Нұрсұлтан Назарбаев Ќазаќстан жолы

338
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
1994 жылы 6 шілдеде, Ќазаќстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесі сессиясының пленарлыќ мєжілісінде сөйлеген сөзімде,
парламент мүшелерінің талќысына астананы ауыстыру идеясын
ұсындым. Ќазаќстан астанасын ауыстыруды мен Алматының не
экономикалыќ, не геосаяси жағынан тєуелсіз мемлекеттің аста-
насы ретіндегі талаптарға ќазірдің өзінде-аќ жауап бермей-
тіндігімен дєлелдедім. Тұрғын саны біржарым миллиондыќ көрсет-
кішке жаќындап ќалған оның аумаќтыќ тепе-теңдікпен орнала-
су кеңістігі жағынан келешегі тым кеңістігі шектеулі еді. Алма-
тының аумағын кеңейту ќажет еді, біраќ ќұрылыстардың тығыз
орналасуынан жєне бос жерлердің аз болуынан ќаланы кеңей-
туге мүмкіндік жоќ еді.
Сонымен ќатар, жоғары сейсмикалыќќа байланысты Алматы-
дағы жаңа ќұрылыстар, Ќазаќстанның басќа ќалаларындағы ќұры-
лыстармен салыстырғанда, єлдеќайда ќымбатќа түсер еді. Бізге,
бұрын ќажеттігі болмаған,  егемен мемлекет ретінде енді ќажет
болатын, жаңа: Ќазаќстан Республикасының Парламенті үшін
ғимараттар кешені, Сыртќы істер министрлігіне, Ќорғаныс ми-
нистрлігіне, банктерге жєне басќадай ұйымдарға, оның ішінде
шетел мемлекеттерінің елшіліктеріне ғимараттар салу керек еді.
Сөз жоќ, Алматы – еліміздің сұлу ќаласы. Оған ерекше сұлу-
лыќты Алатаудың жоталары мен шыңдары-аќ беріп тұрады. Менің
өзім Алматыға таяу жерде туып-өстім, сондыќтан бұл ќаланы
мен жаќсы көремін. Біраќ елдің мүддесі мен объективті фактор-
лар жеке басќа ќатысты жағдайлардан єлдеќайда жоғары тұрды.
Алматының Астана ретінде, шынында да, өзіндік кемшіліктері
бар еді жєне оларды жою мүмкін емес болатын. Мысалы, жыл-
дан-жылға  ќаланың экологиялыќ жағдайы асќына берді. Ат-
мосфераның, єсіресе ќыс айларындағы былғанышы жағынан,
бұрынғы астана Ќазаќстан ќалаларының арасында бірінші орын-
да тұрады. Оның көшелері жєне ауасы жүз елу мыңға жуыќ
көлік ќұралдарының сапырылысына єрең дегенде төтеп беріп
тұрды. Ќаланың сыртында, жиі түсетін тұманның аумағында ор-
наласќан єуежай, єуе байланысына жиі-жиі кідіріс туғызды.
Халыќтың тығыздығы бойынша солтүстік облыстар, оңтүстік
облыстармен салыстырғанда, єлдеќайда кең тынысты. Миграция-
лыќ ќозғалыстарды Ќазаќстанның басќа аймаќтарына ќарай бұру
экономикалыќ жєне єлеуметтік жағынан тиімді болатын. Жаңа
астананың үлкен перспективалары бар өнеркєсіп орталыќтарына
жаќын орналасуы жєне оған толып жатќан шектеулер болмауы
керек болды.

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
339
Менің тапсырмам бойынша, жаңа астананы орналастыруға
ќолайлы жерді табу маќсатында, республиканың бүкіл аумағына
жан-жаќты зерттеу жүргізілді. Астана 32 өлшемге сєйкес болуы
керек еді. Осы өлшемдердің ішіндегі аса маңыздыларына: єлеу-
меттік-экономикалыќ көрсеткіштер, климат, ландшафт, сейсми-
калыќ жағдай, ќоршаған орта, инженерлік жєне көліктік инфра-
ќұрылымының болуы, оның болашағы, коммуникациялар, ќұры-
лыс кешені жєне еңбек ресурстары жатады.
Бастапќыда бізге жаңа астананы еліміздің наќ ортасынан
салу идеясы тартымды болып көрінді. Ќазаќстанның наќ орта-
сы – бұл ертеректе хандардың ордасы тұрған Жезќазған мен
Ұлытау. Бұл жерде, кең даланың төсінде, Ұлытау жоталары
орналасќан. Өткен ғасырларда ќазаќ рулары Ќазаќстанның жан-
жағынан – батысы мен шығысынан, оңтүстігі мен солтүстігінен
ағылып келіп Ұлытауда түйісетін болған. Осы өңірде ќазаќ ұлты-
ның түп-тамыры бекіген.
Біраќ, бүгінгі күні Ұлытауда тапшылыќ көп: жеткілікті су
да, темір жолдар да, автокөлік магистральдары да, єуежайлар
да жоќ. Ал астананы Ұлытау өңіріне ауыстыру ќыруар ќар-
жыны ќажет етер еді. Ондай жерде жаңа ќаланы салу тіпті
ќиынға түседі.
Мен Ќарағанды туралы да ойладым. Бұл ќаланы мен жаќсы
білетінмін. Ќарағанды Теміртауда жұмыс істеген біздер үшін өрке-
ниеттің орталығы болатын. Біраќ, ќаланың асты толған шахта-
лар, осыдан барып жер жиі-жиі ойысады, бұған сумен ќамтама-
сыз етуді жєне экологияны  ќосыңыз.
Үшінші астаналыќ нұсќа Аќтөбе болып еді. Аќтөбені таңда-
саќ, онда біз еліміздің шығыс аймағынан тым алшаќтап кетер
едік. Біздің Алматыдан кету себебіміздің өзінде, оның оңтүстік-
шығыстағы тығырыќ болуы жатты ғой, ал Аќтөбе басќа аймаќ-
тар үшін солтүстік-батыстағы тығырыќ болар еді.
Ќалай болғанда да, жүргізілген зерттеулер, барлыќ нұсќалар-
дың ішінен ең ќолайлысы Аќмола екендігін көрсетті. Ќаланың
жағдайы, оның аумағы кез келген сєулеттік ќадамдарды іске асы-
руға мүмкіндік беретін. Аќмола Ќазаќстанның географиялыќ ор-
талығына жаќын жатты жєне маңызды шаруашылыќ аймаќтары-
на таяу, ірі көлік магистральдары түйіскен жерде орналасты. Ол
кезде онда шамамен 200 мыңға жуыќ адам тұратын жєне сол
уаќыттағы ќаланың бас сєулет жоспары бойынша ќала халќын
400 мыңға дейін өсіруге болады деп есептелінді. Ќазір, ресми
мєліметтердің өзі бойынша, Астанада жарты миллионнан астам
адам тұрып жатќан көрінеді, ал шындығы одан єлдеќайда көп.

340
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Аќмола тың өлкесінің орталығы болды, бұның өзі ќалаға
астана мєртебесін беру мүмкіндігін айтып тұрды. Сонымен ќатар,
дєл осындай шешім, мен жоғарыда айтќандай, кезінде Н. Хру-
щев басќарған Одаќ басшылығы тарапынан да кєдімгідей ќарасты-
рылған болатын. Сондыќтан сол кездің өзінде-аќ бұл жерде
ќазірдің өзінде ќызмет жасап тұрған, бірталай мыќты єкімшілік
ғимараттары, мєдениет сарайы, жастар сарайы жєне басќалар
салынған.
Ќаланың өмірлік ќажеттіліктерін ќамтамасыз ететін негізгі
жүйелердің жағдайы да онша көп мєселе туғызбады. Бұнда
жылумен, газбен ќамтамасыз ету жаќсы жолға ќойылған, сумен
жабдыќтауға байланысты барлыќ мєселелерді ұзындығы жағы-
нан шағын «Ертіс-Ќарағанды» каналы шешіп тұрды. Осыларға
ќосымша Аќмолада көлік инфраќұрылымы жаќсы дамыды жєне
күні бүгінге дейін экологиялыќ жағдайы ќолайлы ќалыптасќан.
Астананы көшіру бір сєтте бола салатын жұмыс емес, оның
аяќталуы, жоспарланғандай 2000 жылға ќарай іске асырылды.
Ќажетті дайындыќ жұмыстары жасалғаннан кейін, Аќмолаға
бірінші кезекте, негізгі мемлекеттік органдар, сонымен ќатар бірќа-
тар маңызды министрліктер мен ведомстволар көшіп келді.
Сєулетшілердің бастапќы бағалаулары бойынша, астаналыќ
єкімшілік орталығын маќсатты түрде жеке, ќаланың оңтүстік
шетінде, 300-400 гектар аумаќта салу көзделді. Біраќ кейіннен,
ќаланы салу жөніндегі конкурста жапон сєулетшісі Кисё Куро-
каваның жеңіп шығуына байланысты, жоспар өзгертілді, ќала
енді Есіл өзенінің сол жағалауында бой көтере бастады. Бас сєу-
летші Кисё Курокаваның сол кезде: «Таза ќағазға сызғанда ғана
иероглиф єдемі болып шығады» деп айтќан сөзі еске түседі. Есіл
өзенінің сол жағалауы өзінің көлемі жағынан да, єдемілігі жағы-
нан да, жаңа астананы салуға көбірек келуші еді. Дипломатия-
лыќ корпус та ќала шеңберінің ішінде, сол жағалауға орналасты.
Алғашќы уаќытта, бұрыннан ойластырылғандай кейбір ми-
нистрліктер жаңа астананың маңайындағы ќалаларға да орнала-
стырылды. Астананы ауыстыру солтүстік аймаќтардағы иннова-
циялыќ жєне ғылыми-ауќымды өндірісті, ілгерішіл ауыл шаруа-
шылығы машиналарын жасауды жєне кең түрдегі ұќсатушы ауыл
индустриясын интенсивті түрде дамытуға септігін тигізеді деп
есептелінді. Біз Аќмола бейнесінен тек жаңа ќоғамдыќ-саяси ор-
таны ғана емес, Ќазаќстанның Алматыдан кейінгі, маңызы жағы-
нан екінші экономикалыќ, іскерлік, ғылыми жєне мєдени орта-
лыќты көргіміз келді.

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
341
Көп адамдар сол кезде жаңа астанаға жұмсалған ќаржының
ќайтпайтынын айтып, кейде ашыќ түрде мемлекеттің аќшасын
босќа шашу дейтін. Біраќ ќайтпай ќалған шығын – ол астананы
көшіруге кеткен шығын ғана болды. Ќалғанының барлығы – бұл
күрделі салымдар, бұл болашаќќа деген инвестициялар. Жаңа-
дан тұрғызылғандардың баршасы мемлекеттің ұлттыќ байлығын
көбейтуі тиіс болатын.
Алматы бейнесінен біз бєрібір ќашанда мемлекеттің ќоғамдыќ-
саяси өміріне үлкен ыќпалы бар, іскерлік, ќаржылыќ, ғылыми
жєне мєдени орталыќты көрер едік. Сонымен ќатар ќазір, Алма-
ты Орталыќ Азия жєне ТМД көлемінде ќаржы орталығы деген
атаќќа ұмтылып отырғанда, біз шынында оңтүстік астананың ора-
сан зор єлеуетін оны халыќаралыќ деңгейге шығару үшін пайда-
лана аламыз. Ең алдымен инфраќұрылым, байланыс, көлік ќаты-
насы жєне т.б. ќажетті өлшемдер жаќсартылуы керек.
Ашыќ айтайын, мен астананы ауыстыру идеясына байланыс-
ты бірталай ќатал сынға тап болдым. Парламентшілер менің
идеямды  тыныш ќана ќабылдады десем, жалған айтќан болар
едім. Дауыстар екіге бөлінді: егерде депутаттардың бірі мені сөзсіз
ќолдайыќ деп ұсынса, екінші біреулері үнемі ќиындай түскен
єлеуметтік-экономикалыќ жағдайда астананы ауыстыру үшін
орасан зор ќаржыны шашу ќисынсыздыќ деп, мүлде дес бер-
мейтін ќорғаныста тұрды. Айтыс ќызу жүріп жатты, біраќ депу-
таттар негізінен мені ќолдамауға ќарай ойысќан.
Сөйлейтін бір сөзімді мен өзімнің туған күніме орайластырып
тағайындағаным есімде. Біраќ менің бұл кішкентай ќулығым іске
аспады, айтыстың ќызуымен бұны тіпті ешкім де есіне алмады.
Біраќ кейіннен, жаңа астана таяу арада бола салатын іс емес,
ќалай болғанда да 20-30 жылды керек ќылады деп ойлаған депу-
таттар, астананы ауыстыруды ќолдап дауыс берді. Ќолдаушы-
лардың дауысы сєл ғана артыќшылыќпен басым түсті.
Дєл осы жерде, Ќазаќстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
сессиясында, «Ќазаќстан Республикасының астанасын ауысты-
ру туралы» ќаулы ќабылданды, онда менің мемлекет астана-
сын Аќмола ќаласына ауыстыру жөніндегі ұсынысыммен ке-
лісетіндері туралы айтылды жєне Министрлер кабинетіне 1994
жылдың соңына дейін астананы ауыстырудың техника-эконо-
микалыќ негіздеулерін жасауға жєне оның мерзімін белгілеуге
нұсќау берілді.
Сол жылы 2 ќыркүйекте «Казахстанская правда» газетіне берген
сұхбатымда маған астананы ауыстыруға байланысты ќосымша

342
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
түсіндірулер беруге тура келді. Өздерін ештеңемен көрсете ал-
мағаннан кейін, осы арќылы ұпай жинауға тырысќан адамдар да
болды. Сонда мен жаңа астана ретінде, Аќмола төңірегіндегі
шудың бєрі таза єсіре саясатшылдыќ дедім. Мен жұрттан Жоғарғы
Кеңестегі сөйлеген сөзімді жєне онда ќабылданған ќаулыны мұќият
ќайта оќып шығуды сұрадым. Ќаулыда көшудің мерзімі көрсе-
тілмеген, тек онда Үкімет осыған ќатысты ќұжаттарды жасауы
керек деген сөздер болды. Бұдан мєселенің бүгінгі күндікі емес,
тіпті ертеңгі күндікі де емес, арғы күннен кейінгі күндердікі екені
айќын көрінді. Оны толыќ орындау, ќазаќтардың жєне бүкіл
Ќазаќстан халќының түпкілікті мүдделеріне жауап беретін,
ХХI ғасырмен байланыстырылды.
Єсіресе саясатшы нағыз саясатшыдан жєне мемлекеттік ќай-
раткерден несімен өзгешеленді деген сұраќќа наќты жауап бар.
Егерде біріншісі келесі сайлаулар туралы ойлайтын болса, екінші-
лері халыќтың игілігі жєне елдің болашағы туралы ойлайды.
Астананы көшіруге байланысты мєселені өз пайдасына жаратќы-
сы келгендер істің мєнін түсінгісі келмейтін еді. Шалағай шешім-
дер туралы айғай-шу туғызу жєне өздерін «халыќтың үні» ќылып
көрсету – оңайдың оңайы. Бұндай «єсіре ќызыл саясаткерлер»
бізде жеткілікті. Біраќ, єлдеќайда күрделісі, жалпы наразылыќ
пен түсінбеушіліктің болуына ќарамастан, ќабылдаған шешімнің
ќажеттігіне жєне болашағының барлығына халыќтың көзін жет-
кізу. Өйткені, астананы ауыстыру жөніндегі жоспар, ќандай да
болмасын єлеуметтік бағдарламаларды ќысќарту есебінен емес,
бюджеттен тыс ќаржы есебінен іске асырылуы керек болды жєне
оның көздері ізделіне бастады.
Иє, көп шығын ќажет пе? деп өзіме сұраќ ќойдым. Єрбір
билік ќұрылымына орналасатын орын ол кезде табылды – кел
де ќызмет жасай бер. Дегенмен, єрине, Ќорғаныс министрлігінің,
Сыртќы істер министрлігінің жєне Парламенттің ғимараттарын
салу керек болатын. Біраќ, осы ведомстволардың талаптарына
сєйкес ғимараттарды Алматыда да салар едік ќой. Ал егерде
оларды Алматыда, осы өңірдің сейсмикалыќ жаќтарын ескере
отырып салғанда, бізге екі есе ќымбатќа түсер еді. Жєне тұрғын
үйлерді ќалай болғанда да салу керек болды. Мамандардың
есептеуінше, бір шаршы метр тұрғын үй ќұрылысы жєне ќыз-
мет ғимараттары Аќмолада, Алматымен салыстырғанда, арзанға
түсетін көрінеді.
Мысал ретінде, ќарапайым есептеулер жасауға болады. Мєсе-
лен, егер біз астананы ауыстыруға шартты түрде он миллиард

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
343
теңге жұмсайтын болсаќ, онда оның сегізі мемлекетке өнеркєсіп
орындарынан жєне ќұрылыс ұйымдарынан, тиісті орындаған тап-
сырыстары есебінен салыќ түрінде ќайтады. Осының есебінен,
көптеген адамдар жұмыс ала алатын жаңа өнеркєсіп орындарын
ашу көзделді. Сонымен бірге, єрбір салынған ќұрылыс мемле-
кеттің игілігі жєне байлығы екендігін ұмытпау керек.
1995 жылы 15 ќыркүйекте «Ќазаќстан Республикасының ас-
танасы туралы» заң күші бар Жарлығым шыќты. Жарлыќта
жоғарғы жєне орталыќ органдарды Аќмола ќаласына орналас-
тыру жөнінде жұмыстарды ұйымдастыру үшін Мемлекеттік ко-
миссия ќұру туралы нұсќау берілді. Республиканың Үкіметіне
Аќмола ќаласын жайластыру бойынша бюджеттен тыс ќаржы-
ны жинаќтау маќсатында бюджеттен тыс «Жаңа астана» ќорын
ќұру міндеті жүктелді. Үкімет Аќмола ќаласының ќұрылысын
салуға жєне инфраќұрылымын дамытуға ќатысып жүрген ин-
весторларға салыќ, кеден жєне тағы басќадай жеңілдіктерін
беру туралы ұсыныстарды дайындауы, содан соң менің ќарауы-
ма берулері тиіс болды.
Мемлекетті ќұру оңай емес, жаңа астананы салу одан да
күрделі. Біздің халыќ ешќашан өзінің астанасын салған емес.
Ұлытаудағы хан ордасында да сондай ештеңе болмаған. Онда
хан ордасын ќоршаған топыраќ ќабырғалардың үйінділері ғана
жатыр. Ол астанаға жұрт түйемен, атпен кіретін болған.
Ќазаќстан аумағын Ресей жаулап алғаннан кейін де ешќан-
дай астана болмаған, губерниялардың орталыќтарының бірі Ом-
быда, бірі Орынборда болған. Астананы Орынбордан Аќмешітке
(Ќызылорда) көшіру кеңес үкіметінің шешімі болатын. 1929 жылы,
Түрксібті салып жатќан кезде, астананы Алматыға ауыстырған.
Алматы дєл жетпіс жыл республиканың бас ќаласы ќызметін
үлкен абыроймен орындап шыќты. Дєл осында мемлекеттік
тєуелсіздік туралы Декларацияға ќол ќойылды жєне бірінші еге-
мендік Конституция ќабылданды. Тєуелсіздік алғаннан кейін ас-
тана Алматы деп өз атына өзгертілді.
Кезінде Алматы тамаша табиғатымен жєне апортымен даңќы
шыќќан, одаќтас республикалардың астаналарының ішіндегі ең
єдемілерінің бірі болды. 19 жасымда мен Алматы облысынан
Теміртауға ауыстым. Сол жерде менің жастыќ шағым өтті. Соның
өзінде-аќ Аќмола болашағы бар жас ќала деп есептелді. Мұндағы
Жастар сарайындай ғимарат ол кезде ешжерде болмаған. Ќала-
ны Хрущевоград деп атап, кейіннен республиканың астанасын

344
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
осында ауыстыру үшін арнайы дайындаған. Аќмола ол кезде
Тың өлкесінің орталығы болатын. Осы жерде айта кету керек,
Хрущевтен кейін, орталыќтан басќа жердің бєрінде, негізгі ќұры-
лыс ескі жатаған үйлер мен бараќтардан ќұралатын.
Осындай шешім ќабылдамас бұрын, мен ұзаќ ойландым, бар-
лыќ ќадамдарымды есептедім, тарихшылармен, саясаттанушы-
лармен, мєдениеттанушылармен аќылдастым, басќа елдердегі
астаналарын көшіру тарихтарымен таныстым.
Сонымен, астананы ауыстырудың негізгі себептерін түйіндеу-
ге рұќсат етіңіздер.
Біріншіден, астананы ауыстыру Ќазаќстанды геосаяси жағы-
нан күшейтудің ќажеттігінен туындайды. Сондыќтан елдің бас
ќаласының орнын аныќтауға ерекше көңіл бөлінді. Астана, өзіне
еуропалыќ жєне азиялыќ озыќ дєстүрлерді сіңіріп отырған Еура-
зия ќұрлығының орталығы болып табылады. Ќала төрт тарапќа:
Оңтүстікке, Солтүстікке, Батысќа, Шығысќа бірдей ашыќ.
Екіншіден, бұл шешімді ќабылдағанда ќауіпсіздік мєселесі
де еске алынды. Тєуелсіз мемлекеттің астанасы, мүмкіндігінше,
сыртќы шекараларынан жыраќта жєне елдің ортасында орна-
ласуы тиіс.
Үшіншіден, астананың орнын ауыстыру Ќазаќстанның эконо-
микасын сауыќтыру ќажеттігінен де туындады. Ол елдің эконо-
микасы үшін тиімділікті ќамтамасыз етті. Шынында, облыстыќ
орталыќтар дами бастады, экономиканың, ќұрылыс материалда-
ры өндірісі, жол төсеніштері, энергетика жєне машина жасау
сияќты салалары аяғынан ныќ тұрды. Бұрын-соңды болып көрмеген
ќарќында тұрғын үй ќұрылысы дамуда.
Төртіншіден, астананы аймаќќа ќарай көшіре отырып, ќұрамы
жағынан көп ұлтты біз, тұраќты полиэтникалыќ мемлекетті ќұру,
Ќазаќстанды мекендеп отырған халыќтардың арасындағы дос-
тыќты саќтау жєне көбейту бағытын тағы да дєлелдедік.
Єрине, астананы єсем Алматыдан Аќмолаға ауыстыру шеші-
міне бару ќиын болды. Елорданы ауыстыру туралы менің идеям-
ды психологиялыќ жағынан ќолдағандар көп болған жоќ. Тіпті
менің жанұямның өзінде де мұны барлыќтары «иє» дей ќойған
жоќ. Сөйтіп, барлығын іс жүзінде, таза аќ параќтың беттерінен
бастауға тиіс болдыќ.

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
345
Жаңа астана: «бола ма, жоќ па?»
Астананы ауыстыруға дайындыќтың алдында өткен, 1994
жылдан басталған төрт жылдың өн бойында, менің астананы
ауыстыруға байланысты өзімнің көзќарасымда соншалыќты менің
тіресіп тұрып алуымның себебіне байланысты, неше түрлі ғайбат
сөздер айтылды. Астананы ауыстыру төңірегіндегі ќызбалыќ ќаулы
шыќќаннан кейін тіпті өршіді.
Астананы ауыстыру туралы идеяны «виртуальды саясат»,
немесе бізше айтќанда, «єрі-сєрі саясат» деп атады. Ондағы
айтќысы келгендері, билік елдің єлеуметтік-экономикалыќ шы-
найы проблемаларын шеше алмай, өздерінің ќолдарынан еш-
теңе келмейтіндіктерінің орнын сөз жүзіндегі шешімдермен тол-
тыруға єрекеттері дегенге саятын. Олар бұл идеяны, билік өзінің
халыќ алдындағы күнделікті міндеттерін орындауға дєрмен-
сіздігінен, өздеріне бұрынғыдан да ќарапайым ќызметтерді ой-
лап тапќан, халыќ алдындағы міндеттерін «тарих алдындағы
міндеттерге» ауыстырған, «кішкентай жеңімпаз соғыс» түрінде
көрсеткілері келді.
Астананы ауыстырудың уєжі екі негізгі топќа бөлінді: ресми
(ашыќ єрі байќалмаған) жєне жасырын, бұл туралы шенеуніктер
айтпаса да, ол баспасөзде талќыланған.
Ресми түрдегі көрсетілген себептерге, бірінші кезекте, Алма-
тының болашағы жоќтығы, ќаланың тау етегіндегі ќазан шұңќырда
орналасќаны жатќызылды. Осыған байланысты, ескі астананың
экологиялыќ проблемалары, белсенді сейсмикалыќ аймаќтың
ќауіптілігі, Ќытай шекарасына жаќындығы, оның республиканың
басќа аймаќтарымен ќатынасын ќиындататын, географиялыќ
тығырыќќа орналасуы еске түсірілді. Сонымен бірге, Ќазаќстан-
ның солтүстік аймаќтарын дамытудың ќажеттігімен жєне 1986
жылдың, ќала алаңында болған студенттер толќуының ауыр
оќиғаларын еске түсіруден ќұтылу ниетімен байланысты себеп-
тер де айтылды.
Еуразия мен Ќазаќстанның орталығына, көлік магистральда-
ры ќиылысќан жерге орналасуына байланысты Аќмоланың пай-
дасына географиялыќ жєне геосаяси түрдегі дєлелдер єлдеќайда
жиі айтылғанын атап кету ќажет.
Ішкі саяси жєне экономикалыќ уєж – республиканың еңбек
күші артыќ шоғырланған оңтүстік аудандарының ауылдарынан
ќоныс аударушыларды солтүстікке бағыттап, сол арќылы,
біріншіден, солтүстік облыстардағы ќазаќтардың санын көбейту;
екіншіден, жұмыссыздыќтың мєселесін шешу жиі айтылды.

346
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Астананы ауыстыру себептерінің бірі ретінде, мен ќолдаған,
тіл саясатының тұжырымдамасы да біршама ұзаќ уаќыт тілге
тиек болды. Мемлекеттік ќызметтің лауазымдарына байланысты
тізім жасалған екен, ол бойынша осы ќызметтерге ќазаќ тілінен
емтихан тапсыра алғандар ғана тағайындалады екен деген алып-
ќашты сөздер көп болды, бұл өз тарапынан ќазаќ тілін
білмейтіндердің уайымын туғызды. Осыдан келіп, көп ұзамай
елдегі басшылыќ ќызметтерін кєсіби деңгейлеріне ќарамай-аќ,
негізінен этникалыќ ќазаќтар алады екен деген ќорытынды жа-
салынды. Сіздер көріп отырғандай, бұл болжам аќталмады, оны
мынадан көруге болады. Мемлекеттік ќызметте 64 ұлттың өкілдері
жұмыс істейді. Олардың ішінде орыс ұлтының өкілдері жалпы
мемлекет ќызметкерлерінің 20%-ын, ал басќа ұлттардың өкілдері
жалпы мемлекет ќызметкерлерінің 10%-ын ќұрайды. Бұл көрсеткіш
Ќазаќстанның этникалыќ ќұрамына жаќын келеді.
Астананы ауыстырудың себептерін тиімді ќылып түсіндірудің
жєне ќұрылысќа ондаған миллиард долларды жұмсаудың ќажеті
жоќ дегендер де болды. Мұның бєрі – Назарбаевтың өзінің атын
мєңгілікке ќалдырғысы келген өзімшілдігі, «астанадан артыќ ќан-
дай мєңгілік жєне ќандай мєнділік болушы еді?» деп сұрады
олар өздерінен өздері.
Алматыда жүргізілген ќоғамдыќ пікірлердің нєтижелеріде алға
тартылды, онда тұрғындардың 62 пайызы Аќмолаға көшу де-
генді тіпті естігілері де келмеді. Бұл идея Алматыдағы мемле-
кеттік шенеуніктердің арасында да үлкен ќұлшыныс туғызған
жоќ. Осыдан келіп кейбіреулер: Аќмолада үкіметтік органдар-
дың кєсіби басќарушылыќ біліктілігінің деңгейі Алматымен са-
лыстырғанда сөзсіз төмендейді деген ќорытынды жасады. Ескі
жєне жаңа астаналардың интеллектуалдыќ өзара жарысында
Аќмоланың сөзсіз ұтылатындығы да көрсетілді жєне мұны,
күнделікті істе пайда болатын мєселелерге жауап беруге дєрменсіз,
мемлекеттік аппараттың ұтылуымен де байланыстырды. Кішігірім
шенеуніктер үшін астананың ауыстырылуы олардың өмірлік ба-
ламаларының кєдімгідей шектелуі жєне жеке тєуелділіктерінің
артуы болып табылады деп сєуегейлік айтты. Мемлекеттік ќыз-
меттің беделі түседі жєне өз бетімен еркін ойлайтын адамдар
азаяды, бұл өз тарапынан ќабылданатын мемлекеттік шешім-
дердің барынша тұрпайылануына алып келеді, себебі мемлекеттік
аппарат оларды жасаушылардың ќосалќы авторлары болмайды,
тек атќарушылары ғана болады деген болжаулар айтылды. Мем-
лекеттік аппарат, еріксіз, басшының саяси еркін іске асырушыға
дейін түсіп кетеді, мүмкін тіпті ол өз бетімен ќандай болмасын
шешім ќабылдауды айтпағанның өзінде оның ойлағандарына
түсінік беруге шамасы жетпеуі де мүмкін деп айтып жүрді. Бұл

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
347
пайымдаулардың аясында, осылардың барлығының нєтижесінде
бюрократияны єлсірететін жағымды факторлар ќалыптасады де-
ген болжамдар да болды.
Кең насихаттың болғанына ќарамастан, елдің көбіне астана-
ны ауыстырудың себебі жұмбаќ күйінде ќалды. Көптеген басы-
лымдарда ресми себептер ќабылданған шешімді кєдімгідей
түсіндіруге жеткіліксіз деп танылды. Сол күндерде «Коммерсантъ»
газетінде «Персональная столица Президента Назарбаева» деген
маќала жарияланды, онда, «демократия болмаған жағдайда, еш-
кімге түсініксіз, дєуірлік жобалар пайда болуы мүмкін. Ешќандай
да стратегиялыќ ойлау, орасан зор ќаржыны еңбекаќы мен зей-
нетаќыны төлеуден, еліміздің азаматтарының басќа да проблема-
ларын шешуден бұрып єкетуді аќтай алмайды» делінген. [Сало-
пов Д. Персональная столица Президента Назарбаева. «Коммер-
сантъ», 28.10.1997 год].
Мемлекеттік биліктің єрекетін толыќтай түсінбеу оның шын-
дығына күмєн туғызды. Көңілге ќонбайтын маќсаттарды жасы-
рып тұрған, ќайдағы бір ќұпия себептер бар шығар деген ой
өзінен-өзі туды. Астананы ауыстырудың ашыќ, жасырын себеп-
теріне ќатысты осы єуре-сарсаң аќырында 1997 жылдың ќара-
шасының соңында «ескі астанада» кереметтей жер сілкінісі бола-
ды екен деген жорамалға келіп ұласты. Барлыќ байќаушылар-
дың пікірінше, осы нұсќа ғана, жылы жєне жайлы Алматыны
тастап кеткісі келген менің ниетімді түсіндіруде ең дұрысы жєне
ең ќисындысы болыпты. Осы бастаманы түсіндіруге тырысќан
басќа да нұсќалар єлгілердің жанында жеңіл-желпі болып шыќ-
ты. Кейін келе біз де бұған көндік, себебі ресми айтќандарды
ќабылдамаған жұрт өздерінің көңілдеріне ќонатынды ойлап
тауып, өздерін өздері сендірді.
Астананы ауыстырудың себептері «неғайбыл күйінде» ќал-
ғандай болды. Жаңа астана туралы пікірсайыстарда, ауыстыру-
дың ресми себептері ешќандай да дєлелденген көзќарастармен
бекітілмеді. Ќоғамдыќ санада Аќмоланың мүмкін болатын жа-
ғымды сапасы «астаналыќ» белгі ретінде ќабылданбады, ал Ал-
матының ќордаланған мєселелері оның астаналыќ мєртебесін
жоќќа шығармады.
Халыќтың арасында: ќалай болғанда да астананы Аќмолаға
– табиғи-климаттыќ жағдайы күрделі, жаздың күнінің өзінде
жан-жағынан аңызаќ соғып тұратын, ќыста ќарлы борандары-
мен басып ќалатын, өзі батпаќта тұрған, сапалы ауызсумен жаб-
дыќтайтын көздері жоќ ќалаға ауыстыру ќатерлі деген сөздер
айтып жүрді. Экологтардың алдын ала: каналдар салу онсыз да
суға бай емес Есілді сарќылтады, ал оның су басатын, төмен
жатќан сол жағалауында үлкен ќұрылыстарды жүргізу бүкіл

348
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
аймаќтың нєзік тепе-теңдігін бұзады деп саќтандырған пікірлері
де естіліп ќалып жатты. Сондай-аќ, егер бұл көшу ауылдан ке-
летін ќазаќ мигранттарын адастыратын, олардың көңілдерін Ал-
матыдан басќа жаќќа аударуға жєне оңтүстіктің кедей халќы-
ның тасќынын солтүстікке ќарай бұратын аса зор алдаусырату
болмаса бұл єрекет, ќазіргі саяси режимнің жойылуының басы
болады деген болжамдар да айтылды.
Мысалы, кейбіреулер, инженерлік жүйелері мен жолдары жоќ,
ќу медиен далаға барудың керегі ќанша, орасан зор ќаржыны
єлсіз жер ќыртысын бекітуге, каналдар салуға жєне мүлде жаңа
ќаланы тұрғызуға не үшін шашу керек, ескі ќаланың өзінде де
ескісін бұзып, орнына жаңа ќұрылыстар салуға болатын, шикі
кірпіштен салынған, жер үйлері бар аудандар да бар емес пе?
дегенді айтып жүрді.
Тағы біреулері оларға өзінше дау айтты: Назарбаев мырза
Ќазаќстанның мұнай долларына есеп ќыла отырып, жедел ка-
питал салуды іске асырғысы келеді, онысын «елдің география-
лыќ орталығына астананы бұлтартпай ауыстыру» деп атап жүр
деп соќты.
Үшінші біреулер, астананы Алматыдан Аќмолаға ауыстыру-
ды менің жеке шешімім деп санады. Мұны олар жалпыхалыќтыќ
референдум өткізілмеді, демек, шешім заңсыз болды дегенмен
дєлелдегісі келді. Осылай дей отыра, олар Жоғарғы Кеңестің
сессиясын, онда ќабылданған шешімді назардан тыс ќалдырды.
Мұның бєрі, єрине, менің жанұямның мүшелеріне де жетіп
жатты. Олар мені бұл ќадамнан бас тартуға үгіттеді. Бірде, жек-
сенбі күнгі єдеттегідей отбасындағы түскі ас үстінде, олар өз
күдіктерін айтты. Мен «Сара, біз сенің туған жеріңе көшіп бара-
мыз, Аќмола Нұра өзенінің бойында тұр» - деп ќалжыңдап ќұтыл-
дым. Бұл ќалжың ќалай тарағанын білмеймін, көп ұзамай-аќ
«Назарбаев єйелінің айтќанына көніп, астананы оның туған же-
ріне ауыстырады екен» деген ќаңќу сөздердің жаңа нұсќасы
пайда болды. Менің жанұямның мүшелері – зайыбым Сара,
ќыздарым Дариға, Динара, Єлия єрдайым менің үйдегі мыќты
ќорғаным болды жєне олар мені шамасы келгенше ќолдап отыр-
ды. Осы үшін мен оларға өмір-баќи ризамын.
Мұндай ќиын жағдайда, астананы ауыстырудың шынайы себеп-
тері туралы түсінікті тарылтќан жел сөздерге назар аудармастан,
Аќмоланы астана етіп ќайта ќұру жөніндегі идеяны іске асыруға
тура келді. Ол жаќтан да, бұл жаќтан да кеңесшілер аз болма-
ды. Біраќ шешімді ќабылдайтын да жєне оған жауап беретін де
мен едім.
Кез келген саясаткер єйтеуір бір өзгерту жасағанды арман-
дайды, алға ќойған маќсатына өзін арнайды, өзінің беделін, тіпті

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
349
болашағын бєске тігеді. Егерде ірі міндетті шешерліктей мұндай
арман болмаса, онда оған саясатпен айналысудың керегі ќанша?
Егерде сен алдыңа ќойған міндетіңді шешкен болсаң, айтылған
сын жайына ќалады. Егерде сен міндетіңді шеше алмасаң, онда
жөніңе кете бер. Мєселе осылай ќойылған болатын.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: