долларына тең болды.
Салыстырмалы түрде айтсаќ, 1995 жылы бұл көрсеткіштер 23
млн. тонна жєне 0,7 млрд. АЌШ долларына тең келді. Сонымен
ќатар, бізді ќорќытќан мұнайды сатудан түсетін табыстың көлемі
емес, оның тұраќты өсу динамикасы болды. Өсудің осындай үрдісі
барысында біз «экономиканың ќызып кетуі» сияќты проблеманы
жєне нарыќтыќ экономиканың бұдан басќа да «тамашаларын»
өзімізге сынаќ ретінде ќабылдадыќ. Сондыќтан, осындай пробле-
малардан ќұтылу үшін біз Ұлттыќ мұнай ќорын ќұруға бардыќ.
Бұл кезең дүние жүзінің тєжірибесін ќажетінше зерттеумен
жєне бұл жұмыстарға шет елдердегі біздің елшілерді ќатыстыру-
мен сипатталады. Біздің алдымызда, басќа елдердің тєжірибелерін-
дегідей, өзіміздің мұнай ќорымызды ќұру міндеті тұрды. Үкімет
трансұлттыќ компаниялардың басшылығымен сыртќы ќарым-ќаты-
насты көп жасауға тиіс болды. Осыны ескере отырып, 1999 жылы
Премьер-министр болып кєнігі дипломат, өзінде Сыртќы істер ми-
нистрінің мол тєжірибесі бар Ќасымжомарт Тоќаев тағайындалды.
Өкінішке ќарай, бұл кітапта мен ол екеуміз бірге атќарған орасан
зор сыртќы саяси ќызметіміз туралы айта алмаймын.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    253
Келер ұрпаќтардың ќазаќстандыќ ќоры
Ұлттыќ ќор ќұру туралы идея алғашында 1997 жылдың өзінде-
аќ, «Ќазаќстан стратегиясы – 2030» дайындалып жатќан кезде
пайда болған еді. Ол кезде халыќаралыќ кеңесшілердің, отандыќ
басќарушылардың жєне экономистердің көбіне бұл идея сандыраќ
сияќты болып көрінді. Сонымен ќатар, аќырында оны халыќќа
жариялағаннан кейін, біраз уаќыт өткен соң, 1998 жылы тамызда
Ресейді дағдарысќа ұшыратќан мұнай бағасының опырыла ќұлауы
себеп болды. Сондыќтан біз Ұлттыќ ќорды ќұру мєселесіне тек
2000 жылы ғана ќайтып келе алдыќ.
Сол кезеңдегі уаќыт жєне дамудың бет алысы бізден тєуе-
келшілік жүйесі жағдайында ахуалды тұраќтандырудың мүмкін
жолдарын табу арќылы шаралар ќабылдауды талап етті. Бұған
мұнай бағасының күрт ќұлауын, «экономиканың тым ќызып ке-
туін» жєне голландтыќ ауруды, мұнай ресурстарының күрт азаю-
ын жатќызамыз.
Ќор ќұру туралы шешімнің ќабылдануы ќоғамда үлкен дүрбе-
лең туғызды. Алдымен, бұл көпшіліктің мемлекетті дамыту ќорла-
рының рөлін ұќпағандығынан болды. Ќор ќұрудың сыншылары,
халыќтың осы мєселе жөніндегі бейхабарлығын пайдаланып, ќысы-
лып-ќымтырылмастан, осыған ќатысты ұғымдарды єдейі шатысты-
рып, мұны жергілікті басшылардың тағы да бір аќша жинап алу
үшін ќолдан жасап отырған ќулығы сияќты ќылып көрсетуге ты-
рысты.
Көптеген сұхбаттар кезінде жұрт маған осы сұраќты ќайта-
ќайта беріп,  оны ќұрудың ќанша ќажеттігі барын түсіндіруді
сұрайтын. Осындай сұраќтарға жауап бере келіп, мен бұл ќорды
ќұрғанда, біз жаңадан ештеңе ойлап тапќан жоќпыз дейтінмін.
Шикізат ресурстарымен жұмыс істейтін көптеген мемлекеттер осын-
дай ќорларды ќұрған. Өйткені єлемде баға өзгеріп тұрады, ал
ќазір мұнай сатудан үстеме пайда түсіп тұрса, біз оны єр түрлі
алмағайып жағдайға арнап ќорландыра беруіміз керек. Мен үнемі:
мемлекет алға, болашаќќа ќарай сеніммен жүріп отыруы керек
жєне ол үшін ішкі резервтер ќажет, - деп айтып отырдым.
Ұзаќќа созылған пікірталастардың нєтижесінде, сын толќыны-
ның көптігіне ќарамай, Ұлттыќ ќор бєрібір ќұрылды. Елдің тұраќ-
ты єлеуметтік-экономикалыќ дамуын ќамтамасыз ету, болашаќ ұрпаќ
үшін ќаржы жинаќтау жєне сыртќы ќолайсыз факторлардың єсе-
ріне экономиканың тєуелділігін шектеу оның басты маќсатына
айналды.

254    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Ќор ќұру туралы шешім ќабылдау процесінде біз єлемдегі ќол-
даныстағы барлыќ мұнай ќорларының тєжірибелерін зерттеп шыќ-
тыќ. Соңғы 40 жылда осындай тұраќтандырғыш-жинаќтаушы ќорлар
єлемнің көптеген елдерінде ќұрылған. Мұндай ќорды Бразилия
кофеден, Чили – мыс рудасынан жинаса, Венесуэла, Сауд Арабия-
сы, Ливия, Оман, Иран, Кувейт, Америка штаты Аляска, Канада
провинциясы Альберта – мұнай мен газдан түскен табысты жи-
наќтапты.
Осындай ќорлардың ќызметін зерттеу барысында біз өзімізге
ылғида: «Ќордың ќызмет жасау тетіктері Ќазаќстанның ерекшелік-
терін ескере ме?» -деген сұраќты ќоятынбыз. Мысал үшін, Ку-
вейт, 50-ші жылдарда ірі көмір-сутегі кеніштерінің ашылуы жєне
мемлекет табысының шығыннан үздіксіз асып түсуі арќасында,
өзінің Жалпы резервтік ќорын 1960 жылдың өзінде-аќ ќұруға
мүмкіндік алды. Кейінгі он бес жылдың ішінде барлыќ мемле-
кеттік инвестициялар Кувейт экономикасына аталмыш ќор есебі-
нен жасалынған. 1976 жылға ќарай елдің байығаны сондай, олар
өздеріне тағы бір ќаржыландыру көзі – Болашаќ ұрпаќтар үшін
жинаќ ќорын ќұруға мұрсат берді.
Америка штаты Аляска да екі ќордың иесі: Алясканың тұраќ-
ты ќоры 1976 жылдан, ал штаттың Конституциялыќ бюджеттік
резерв ќоры – 1990 жылдан ќызмет жасайды. Біріншісі - негізінен
келер ұрпаќќа жасалған резерв, ал екіншісі бюджеттің ағымдағы
тапшылығын жабу үшін пайдаланылады. Олардың ќызмет ету
принциптері, ережелері, нєтижелері үздіксіз жарияланып отыра-
ды, ал енді бұл екі ќор тек атќару жєне заң шығару биліктеріне
ғана есеп беріп ќоймайды, олар  штаттың тұрғындарына да тікелей
есеп беріп отырады.
Чилидің тұраќтандырғыш мыс ќоры 1985 жылы ұлттыќ валю-
таның айырбас бағамының жєне салыќ түсімдерінің ќұбылуын
бєсеңдету үшін ќұрылған. Сонымен бірге ќордың жағдайы Чи-
лидің мемлекеттік мыс компаниясының аударымдарына ғана бай-
ланысты, ал ќорды басќару ісін елдің орталыќ банкі атќарады.
1998 жылы мұнайдан түсетін табыстың есебінен Венесуэланың
макроэкономикалыќ тұраќтану ќоры ќұрылды. Оның басты маќса-
ты – елдің бюджеті мен экономикасын көмір-сутегі шикізатының
бағасы ќұбылуынан туындайтын ќиындыќтардан ќорғау.
Єлемде бар үлгілердің ішінен біз үшін ќолайлысы Норвегия
мұнай ќорының үлгісі болып шыќты. Єлемдегі осы бір ірі ќордың
іргесі 1990 жылы ќаланған. Оны ќұрудың ќажеттігі ел тұрғында-

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    255
рының ќартая бастауы жєне мұнай өндіру көлемінің төмендеуі-
мен тікелей байланысты еді. Сондыќтан ол єрі жинаќтаушы, єрі
тұраќтандырушы ќор болып табылады. Ол, ең алдымен, ұзаќ мерзімді
болашаќта бюджет саласының тұраќтылығын ќамтамасыз етуі ке-
рек. Олардың заңнамасына сєйкес, үкімет ќордың ќаражатын таяу
арадағы маќсаттарға (мысалы, егер бюджеттің табыстары төмен
түсіп кетсе) жєне, айтайыќ, мұнай өндірудің төмендеуіне немесе
єлеуметтік шығындардың өсуіне байланысты, бюджет табысының
көлемін теңестіру үшін – ұзаќ мерзімді болашаќта пайдалануға
парламенттен рұќсат сұрайды. Үкімет немесе ќаржы министрлігі
осы ќордың ќаржысын инвестициялаудың негізгі бағыттарын
аныќтайды, сол сияќты «тұраќтандыру» ќұралдарын пайдалану-
дың тиімділігін бағалайды. Ќор активтерін күнделікті басќару
елдің орталыќ банкі арќылы іске асырылады. Ќазіргі уаќытта
Норвегия Тұраќтандыру ќорының активі мемлекеттік облигация-
дан,  яғни компанияның мұнаймен байланысты емес бағалы
ќағаздарынан тұрады.
Оның моделі Ќазаќстанның мүддесіне єлдеќайда толыќ жауап
беретін, өйткені біздің елдеріміздің єлеуметтік-экономикалыќ даму
кезеңдерінде сєйкес келетін көптеген ұќсас өлшемдері болды.
Біраз алға оза отырып айтпағым, ќордың ќызмет жасаған ке-
зеңінің өн бойында оның ќызметін басќарудың мєселелеріне бай-
ланысты сын біршама болған. Мен сын ќашанда сындарлы болуы
керек, сонда ғана одан пайда болады деген принципті єрќашанда
ұстанамын. Біраќ, кейде сондай бір ескертулер айтылғанда, ерік-
сізден сол адамдардың айтќан сөздерінің дұрыстығына күмєндана
бастайсың. «Бізге оның ешќандай да ќажеті жоќ, мұнай бізде
онсыз да көп» дегеннен бастап, мұны менің жеке ќорым екен
дегенге дейінгіні де естуге тура келді. Осындай негізсіз сындарға
бара-бара көңіл аудармайтын болдым. Дұрысы сол екен.
Сонымен бірге єділетті сын ескертулер де болды. Мысалы,
ќорды ќұруға ќарсы болғандар оның активтерін шетелдерде орна-
ластырғанда ғана, ол шетелдің экономикасын инвестициялау бо-
лып шығады, ал Ќазаќстанның өзі де инвестициялауға мұќтаж
емес пе деген дєйектерді алға тартты.
Осындай ескертулер ќордың ќызметін жетілдіру барысында
үнемі ескеріліп отырды. Ќазіргі кездегі єлеуметтік-экономикалыќ
дамудың көрнекі түрде көрсетіп отырғанындай, егер біз ќаржыны
сыртќа шығарып, инвестицияға жұмсамағанда, елдегі инфляция
деңгейі єлдеќайда жоғары болатын еді.

256    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Ќазір ќордағы жинаќ, бір жағынан, біздің экономиканың тұраќ-
тылығын біршама күшейтуге, екінші жағынан, басќа елдердің Ќазаќ-
станға деген сенімін көтеруге ќызмет істейді.
Сонымен бірге, ќазіргі кезде басќа түрдегі ескертулер де пайда
болды. Бұл ескертулердің мєні, Ұлттыќ ќордың активтерін єлдебір
ќордың ќолына беру керек, сонда оған бүкіл ќазаќстандыќтар ќаты-
сушылар болады дегенге саяды. Президентті сайлау науќаны ке-
зінде біздің оппозиция елдің бєріне ортасында 17 мыңдыќ теңгенің
фотосуреті бар ќағаздарды үлестірді. Егерде олар жеңіп шыќса,
єркімге осынша аќша үлестіруге уєде берді. Сонда осы аќшаларды
олар мұнай ќорынан төлемек болды. Осының бєрі біздің істеген
ісімізбен салыстыруға келе ме? Біз зейнеткерлердің зейнетаќыла-
рының көлемін кєдімгідей көтеріп тастадыќ, бюджеттік мекемелер
ќызметкерлерінің еңбекаќысын 30% көтердік, көп балалы аналар-
ға, мүгедектерге төлемдер көлемі артуда, жұмыс орындары жаса-
луда. Бұл дегеніңіз – адамдардың ќамын нағыз ойлау ғой.
Біраќ, біз «єрбір сіңліге – бір сырғадан» дейтін принцип бойы-
нша меншікті ќайта бөлуге жол бермеуіміз керек. Мұндай
болған. Халыќќа аќша таратќан Сауд Аравиясының мысалын
келтірсек те жетеді. Бүгінгі күндері олар мұндай ќадамнан бас
тартып отыр, өйткені олар бұдан халыќты масылдыќќа  ұрынды-
ратын ќауіпті көруде. Исламның екі ќасиетті орнының саќтау-
шысы, Сауд Аравиясының королі маған арабтарды өнеркєсіпте
жєне ќызмет көрсету саласында ќайтадан жұмыс істетудің аса
ќиындығын айтќан еді.
Сонымен бірге, нарыќ экономикасында мемлекет адамның өз
єлеуетін мүмкіндігінше толыќ ќолдануына жєне сол үшін єділетті
сыйаќы алуына жағдай туғызуы ќажет. Өнімді еңбекке ынта ба-
рынша мол болуы керек. Осындай жағдайлар жасалмаса, тұрғын-
дардың көп бөлігі дивиденд алуды күтетін болса, бұл масылдыќты
туғызады. Тарихи тєжірибе көрсеткендей, «бєрін алу керек те
жұртќа бірдей ќылып бөліп беру керек» дейтін жораны алып ќол-
дана салу орны толмас апатты зардаптарға соќтыратыны  сөзсіз.
Менің ойымша, кітапта Ұлттыќ ќордың тетіктерін ашу ќор
ќұрудың пайдалы екенін жєне жалпы алғанда оның еліміздің
экономикасына тигізетін маңызын жан-жаќты түсінуге мүмкіндік
береді. Іс жүзінде, Ұлттыќ ќор заңды тұлға болып табылмайды,
шынтуайтында ол Үкіметтің Ұлттыќ банк есепшоттарында шо-
ғырланған ќаржы активтерінің жиынтығы болып табылады. Ќор
екі бірдей ќызмет атќарады: бірі – жинаќтау (болашаќ ұрпаќтар

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    257
үшін жинаќтарды ќалыптастыру), ал екіншісі – тұраќтандыру
(бюджет түсімдерінің дүниежүзілік бағаның жағдаятына тє-
уелділігін азайту).
Тұраќтандыру міндетін атќаруды ќамтамасыз ету үшін шикізат
секторындағы ұйымдардан бюджетке түсетін салыќ жєне басќа-
дай міндетті төлемдердің, республикалыќ жєне жергілікті бюд-
жеттерде бекітілген сомадан артығы ќаржы ќорына аударылады.
Бұл түсімдерге жататындар: корпоративтік табыс салығы, ќосым-
ша ќұнға салынатын салыќ, жоғары пайдаға салынатын салыќ,
бонустар, роялти, ауыл шаруашылыќ маќсатындағы жер бөліктерін
мемлекеттің жеке меншікке сатуынан түсетін, өнімдер мен ќар-
жыны бөлу туралы келісімдер бойынша Ќазаќстанға тиетін үлесі.
Жинаќтау ќызметін іске асыру маќсатында ќор республикалыќ
жєне жергілікті бюджеттердің трансферттері есебінен, жоғарыда
көрсетілген түсімдер бойынша жоспарланған соманың10%-ынан
ќұралады.
Басќару мєселесін ќұрамына Ќазаќстан Республикасының Пре-
зиденті, Сенат пен Мєжілістің Төрағалары, Президент Єкімшілігінің
басшысы, Премьер-министр жєне оның Бірінші орынбасары, Ұлттыќ
банктің Төрағасы, Ќаржы министрі, Экономика жєне бюджеттік
жоспарлау министрі, сол сияќты Республикалыќ бюджеттің орын-
далуын ќадағалау жөніндегі санаќ комитетінің төрағасы кіретін
Кеңес шешеді. Көріп отырғанымыздай, Кеңеске мемлекеттік биліктің
атќарушы жєне заң шығарушы тармаќтары ќатыстырылған, ал
мұның өзі мүдде ќаќтығыстарын мүлде болдырмайды. Кеңестің
барлыќ шешімдері алќалы түрде ќабылданады. Кеңес мүшелерінің
ешќайсысы Ќордың активтерін жеке дара пайдалана алмайды. Ќорға
Парламент баќылау жасайды; демек, ол шын мєнінде халыќ пен
елдің резерві болып табылады.
Ќордың активтерін тікелей басќаруды, инвестициялыќ страте-
гияға сєйкес, сенім көрсету арќылы басќару туралы Үкіметпен
арадағы Келісім шарттың негізінде, Ұлттыќ Банк жүзеге асырады.
Инвестициялыќ стратегия ќордың инвестициялыќ операцияларын
жүзеге асырудың жалпы тєртібін, соның ішінде, валюталар, ќұрал-
дар кластары, сыртќы басќару жєне кастодиан негізінде түрі мен
үлес салмағы бойынша шектеулерді аныќтайды. Сонымен ќатар
ол ќорды басќару кезінде пайда болатын тєуекелділікті басќару-
дың, эталондыќ портфельді таңдаудың, Ұлттыќ банктің ќорды сенім
арќылы басќару ќызметі бойынша Үкімет алдында есеп беруінің
мерзімі мен мазмұнының тєртіптерін белгілейді.

258    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
2006 жылдың 1 ќарашасында Ќазаќстан Республикасының
Ұлттыќ ќорының активтері он екі миллиард АЌШ долларынан
асып түсіп, 12 087,39 млн. АЌШ долларына жетті. Жинаќталған
сома екі жарым жыл уаќытќа, яғни  мұнай бағасының ќұлдырауы
бола ќалған жағдайда аќша бір жарым – екі жылға жетеді, бұл
мемлекеттің өзіне алған єлеуметтік міндеттемелерін толыќ атќаруы-
на мүмкіндіктер береді. Сондай-аќ, бұл көрсеткіш Каспий теңізінің
Ќазаќстандыќ секторын жоспарланған кең көлемде игеруге жєне
мұнай ресурстарын экспортќа шығаруға байланысты өсе бермекші.
2010 жылға ќарай мұнай шығару 100 млн.тоннадан аспаќшы.
Осыған байланысты валюта бағамына түсетін үлкен салмаќты ес-
кере отырып, аќша массасын стерилдеудің ќуатты ќұралы ретінде
Ұлттыќ ќордың ќызметі үнемі өсіп отырмаќ.
Аќша массасын Ќордың жєне Ұлттыќ банктің күшімен бір ғана
стерилдеумен шектеп ќалуға, сөз жоќ, болмайтын шығар. Түсіп
жатќан аќша ағымын экономиканың шынайы секторы игеруі ќажет.
Осы бағыттағы ќозғалыс ќана бағалы ќағаз нарығының толыќќан-
ды жұмыс істеуіне мүмкіндік береді, банк ќұрылымдарын капи-
талдың салааралыќ түсімдерінің ќызметіне назар аударуға итерме-
лейді; капиталдың осы түрінің валюта-ќаржы саласындағы жєне
экспортќа бағыт ұстанған салалардағы біршама артыќ болуы, бєсе-
келік єлеуеті жеткілікті, біраќ нарыќта үлкен ќолданыс таппаған
өңдеуші өнеркєсібіндегі, ауыл шаруашылығындағы капитал тап-
шылығымен ќатарласа жүреді.
Бұл аќшалар тек ќана тұраќтандырушы рөл атќарып ќоймай-
ды, сонымен бірге олар мұнайға деген бағаның төмендеуі жағдай-
ында, өзінше бір саќтандырушы да болып табылады. Оны дұрыс-
тап пайдаланғанда ғана үстеме пайда біздің экономиканың түрлі
салаларын жаңғырту жєне дамытудың негізгі көзіне айналары аныќ.
Сондыќтан да, ќорды толтыруға бағытталған ќаржының бір бөлігін,
біз мемлекеттік даму институттарын капиталдандыру үшін пайда-
ландыќ. Атап айтќанда, Индустриялыќ-инновациялыќ даму стра-
тегиясы шеңберінде Даму банкін капиталдандыруға 24,3 млрд.
теңге, Инвестициялыќ ќорға – 23 млрд. теңге, Инновациялыќ ќорға
–11,5 млрд.теңге, экспортты саќтандыру жөніндегі Мемлекеттік
саќтандыру корпорациясына – 7,7 млрд. теңге жіберілді. Сол си-
яќты 2005 жылға арналған бюджеттен Ќазаќстанның Даму банкі-
не, инжиниринг жєне трансферт технологиясы орталығына, Мар-
кетингтік-аналитикалыќ зерттеулер орталығына, инновациялыќ
ќорға ќаржы бөлу ќарастырылды. Ұлттыќ ќордың ќаржысынан

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    259
Ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасы мен Ипотекалыќ тұрғын
үй ќұрылысы бағдарламасы ќолдау алды. Сонымен бірге, 550,5
млн. теңге аќпараттыќ технологиялар паркінің дамуына бөлінді.
Осы кешенді шараларды іске асыру экономиканы диверсификация-
лаудың өсуіне жағдай туғызады деп жоспарланды.
Жекелей атап айтќым келетіні, Ќордың көлемін кеңейте оты-
рып, сонымен бірге Ќорды басќарудың тиімділігі жєне осы про-
цестің жұрт көретіндей ашыќтығы үшін Ұлттыќ банк пен Үкіметтің
жауапкершілігін көтеру ќажет деп есептеймін. Мен бұл жерде
Ќорды толтырып отыратын жаңа көздерді іздестіруді ғана айтып
отырғаным жоќ, ќолда бар ќыруар соманың жоғарғы тиімділікте
ќызмет жасағанын жєне инвестицияланғанын көргім келеді.
Өйткені, Ќордың көлемін ескере отырып, таяу арада Ќордың тұраќ-
тандырушы жєне жинаќтаушы бөліктері арасындағы арасалмаќта-
ры, соның ішінде ұзаќ мерзімді жоспар түрінде де аныќталады. Біз
өзіміздің ұзаќ мерзімді инвестициялау стратегиямызды сөз жүзінде
емес, іс жүзінде де ұстануымыз керек. Табыстылыќтың ќысќа
мерзімді ауытќулары инвестициялаудың жалпы стратегиясына
түбегейлі ыќпал етпеуі керек.
Ќордың көлемі туралы мєселе де аса маңызды болып табыла-
ды. Бұл көлем шикізат ресурстарынан Ќорға бөлінетін табысќа
тєуелді болуы керек. Мєселен, таяу он жылдың ішінде мұнай
өндіруден ғана түсетін табыс, сарапшылыќ бағалау бойынша, 20
млрд.АЌШ доллары көлемінде болуы мүмкін, осыған байланысты
Ќор көлемінің жоғарғы шегін белгілеудің ешќандай да мєні жоќ.
Сонымен ќатар Ќор өз дамуының бастапќы кезеңінде тұрға-
нын мойындауымыз ќажет. Оның табыстылығы көбіне-көп оны
басќарудың кєсіби шеберлігі ќаншалыќты дєрежеде болуына бай-
ланысты. Мемлекет біздің жинаќќа ќанша бөлетінімізді жєне бюд-
жетке ќанша ќалдыратынымызды айќын білуі керек. Ќорды тол-
тырудың єр түрлі нұсќаларының динамикасын, дүниежүзілік на-
рыќтағы экономикалыќ дамудың көріністері мен ахуалдарына бай-
ланысты алдынала ќарастырып отыру ќажет.
Экономиканың бєсекеге түсу ќабілетін көтеру жєне «голлан-
дыќ ауруды» болдырмау маќсатында аќша-кредиттік, фискалдыќ
саясатты жєне шикізат секторынан түсетін пайданы басќаруды,
ќазіргіден єлдеќайда тығыз үйлестіруді ойлану ќажет. Осы бағыт-
та белгілі бір ќадамдар жасалды да.
Мєселен, 2005 жылдан бері ќарай Ұлттыќ ќор бюджет жүйесінің
бөлінбейтін бөлігі ретінде ќызмет жасап келеді. Бұл Ұлттыќ ќор

260    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
мен бюджет үшін наќты жағдайды көрсете алады. Сонымен ќатар,
орта мерзімді немесе ұзаќ мерзімді перспективаға арналған, Ұлттыќ
ќордан бюджетке трансферттеудің кепілді аныќтамасының наќты
тетігі жасалынуда.
Жалпы, Ұлттыќ ќор, оның ішінде мұнай экспортынан түсетін
табыс мєселесі – журналистер мен басќада көпшілік үшін ең ќызыќ-
ты таќырып болып ќалмаќ. Бүгіндері біз негізгі табысты түсті ме-
талдардан, мыс өткізуден, ќорғасын, мырыш, алтын, аллюминий,
ферроќортпа, минералды тыңайтќыштар жєне жыл сайын 5-6 млн.
тонна астыќ экспорттаудан табамыз. Ќазаќстан дегеніміз– бұл тек
мұнай, газ, көмір ғана емес. Сірє, осылардың бєрін дүниежүзіне
дєлелдеуге тырысќаннан гөрі, алдымен өзіміз ұғынып алуымыз
керек сияќты.
Осы аќшаның барлығына Ќазаќстанның Ќазынашылыќ меке-
месі мен Ќаржы министрлігі ќатаң баќылау жасап отырады. Осы
аќшалардың барлығы, оның ішінде мұнайдан түсетіндері де, бюд-
жетке ќұйылады. Бюджетке мұнайдан түсетін штаттыќ түсімдер
бүгіндері жалпы көлемнің 26 пайызын ғана ќұрайды. Ќазір бұл
сомалар басы ғана болса, ал болашаќ көлемі – єлі алда.
Сонда, осы аќшалар ќайда кетеді? Біріншіден, олар бюджетке
түсіріледі. Мысалы, ол биылғы жылы 14,5 млрд. АЌШ долларына
тең, яғни 1,5 триллион теңгені ќұрады. Байќайсыздар ма, біз трил-
лион деген тылсым саннан аттап өттік! Екіншіден, болашаќ ұрпаќ-
тардың Ұлттыќ ќорына, яғни олардың тұраќтандыру ќорына 10
млрд. АЌШ доллары жинаќталады.
Көріп отырсыздар, єрбір тиын есепте. Біз жыл сайын баспасөз-
ге ненің ќайда кететінін үнемі жариялап тұрамыз. Яғни, осы істің
барлығы транспарентті жєне ашыќ. Мұнай туралы айтатын бол-
саќ, біздің ресурстарымызды игеруші шетелдіктер төлейтін салыќ-
ты, єлеуметтік салыќты, жер ќойнауы, экология, еңбек үшін төле-
нетін корпоративтік салыќты ќосып санағанда, осы мұнай компа-
ниялары табыстарының 70 пайызынан астамы Ќазаќстанның ќазы-
насына түседі екен. Мен ішкі жалпы өнімнің өсімін 3,5 есеге жет-
кіземіз деп айтќанда, ішкі жалпы өнімді жанбасына шаќќанда 5800,
ал одан єрі 9000 долларға жеткіземіз деп айтќанда, экономика-
дағы осы салалардың дамуына сүйеніп айтамын.
Біз ќазір Ќорға жекешелендіруден түскен аќшаны да салуда-
мыз. Біраќ соның ауыл шаруашылығын дамытуға (1150 млн. тең-
ге), тұрғын үй ќұрылысына, индустриялдыќ бағдарламаға кететін

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    261
бөліктері бар. Біз өзіміздің даму институттарымызды, даму банкін
жєне даму ќорын жєне т.б., капиталдандырдыќ.
Мұнай аќшасын бізге үнемі ќұбыжыќ етіп көрсететін «голлан-
дыќ ауруды», экономиканың «ќызып кетуін» жєне т.б. проблема-
ларды тауып ала отырып та, жұмсауға болады, немесе, оларды
осы болжамдарға ќарамастан, экономиканы нығайтуға, елімізге
ќажетті басымдыќтарды ќолдауға жєне дамытуға жұмылдыруға
да болады. Мұнай бағасы жоғары болған осы кезең, бєлкім, Ќазаќ-
стан үшін дүние жүзілік экономикада жєне жалпы дүние жүзінде
«күн астында күн көру үшін» ќатаң күреске түсудің ќарсаңын-
дағы бой жинау мен күш жинаудың мүмкіншілігі болар. Бұл –
ќазіргі біздің артыќшылығымыз, біраќ біз мұнай долларларына сеніп
отыра бермеуіміз керек. Бұл уаќытты старт алдындағы кезең деп,
мүмкін, Тарихтың бізге тыныс алу үшін берген уаќыты деп түсінген
дұрыс болар. Біз не нєрсеге дайындалуымыз керек? Єрине, өзіміздің
болашағымызға. Ќатаң бєсекелестікке. Сыртќы дүниенің күш сы-
насуына. Ќазаќстан жолын осы 15 жылдан бастап ќана басталға-
нына сенемін. Ең ќиыны мен ќызығы – алда.
Біз барлығын бастағанда мемлекеттің ќазынасы бос еді, бүгіндері
өзіміздің резервтеріміз туралы айтуға жеттік. Аллаға шүкір!
Мен жоғарыда айтќандай, теңгені енгізер алдында бізде тіпті
соған керекті 500 млн.АЌШ доллары көлеміндегі алтын валюта-
ның резерві де жоќ болатын. Ќазір біз 25 млрд. АЌШ долларына
тең валюта ќорының иесіміз.
Маќтаудың  ең жаќсысы – мойындау
Ќазаќстанның экономикалыќ дамуының жоғарғы бағасы халыќ-
аралыќ ќауымдастыќ тарапынан тартымды инвестициялау рейтингін
алу болып табылады. Ќазаќстан ТМД елдерінің ішінде бірінші бо-
лып инвестициялау деңгейінің рейтингін дүние жүзіне белгілі үш
бірдей агенттіктерден алды. Олар: «Moody‘s», «Standart & Poor‘s» и
«Fitch Rating‘s Ltd». Үлкен жетістігіміз, таяудағы рейтингтер бой-
ынша болжауда, ең беделді агенттік «Standart & Poor‘s» көрсеткен-
дей, 1996 жылдан бері келе жатќан «Тұраќты» рейтингінен «Оң»
деген рейтингке өтуіміз болды. Мысалы:

262    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Рейтингті беру тарихы:
2006 ж. маусым: рейтингтер бойынша болжам «Тұраќты-
дан» «Оңға» өзгертілді.
2004 ж. мамыр: ұлттыќ жєне шетелдік валютадағы міндет-
керліктер бойынша ұзаќ мерзімді рейтингтер «ВВВ» жєне «ВВВ-
»ге дейін сєйкес көтерілді; ќысќа мерзімді рейтинг шетелдік
валютадағы міндеткерліктер бойынша «А-3» көтерілген; бол-
жам - «Тұраќты».
2003 ж. мамыр: ұлттыќ жєне шетелдік валютадағы міндет-
керліктер бойынша ұзаќ мерзімді рейтингтер «ВВВ-» жєне «ВВ+»ге
дейін сєйкес көтерілді; ќысќа мерзімді рейтинг ұлттыќ валю-
тадағы міндеткерліктер бойынша «А-3» көтерілген; болжам -
«Тұраќты».
2001 ж. мамыр: ұлттыќ жєне шетелдік валютадағы міндет-
керліктер бойынша ұзаќ мерзімді рейтингтер «ВВ+» жєне «ВВ»
дейін сєйкес көтерілді.
2000 ж. шілде: ұлттыќ жєне шетелдік валютадағы міндет-
керліктер бойынша ұзаќ мерзімді рейтингтер «ВВ» жєне «ВВ-»
дейін сєйкес көтерілді.
1998 ж. ќыркүйек: ұлттыќ жєне шетелдік валютадағы
міндеткерліктер бойынша ұзаќ мерзімді рейтингтер «ВВ-» жєне
«В+» дейін сєйкес төмендеді.
1996 ж. ќараша: ұлттыќ валютадағы міндеткерліктер бо-
йынша «ВВ+/В» жєне шетелдік валюта бойынша «ВВ-/В» рей-
тингтері берілді; болжам – «Тұраќты».
«Standart & Poor‘s»:
«Ќазаќстан Республикасы – несие рейтингі»,
жарияланған уаќыты: 11-07-2006 МSК
Ќазаќстан экономикасына ќатысты көптеген жағымды бағалау-
лардың ішінде, 2002 жылы желтоќсанда Халыќаралыќ валюта
ќоры миссиясының кеңесшілері берген бағаны келтіруге болады.
Олардың бағалауында, «соңғы жылдары Ќазаќстан экономиканы
тұраќтандыруда айтарлыќтай табыстарға жетті. Орта жєне ұзаќ
мерзімдегі кезеңдерге төтенше ќолайлы келешегі бар. Халыќара-
лыќ валюта ќорының ресурстарына мұќтаж емес» деп атап
көрсетілді.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    263
«2002 жылы желтоќсанда айтылғандай, Халыќаралыќ валю-
та ќорының Ќазаќстандағы өкілдігі 2003 жылы тамызда жабы-
лады. Бұл шешім Ќазаќстанның экономиканы тұраќтандыру-
дағы єсер ќалдыратындай табыстарының, экономиканың орта
жєне ұзаќ мерзімдегі болашағының елдегі Ќордың ресурстарын
болашаќта пайдалануға мұќтаждыќтың тууына ќажеттіліктің
барынша аздығы нєтижесі ретінде ќабылданды».
Халыќаралыќ валюта ќорының Ќазаќстан
Республикасы үшін IV Бапќа сєйкес
Консультациясы бойынша ќорытынды
мєлімдемесінен, 10 наурыз 2003 ж
Отандыќ ќаржы жүйесі өткен ќалыптасу жолын еске түсіре
отыра, біздің дұрыс шешім жасағанымызға, өзіміздің, дамудың
ќазаќстандыќ жолын таңдап алуымыздың дұрыстығына менің көзім
тағы да жете түседі. Осы туралы көп адамдар айтуда. Бұл жєне
ќаржы жүйесінің халыќаралыќ стандартќа сєйкес келуі, ол дүние
жүзілік ќауымдастыќ мойындайды. Бұл жєне дүниежүзілік аты
бар жетекші ќаржы мекемелерінің біздің банктермен жєне компа-
ниялармен бірігіп істеген жұмыстары. Бұл жєне Ќазаќстан компа-
нияларының ТМД кеңістігіне жасай бастаған «экспансиясы». Дєлірек
айтќанда мемлекеттің ќаржы секторымен єріптестігінің арќасында,
біз дер кезінде проблемаларды көре білдік жєне олардың тез ше-
шілуіне ќолайлы жағдайлар туғыздыќ.
Ќазір ќазаќстандыќ жаңа форматтағы жас менеджерлер дүние-
жүзілік ќаржы жүйесінде танымал болуда. Осы жетекшілердің
көбін мен жеке білемін, бұлардың көпшілігіне аяќтарынан тік тұрып
кетуге жағдай жасадыќ, басќаша айтќанда, «өмірлеріне жолдама
бердік». Екінші деңгейдегі банктердің ќалыптасуының жүруі оңай
болған жоќ. Бұрынғы ескілер бір жағынан жұмысын жалғастыра
берді, шаруашылыќ жүргізуші субъектілер, жеке меншіктегі жєне
мемлекеттік кєсіпорындар да, сол сияќты жергілікті жердегі бюд-
жеттер де несиелер алды жєне заңның єлсіздігін пайдаланып, банк-
терге аќшаларын ќайтармады. Бұл кейде банктер үшін күрделі
проблемаларға айналып отырды. Мысалы, менің өзім тікелей «Ќаз-
коммерцбанкке», «Халыќ банкіне», «ТұранЄлем» банкіне осындай
несиелерді ќайтаруына көмектестім. Уаќыт солай болды. Олар менің
тікелей көмегімді ќажет етті.

264    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Бір жағынан, банктер жүйесінің батыстыќ стандарттарға сєйкес
дамуына 90 жылдардың басында менің шетелдік сапарларымда
үнемі бірге еріп барған адамдардың бєрі де ыќпал етті. Осы ресми
сапарлар барысында олар «єлемдік бизнестің алыптарымен» таны-
сып, дүние жүзінің жетекші банктері мен компанияларында тєжіри-
бе жинаќтады, батыстың алдыңғы ќатарлы атќарылған жұмыста-
рын өз ќызметтеріне енгізіп, ќаржы ќызметінің принциптерін ќабыл-
дады. Ќазір ќазаќстандыќ банктер ТМД аумағында ең жоғары рей-
тингке ие болып отыр.
Ең бастысы, банк жүйесінің ќалыптасуы бұрынғы Одаќ аума-
ғындағы өте жоғары дамыған жүйенің бірі болып табылады.
Халыќ банкі жүргізген дербес аќша-несие саясаты сол жылдар-
дың экономикалыќ шындығын ескерді жєне сонымен бірдей бол-
ды. Бұл саясаттағы ең тиімді жетістіктердің бірі – ел экономика-
сының кезеңді өсуі үшін жағдай жасау жєне гиперинфляцияны
жеңу еді.
Мемлекеттің ќолдауы мен реформалардың арќасында біздің
ќазаќстандыќ бизнесмендер мен азаматтар, үйден ұзап шыќпай-аќ,
банктер мен ќаржы ќызметтерінің барлыќ түрін пайдалануға
мүмкіндік алды.
Ќазірдің өзінде Ќазаќстанда аттары єлемге єйгілі ќаржы меке-
мелерінің өкілдіктері жұмыс істейді. Біздің отандыќ коммерция-
лыќ банктер єлемдік ќаржы секторында жинаќталған ең ќымбат
ќұндылыќтарды іс жүзінде меңгеріп, олармен тепе-тең жағдайда
бєсекелестікке түсуде. Бұған ќоса, отандыќ капитал өз филиалда-
рын ашып жєне сыртќы нарыќты игере отырып, шет елдерге шы-
ғуда. Сонымен бірге біздің нарыќты жаңа ќаржы ќұралдарымен
байытып, толтыру ќажет. Єңгіме, ең алдымен, жобалыќ облигация-
лар туралы болып отыр. Оларды басып шығаруға еліміздің эконо-
микасы үшін маңызды бірнеше инвестициялыќ жобалар іріктеліп
алынды. Ол үшін темір жол жєне автокөлік жолдары, вокзалдар
мен теңіз айлаќтары ќұрылысы жөніндегі инфраќұрылымдыќ жо-
балар сай келетін еді. Жаңа инвестициялыќ жобаларды мемле-
кеттік даму институттарымен бірлесе отырып, халыќаралыќ ќор-
ларға шығару ќайта ќұрылған өндірісті ќаржыландыруға мүмкіндік
туғызып, дамудың Индустриялыќ-инновациялыќ стратегиясын
жүзеге асыруға түрткі болатын еді.
Мұның бєрі єлемдік еңбек бөлінісінде лайыќты орын алу мен
бєсекеге ќабілеттілікті арттыру, сондай-аќ посткеңестік кеңістікте
интеграциялыќ үрдістерді одан єрі дамыту маќсатында экономика-
ны ќұрылымдыќ диверсификациялауға көшуге мүмкіндік береді.

Ұлттыќ ќаржы жүйесі
    265
Бұл бағытта біз ќабылдаған шаралар басќа мемлекеттердің орын-
ды ќызығушылығын тудыруда. Біздің іс-тєжірибемізге ерекше ынта
білдірген көптеген елдерден ќонаќтар келуде. Менің сапарларым
барысында да бұл елдердің өкілдері осы туралы жиі сұрайды. Есте
ќаларлығы сол, басќа елдердің іскер топтарының өкілдерімен, сая-
саткерлермен, єлемнің жетекші оќу орындарында білім алып жүрген
жастармен кездесулерімде олар біздің ќаржы жүйемізге таңданыс
білдіреді. Олардың көз жанарында бір ғана сұраќ тұрады: «Таяуда
ғана єлемнің шеткі аймағы болған бұл ел, мұндай табыстарға
ќалай жете алды? Ќазаќстандыќ компаниялар біздікілермен енді
ќалайша тығыз ќызмет жасайды, ќалайша олардың стратегиялыќ
єріптесі болып табылады?»
Мен ойлаймын, мұның бєріне біз жүргізген, соның ішінде ќаржы
секторындағы реформалардың арќасында ќол жетті, сондай-аќ бұрын
да айтќанымдай,  тағы адам факторының маңызын, ерекше атап
айтамын. Єрине, бұл туралы тараудың басында айтќанымдай, біздің
ќаржы жүйесінің барлыќ ерекшеліктерін бір тарауда ашып көрсе-
ту мүмкін емес, бұл – тек оның ќалыптасуының небєрі ќысќаша
тарихы.
Енді біз осы күш-жігеріміздің жемісін көріп отырмыз. Ќазаќ-
станда, негізінен, нарыќтыќ экономиканы ќұруға бағытталған ин-
ституционалдыќ ќайта жаңарулар аяќталды. Соңғы жылдары біздің
еліміз экономикалыќ өсудің жоғарғы ќарќынын тұраќты ұстап
келеді. Көбіне экономикалыќ дамудың табыстары Ќазаќстан ќаржы
жүйесінің дамуымен ерекшеленеді. Елімізде зейнетаќы жүйесі мен
дамыған инфраќұрылымы бар ќаржы нарығы жұмыс істейді. Мен
соны маќтан етемін. Біраќ бізге ќол жеткен жетістіктермен тоќ-
мейілсуге болмайды. Бізде алдағы келешегіміз үлкен, мен оған
сенемін.
Мен банк секторын єрќашан ќорғадым жєне жан-жаќты ќол-
дадым. Кезінде біз осы жүйені дамытуға бар күшімізді бағытта-
дыќ, бұл Ќазаќстан экономикасының сенімді ќаржыландыру көзін
алуына жағдай туғызды. Түбірлі ќайта ќұрулар жүргізілді жєне
ќажетті заңдар жедел ќабылданды. Біз оның ќалыптасуын ќолай-
лы жағдаймен, соның ішінде тікелей ынталандыру, єсіресе салыќ
салуда жеңілдіктер беру шараларын енгізу арќылы ќамтамасыз
еттік. Енді, банк секторы аяғынан ныќ тұрған кезде, ел экономи-
касының дамуын єрі ќарай ќамтамасыз етуде одан осындай көмекті
талап ету єділ болады деп ойлаймын. Мен бұл арада бизнестегі
«єлеуметтік жауапкершілік» деген ұғымды айтып тұрмын. Бұл ұғым

266    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ұйым өзі ресурстарын пайдаланып отырған ќоғамның мүддесі үшін
єрекет етуі керек дегенді білдіреді.
Менің ойымша, бұл принципті біздің компаниялардың ќызмет-
теріне енгізу ќажет. Бизнестің жауапкершілік ауќымын кеңейту –
сол бизнестің ыќпал ету аясын кеңейту сияќты, сөзсіз болатын
үрдіс. Бірінші кезекте, біздің еліміздің азаматы болып табылатын
єрбір бизнесмен жалпы еліміздің экономикалыќ гүлденуіне ыќпал
жасауы керек.
Бүгінде Алматыда ќаржы орталығын жасау үрдісі жүріп жа-
тыр. Бұл маңызды жєне күрделі жоба. Ол дүние жүзінің ірі банк
институттарын өзіне тартуы керек. Заңдар ќабылданды, префе-
ренциялар ќаралды, ендігі мєселе – біздің мамандар ќаржы орта-
лыќтарын ќұруды шешуге тиіс. Олар тырысатын болады жєне
табыстарға жетеді деп сенемін.

ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
        
267

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: