«Бєйтерек» - Ќазаќстанның ғарыштыќ діңгегі

324    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Ќазіргі кезге дейін техникалыќ жєне старттыќ кешендерді
ќұрудың жұмыс кестелерінің, сол сияќты «Бєйтерек» зымыран-
дыќ-ғарыштыќ кешенінің ќұрылыстарын, техникалыќ жүйесін жєне
технологиялыќ ќұрал-жабдыќтарын жасау кестесінің жобалары
жасалынды.
«Байќоңыр» ракеталыќ-ғарыштыќ кешені салынатын «Байќо-
ңыр» ғарыш айлағының 200-ші алаңында инженерлік-іздестіру
жұмыстары, сол сияќты жалға беруден шығарылатын жєне біріккен
кєсіпорынға берілетін ПУ №40 ќұрылысының тізімін аныќтау
жөніндегі жұмыстар аяќталды. Жобаны іске асыруға ќатысып
отырған Ресейдің бас ұйымдарымен келісім-шарттарды істелетін
жұмыстар көлемінің тізіміне сєйкес келісу жұмыстары одан єрі
жалғастырылуда.
Біріккен «Бєйтерек» Ќазаќстан-Ресей кєсіпорны «Байќоңыр»
ғарыш айлағының ғарыштыќ инфраќұрылымы нысандарының
базасы негізінде экологиялыќ жағынан ќауіпсіз жаңа «Бєйтерек»
зымырандыќ-ғарыштыќ кешенін жасау жєне одан єрі ғарыштыќ
кешенін коммерциялыќ ғарыштыќ бағдарламалар мен жобалар-
ды орындау, сол сияќты Ќазаќстан Республикасы мен Ресей
Федерациясының ұлттыќ ғарыштыќ бағдарламаларын іске асы-
ру,  маќсатында ќұрылған.
Осы инвестициялыќ жобаны іске асыру нєтижесінде, Ќазаќ-
стан Республикасы өзінің ұлттыќ аэроғарыштыќ өнеркєсібін
жєне ғарыштыќ бағдарламаларын дамытуға, барлыќ халыќара-
лыќ стандартќа жєне жаңа жұмыс орындарын жасауға жауап
беретін, перспективасы жоғары, экологиялыќ жағынан таза
зымырандыќ-ғарыштыќ техниканы пайдалануға ќолайлы
мүмкіндіктер алады.
«Бєйтерек» зымырандыќ-ғарыштыќ кешені Ресей мен Ќазаќ-
станның ғарыштыќ бағдарламаларын орындау мүддесін көздеп,
єртүрлі ќолданымдарға арналған ғарыш аппараттарын, сол си-
яќты коммерциялыќ бағдарламаларды орындау үшін төменгі,
орташа жєне жоғары шеңбердегі жєне эллипстік орбиталарға
(соның ішінде күн-синхронды, геостационарлы, полярмаңындыќ,
жарты тєуліктік), сондай-аќ Күн жүйесінің ғаламшарларына ұшып
бару траекториясына шығару маќсаттарына арналған. Ќазаќ-
стан Республикасының ұлттыќ ғарыш бағдарламасы бойынша
ең үлкен мүдделілікті туғызатын нєрсе – жан-жаќты міндет-
терді орындау үшін ұшырылатын ғарыштыќ байланыстың жа-
санды жер серіктері еді.

Жұлдыздарға жол салған Ќазаќстан
   325
2005 жылы наурызда ќұрылған «Ќазкосмос» ұлттыќ компания-
сы белсенді ќызмет жасайды. Оның арсеналында тоғыз ғарыштыќ
жоба бар, соның бірі – ғарыш айлағында іске асырылатын Ре-
сейдің «Энергия» ғарыштыќ корпорациясымен бірлесе отырып,
ғарыш техникасының арнайы конструкторлыќ бюросын ќұру.
Компания Ќазаќстан Республикасының «Сарышаған» поли-
гонында командалыќ-өлшеу кешенін, Жерді алыстан баќылай-
тын ұлттыќ ғарыштыќ жүйені, ғылыми бағыттағы ғарыш аппа-
ратын, көп ќызметті жеке жасанды жер серігі байланысының
жүйесін ќұру жөнінде жұмыстар жүргізуде, сол сияќты авиа-
циялыќ зымырандыќ-ғарышкерлік «Есіл» кешенінің нобайлыќ
жобасын жєне техника-экономикалыќ негіздеуін жасау жөнінде
жұмыстар атќарылды.
2006 жылдың басында Ќазаќстан Республикасындағы ғарыш-
керлік ќызметті дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемле-
кеттік бағдарламасының тағы бір объектісі пайдалануға ќабыл-
данды. Бұл Астанада орналасќан, «Байќоңыр» ғарыш айлағынан
старт алатын ұшырғыш-ракеталар туралы ұшу аќпаратын беріп
тұратын орталыќ.
Ѓарыш саласындағы ғылыми-зерттеулерді іске асыруы бары-
сында Астрофизикалыќ зерттеулер орталығында белгілі нєтиже-
лер алынды. Бұл – ғарыш кеңістігінде радиациялыќ мониторингінің
халыќаралыќ жүйесін ќұру, халыќаралыќ ғарыш стансасының бор-
тында  Ќазаќстан Республикасының зерттеулері мен тєжірибе
жұмыстарын жүргізуге арналған кешенді бағдарлама жобасын
жасау, жоғарғы атмосферадағы оптикалыќ ќұбылыстарды зерттеу
негізінде, кешенді зерттеулерді іске асыру жөніндегі жєне басќа
ғылыми-зерттеу жұмыстарына тікелей ќатысты мєселелер.
Біз бүгін Байќоңырда Ѓарыш индустриясының орталығын ќұру
үшін осы жерде ғарыштыќ ќызметтің отандыќ єлеуетін шоғырлан-
дыруымыз ќажет.
Осы маќсатпен Байќоңыр ќаласында ќазірдің өзінде «Ќазкос-
мос» жєне «Бєйтерек» бірлескен жобасының филиалдары ќұры-
лып, ќызмет жасауда, Астрофизикалыќ зерттеулер орталығының
ќұрылымдыќ бөлімшелерін ќайта орналастыру жүргізілуде.
Ќазаќстанда ғарыштыќ зерттеулердің бұрыннан келе
жатќан дєстүрі бар. 1950 жылы астрофизикалыќ баќылаулар
галактикалыќ жєне галактикадан тыс нысандарды – Күн жүйе-
сіндегі жұлдыздар мен планеталарды теориялыќ тұрғыдан

326    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
зерттеулер үшін В.Г. Фесенков атындағы Астрофизика инсти-
туты ќұрылған болатын. 1983 жылдан бастап, Күн-Жер байла-
ныстарының тетіктерін, динамикалыќ процестерді зерттеу-
мен, єр түрлі орталардың (атмосфера-ионосфера-магнитосфе-
ра) өзара іс-єрекеттерін аныќтайтын, сол сияќты Ќазаќстан
аймағындағы мониторингпен жєне ғарыштыќ ауарайы болжа-
мымен айналысатын Ионосфера институты ќызмет жасауда.
1991 жылы 12 тамызда академик Ө. Сұлтанғазиннің баста-
масымен республикада ғарыштыќ мониторингтің жєне экология-
лыќ болжаудың єдістері мен технологиясын жасауға бағыт-
тандырылған Ѓарыштыќ зерттеулер институты ќұрылды.
Ќазаќстанның єлемдегі ғарыш державаларының клубына кіруінің
келесі наќты ќадамы ќазаќстандыќ бірінші «КазСат» жасанды жер
серігін ұшыруы болды.
Осы бір айтулы оќиғаға ќатысу үшін 2006 жылы 18 маусымда
мен Ресей Президенті Владимир Путинмен бірге Байќоңырға келдім.
Дєл кесте бойынша, 18 маусым, 4 сағат 44 минутта, ғарыш
айлағының 200-ші алаңынан, бортында Ќазаќстанның бірінші ғарыш-
тыќ жасанды жер серігі бар, «Протон-К» зымыран-ұшырғышы старт
берді. Владимир Владимирович Байќоңырдан ұшатын зымыран-
ның стартын бірінші рет ќарап тұрды. Мұның бір жағынан рєміздік
мєні бар еді, себебі – бұл бірлескен ынтымаќтастыќтың нєти-
жесінде мүмкін болған, «КазСаттың» ұшуы болатын.
Баспасөздің күткеніне ќарамай, біз сєтті стартќа түсініктеме
бермедік, өйткені Жердің жасанды серігінің орбитадағы негізгі
ќызметі белгілі бір уаќыттардан кейін басталатын еді.
Сол күнгі сағат 20-да Аќкөлдегі жерден басќару кешеніне
Жердің жасанды серігінен борттағы ретрансляциялыќ кешен анте-
наларының ашылғандығы туралы сигнал келді. Бұл ғарыш аппара-
ты жұмысќа дайын деген сөз болатын. Жердің жасанды серігін
екі ай бойы Ресей мамандары Аќкөлдегі жерден басќару кешенінің
біздің ќазаќстандыќ ќызметкерлерімен бірлесіп орбитада сынаған-
нан кейін барып ќана Ќазаќстан «КазСатты» пайдалануға алды.
«КазСаттың» 12 белсенді транспондерлері бар, олардың төртеуі
тоќтаусыз телехабарларды ќамтамасыз етеді жєне сегіз оќпаны
БРТК Кu жєне БРТК 72 МГц. диапазоны жиілігіндегі тіркелген
байланыстарға арналған. Сигналдың берілуін жердегі басќару ке-
шені мен Ќазаќстан аумағында Аќкөлде, Астанадан 100 км ќашыќ-

Жұлдыздарға жол салған Ќазаќстан
   327
тыќта орналасќан, байланыс мониторингі жүйесі жєне Ресейде
оќып келген білікті ќызметкерлер ќұрамы ќамтамасыз етеді.
Жердің жасанды серігі өзінің орбитасында Ќазаќстанның бүкіл
аумағын, сол сияќты Сібір, Еділ бойы аймаќтарының аумағын спут-
никтік байланыспен жєне телеарналар хабарларын таратумен ќам-
тамасыз етеді.
«КазСат» 92 градус шығыс бойлығының орбитасында ұшу
конструкторлыќ сынаудан өтті, содан соң 103 градус шығыс
бойлығындағы орбитаға ауыстырылды да, сол жерде жұмыс істе-
уге кірісті. Бұл орбиталыќ орын Ресейдің резервінде саќталып
келген еді. Кейін келісім бойынша, 2021 жылға дейін Ќазаќстан-
ның пайдалануына берілді.
Байќоңыр ғарыш кешені ќызмет жасаған жылдардың ішінде
Ќазаќстан бірінші рет жалға беру жағдайында ќала мен ғарыш
айлағының инфраќұрылымын дамытуға ќатысады. Ќазаќстан Рес-
публикасының Премьер-министрі Даниал Ахметов Байќоңырға
жұмыс сапарымен барып ќайтќаннан кейін, Байќоңыр ќаласында
ұлттыќ білім беру орталығын салу, Ќазаќстанның ғарыш ведом-
ствосына арналған біртұтас ғимаратты ќайта ќұру, сол сияќты
ќазаќстандыќ мамандарға арнап бірнеше тұрғын үйлер салу тура-
лы шешім ќабылданды.
Ќазаќстанды индустрияландыру, тұрғын үй ќұрылысын жасау
бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі Премьер-министр Даниал
Ахметовтың жасампаз еңбегін атап өткім келеді. Ол ќашанда жұмысќа
белсенділігімен жєне табысќа ұмтылуымен көзге түседі. Ѓарыш
ќызметін дамытудың бағдарламасын іске асыруда, біздің бірінші
байланыс жасанды жер серігімізді ұшыруда, «Бєйтерек» кешенін
салуда ол аз күш жұмсаған жоќ.
Ќазаќстан Республикасындағы Ѓарыштыќ ќызметтерді дамыту
мемлекеттік бағдарламасында мамандарды дайындауға жєне олар-
дың біліктігін көтеруге басымды маңыз беріледі. Ќазірдің өзінде
Президенттің «Болашаќ» бағдарламасы шеңберінде Ресейдің, АЌШ-
тың, Ұлыбританияның, Францияның, Германияның, Нидерланды-
ның жєне Ќытайдың жоғары оќу орындарында ғарыштыќ маман-
дыќтар бойынша оќыту ұйымдастырылған. Ќазіргі кезде ғарыш-
тыќ ќызмет көрсету саласында жүзге жуыќ адам стипендияға ие
болып отыр.

328    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Егер ғарышкерлерді дайындау туралы айтатын болсаќ, онда
ғарышкерлікке үміткер екі ќазаќстандыќ ғарышкерлер дайындай-
тын Ю.А. Гагарин атындағы Ресей Мемлекеттік ғылыми-зерттеу
сынаќ орталығында жалпы ғарыштыќ дайындыќтан өтуді аяќтады,
енді ұшу бағдарламасы бойынша шешім күтуде.
Жаћандыќ жасанды жер серігі навигациялыќ жүйесін пайда-
лану жєне ќолдану мєселесіне байланысты біздің Ресей Президен-
тімен бірлескен тапсырмамыз бойынша біріккен Ќазаќстан-Ресей
сарапшылар тобы тыңғылыќты жұмыс істеді, оның ќорытынды
материалдары Ќазаќстан Республикасының Үкіметіне тапсырылды.
Бір сөзбен айтќанда, бүгінде елімізде ғарыш ќызметін дамыту
бойынша тыңғылыќты жєне бағытты жұмыстар жүргізілуде. Соңғы
екі жылда біз Владимир Путинмен Байќоңырда екі рет болып
үлгердік. 2005 жылы біз Байќоңыр ғарыш кешенінің 50 жылдығы-
на арналған салтанатќа ќатыстыќ. Байќоңырлыќтардың, Ресей мен
Ќазаќстанның ғарыш салаларындағы ќұрметті адамдарының ал-
дында сөйлеген сөзімде, мен Байќоңыр кешенін жалға беруді 2044
жылға дейін ұзарту туралы ќұжатќа ќол ќойылғанын, ғарыштыќ
бағдарламаларды бірлесіп іске асыруға, ќазаќстандыќ ғарышкер-
лерді жєне ғарыш саласының мамандарын дайындауға шешім ќабыл-
данғанын еске салдым. Сол жерде мен: «Сөйтіп, біз Владимир
Владимировичпен бірге Байќоңыр ғарыш айлағындағы біздің ұрпаќ-
тың өмірін, бірлескен ќызметін шештік. Мен бұған, принцип ретін-
де, біздің мєңгілік достығымыздың шын мєніндегі орнаған жері
жєне дєлелі ретінде ќараймын», – дедім.
Менің сөздерім жұртты дүр сілкіндірген ќол шапалаќтаумен
ќарсы алынды. Мен олардың осыны түсінгеніне ризамын. Байќо-
ңырлыќтар – ерекше халыќ, олар ғарыш айлағы Ќазаќстан мен
Ресейдің өзара тиімді халыќаралыќ ынтымаќтастығының сенімді
ќолдарында, ал оның болашағы екі ел басшыларының тікелей ба-
ќылауында екендігіне шын жүректен ќуанды.
Жалпы, кешенді жалға бергеннен кейінгі, Байќоңырға сол жолғы
бірінші баруым маған рух берді. Мен ғарыш айлағында он бір
жыл бойы болған жоќ едім, оның єлі де сол рухымен күшті екенін
көрдім. Бейнелеп айтќанда, баяғы Алланың нұры түскен сол киелі
перзент – Байќоңыр – күшті, аќылды да, білімді, алдына өмірлік
батыл жоспарлар ќойған бозбалаға айналыпты.
Мейлі, ол ең бір ќиын да ауыр сынаќтардан өтсе де, сола-
ры оған тек ќана шыдамдылыќ, күш пен сенім ќосыпты. Оның
ата-анасының бірі ретінде Ќазаќстан заңды түрде ол үшін
маќтана алады.

Жұлдыздарға жол салған Ќазаќстан
   329
Өткен жылдардың ішінде, жалпы алғанда айтарлыќтай жағым-
ды өзгерістер Ќазаќстан Республикасында да, сол сияќты «Байќо-
ңыр» ғарыш кешенінде де болды. Бүгінгі Ќазаќстанның дамыған
нарыќтыќ экономикасы бар, ќысќа мерзімнің ішінде біз табысты
реформаны іске асырдыќ, ќазір ол еліміздің тұраќты экономика-
лыќ дамуын ќамтамасыз етуде.
Ќазаќстан бүгін – єлемдегі ең серпінді дамып отырған мемле-
кеттердің бірі. Экономиканы басќарудың принципті түрде өзгеше
жүйесін ќұру басталды, экономиканы єртараптандыруға бағыт-
талған индустриалды-инновациялыќ стратегия іске асырылуда, пост-
кеңестік кеңістіктегі ең бір прогресті ќаржы жүйесі жасалды. Бєсе-
кеге ќабілетті экономикалыќ єлеуеті бар, басыңќы салалары даму
үстіндегі экономиканың моделіне бағыт ұсталынып отыр. Күн
тєртібінде Ќазаќстанды одан єрі ќарай жаңғырту, демократиялан-
дыру, интеграциялау жєне бєсекеге барынша ќабілетті єлемдегі
50 елдің ќатарына өткізу мєселелері тұр.
Ќазаќстан Республикасындағы ғарыш ќызметін дамытудың
міндеттері осы стратегиялыќ маќсатпен үндесіп жатыр. Еліміздің
экономикалыќ өрлеуі ғарыштыќ бағдарламаларды жасауға жєне
оны іске асыруға негіз болды. Ќазаќстан Республикасындағы ғарыш-
тыќ ќызметті дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бірінші
бағдарламасы ќабылданып іске асырылуда. Менің тапсырмам
бойынша Ќазаќстандағы ғарыштыќ ќызметті дамытудың 2020 жылға
дейінгі ұзаќ мерзімді бағдарламасы да жасалып жатыр.
Ќазаќстан Республикасы ќазіргі уаќытта халыќаралыќ ғарыш
ќұќығының субъектісі болып табылады.
1995 жылы Ќазаќстан Біріккен Ұлттар Ұйымының Ѓарыш
кеңістігін бейбіт маќсаттарға пайдалану туралы комитетінің
мүшесі болып ќабылданды. 1997 жылы Ќазаќстан Республикасы
Біріккен Ұлттар Ұйымының ғарыш бойынша бес негізгі халыќа-
ралыќ келісім-шартына ќосылды. Олар:
– Мемлекеттердің ғарыш кеңістігін, Айды жєне басќа да
аспан денелерін зерттеу жєне пайдалану жөніндегі ќызмет-
тері туралы, 1967 жылғы 27 ќаңтардағы келісім-шарт;
– Ѓарышкерлерді ќұтќару, ғарышкерлерді ќайтару жєне ғарыш
кеңістігіне жіберілген нысандарды ќайтару туралы, 1968 жы-
лғы 22 сєуірдегі келісім-шарт;
– Ѓарыштыќ нысандардың келтірген нұќсанына халыќаралыќ
жауапкершілік туралы, 1972 жылғы 29 наурыздағы конвенция;

330    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
– Ѓарыш кеңістігіне жіберілген нысандарды тіркеу туралы,
1975 жылғы 14 ќаңтардағы конвенция;
– Мемлекеттердің Айдағы жєне басќадай аспан денелерін-
дегі ќызметі туралы, 1979 жылғы 18 желтоќсандағы келісім.
Бүгінде біздің республика дүние жүзінің ғарыштыќ держава-
лары ќатарынан өзінің орнын алуға тырысуда. Ќазіргі уаќытта
Ќазаќстан Республикасының зымыран технологиясын баќылау ре-
жиміне ќосылуы жөнінде рєсімдер іске асырылуда. Бұл Ќазаќстан
Республикасының халыќаралыќ ғарыштыќ ќызметтің толыќ ќаты-
сушысы болуына мүмкіндік береді.
Соңғы уаќыттарда дүниежүзілік ғарыш индустриясында, ғарыш
кеңістігін игеру жєне пайдалану саласында халыќаралыќ ынты-
маќтастыќ көлемінің кеңеюімен жєне ғарыш кеңістігін пайдалану-
мен, ғарыштыќ ќызметтердің жаћандануымен жєне коммерцияла-
нуымен байланысты үлкен өзгерістер болды.
Көптеген мемлекеттер, оның ішінде Ќазаќстан да, ғарыштағы
геосаяси мүдделердің маңыздылығын түсінуге жетті, соның се-
бебінен ғарыш кеңістігін игеру жєне пайдалану бүгінде ұлттыќ
саясаттың басым жаќтарының біріне айналып отыр.
Ѓарыштыќ кеңістікті зерттеу жєне пайдалану рөлі біздің мем-
лекеттің экономикалыќ, ғылыми-техникалыќ жєне єлеуметтік да-
муында үнемі арта түсуде.
2006 жылы ќазанның басында біз республикада бірінші ќазаќ
ғарышкерінің ғарышќа ұшуының 15 жылдығын кеңінен атап өттік.
Білім жєне ғылым министрлігінің бастамасымен Астанада өткен
«Ќазаќстан Республикасындағы ғарыштыќ ќызмет дамуының ќоры-
тындылары мен болашағы» деген таќырыптағы халыќаралыќ фо-
рум осы оќиғаға арналды. Форумға Ресей Федералдыќ ғарыш
агенттігінің, Ресей ғарышкерлерді дайындау орталығының, Ресей
«Энергия» ғарыш корпорациясының, Ресейдегі ұшаќ жасайтын «МиГ»
корпорациясының, Жуковский атындағы Ресей жоғарғы єскери-
инженерлік академиясының, «Байќоңыр» ғарыш кешенінің делега-
циялары, Австриядан келген ќонаќтар, Ќазаќстан ғалымдары, рес-
публиканың ғарыштыќ ведомстволары мен ұйымдарының өкілдері,
бір сөзбен айтќанда, Ќазаќстанның бірінші ұлттыќ ғарыштыќ бағ-
дарламасын жасауға жєне іске асыруға кімнің ќатысы болса, солар
түгелдей ќатысты.
Бұл кездесу шын мєнінде, Ќазаќстанның ғарышќа ќарай жолын
салғандарға көрсетілген ќұрмет пен ризашылыќтың белгісі болды.

Жұлдыздарға жол салған Ќазаќстан
   331
Біздің бєрімізге, Жер планетасының тұрғындарына, 1961 жылғы
12 сєуір адамзаттың ғарышќа бұзып-жарып шыќќан күні ретінде
есте ќалады, сондыќтан да оны авиация мен ғарышкерліктің
Дүниежүзілік Күні деп тегін атамаған. Егеменді Ќазаќстанның
күн тізбесінде, ғарыштыќ ұшуларға ќатысушы, көптеген басќа
елдердікі сияќты, ғарышкерліктің ұлттыќ күні жоќ. Біраќ жоға-
рыда аталған күн, мемлекет өзінің азаматын бірінші рет ғарышќа
аттандырған тарихи күн елдің ғарыштыќ жылнамасының баста-
масына айналады.
Ќазаќстан тєуелсіздігінің тарихы Ќазаќстан ғарышкерлігінің
тарихынан басталады, бұл– айшыќты белгі.
Ќазаќстанның ғарышты игерудегі 15 жылда жүріп өткен ќадам-
дары, Жерді айналдыра тартќан ғарыш орамдары сияќты. Біздің
еліміздің алдында Жердің бетінен єрі де жатќан жаңа биіктер
тұр, оның тең ортасында – тамыры тереңге жайылған Бєйтерек –
Ќазаќстанның ғарыштыќ діңгегі тұр.

332    
ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
333
IX тарау
ЖАЊА ДЄУІРДІЊ ЖАЊА АСТАНАСЫ

334
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
335
М
ойындауым керек, поэзияға аса мыќты емеспін, біраќ,
елорданы Алматыдан Астанаға көшіру үрдісі барысын-
да, менің ойымнан үнемі Олжас Сүлейменов өлеңдерінің: «Дала-
ның даңќын асќаќтат, Таулардың сағын сындырмай», – деген бір
жолдары ойымнан шыќпай-аќ ќойды. Мен үшін осы сөздердің
мағынасы мүлде өзгеріп кеткен сияќты көрінді. Атап айтќанда,
Алатаудың бауырындағы тамаша ќаланы саќтай отырып (көбіне
жєне осы үшін), сонымен бірге, Сарыарќаның төсінде жаңа аста-
наны салу сияќты өзіміздің алдымызға өте күрделі міндет ќойдыќ.
Жаңа астанаға көшу жєне оны салу туралы ой менде ерте-
ректе, сонау алыстағы – 1992 жылы туған еді, біраќ мен ол
кезде мұны аузымнан шығармадым, өйткені Ќазаќстанның эко-
номикасы ойлағанды іске асыруға мүмкіндік бермеді.
Ал ќазір мен, Астананың көшелерінен өтіп бара жатып, оған
сүйсіне ќараймын. Көптеген астаналыќтар сияќты, мені де бұл
жерде, ештеңемен шатастырып алмайтындай, өз үйімді тапќан-
дай айтып жеткізуге болмайтын сезім баурады. Кісі оны басќа
еш нєрсемен шатастырып алмайды ғой. Бұл ќуаныш пен тылсым
тыныштыќты ќатар сезіну болатын. Тіпті көше шамдарының өзі
саған нұр шашќандай, ал ағаш жапыраќтары сенің басыңнан
сипағандай сезімге оранасың. Білсеңіздер, маған осы ғимараттар-
дың тұрғызылу ќарќыны бір түрлі баяу сияќты көрінеді де тұра-
ды. Ал ќұрылыстың мерзімі шындығында кімді болса да таң
ќалдырғандай. Кеше ғана осы жер желі азынаған ќу дала сияќ-
ты еді ғой! Ол кезде ќала єлі Аќмола атанатын.
1992 жылы, Ќазаќстанның Президенттігіне бүкіл халыќ бо-
лып сайлағаннан кейін, мен Аќмолаға келдім. Есілден көлденең
тартылған ескі көпірдің ортасында тұрып, өзенге ќарадым. Ма-
ған ќаланың ортасында ағып өзен жатќан болса, ќашанда сол
ұнайтын.
Өзен ќалаға ерекше бір көрік береді, мєртебесін көтереді.
Мысалы, бізде Жайыќтың бойында Атырау, Сырдарияның

336
  ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
бойында Ќызылорда, Тобылдың бойында Ќостанай, Ертістің бойын-
да Семей мен Кереку орналасќан. Ал єлемде ќаншама астаналар
ылғи өзен жағасына салынған! Санкт-Петербург – Невада, Мєскеу
– өзі аттас өзенде, Париж – Сенада, Лондон – Темзада тұр.
Оның үстіне, Аќмола Ќазаќстан  мен бүкіл Еуразияның орталы-
ғына орналасќан.
Єрине, жаңа астананы армандау бар да, оны іске асыру бар
ғой, екеуі – екі түрлі нєрсе. Ал іске асыру жағы мүлде болмай-
тындай көрінетін, ол үшін тек ќана өзіңе жєне бір кереметке
ғана сену керек сияќты.
Біздің жас елорданың негізінің ќалануы мен ќалыптасуының
егжей-тегжелі менің «Еуразия жүрегінде» атты кітабымда жа-
зылған, ал мұнда сол көшіру тарихының өзін, тєуелсіз Ќазаќ-
станның ќалыптасуында жаңа астананың ќаншалыќты рөл атќа-
ратынын мєн-мағынасын ашып бергім келді.
Ел дамуының жаңа кезеңінде жаңа астана, Ќазаќстан ұлтын
біріктіретін еліміздің бас ќаласы ғана болып ќалмауы керек. Ас-
тана ќарќыны ќауырт экономикалыќ белсенділікті ќамтамасыз
ете отырып, болашаќта бүкіл Еуразияның экономикалыќ мегапо-
листерінің біріне айналуы тиіс. Осы факторларға сүйене отырып,
барлыќ жол тораптарының тоғысатын жеріндегі астананың ор-
нын аныќтауымыз керек болды. Сонымен бірге соған таяу маңға
өнеркєсіп орындарын орналастыру жєне оларға ќажетті білікті
мамандардың болуы да естен шыќќан жоќ. Елордасы болуы үшін
осы айтылған өлшемдер мен белгілерге осы белдіктегі ќалалар-
дың ішінде бірден-бір сай келетіні Аќмола болып шыќты.
Иен далаға осы заманғы ќаланы салу мүмкін емес, бұл өлкені
көтеру, тек кеңестік кезеңде, тың көтерумен ғана байланысты
болды деген сөздерді мен талай рет естідім.
Біраќ та ќазіргі Астана тұрған жер – ыќылым заманнан адам
ќоныс ќылған өңір. Ежелгі жєне ќазіргі зерттеушілердің еңбек-
терін мұќият оќып ќарасаќ, Аќмола жерінің ќашанда єр түрлі
тайпалар мен мєдениеттердің бір-біріне өзара ыќпал жасағанын,
ауыс-түйісі мол болғанын көреміз. Сонау, біздің жыл санауымызға
дейінгі бірінші мыңжылдыќтың ортасында, осы сайын даланың
төсін басып, єйгілі ќырдың жолы өткен. Соның жайы ежелгі
грек тарихшысы Геродоттың еңбектерінде айтылады.
1998 жылы археологтар ќазіргі Астанадан бес шаќырым жер-
ден ортағасырлыќ ќала – Бозоќтың орнын тапты. Дєл ќазіргі
Астана тұрған аумаќ арќылы XVI ғасырда Сібір – Орта Азия
керуен жолы өткен. Бозоќ Ќыпшаќ хандығының астанасы болған.
Аќмола тарихындағы екінші көтерілу дєуірі кеңестік кезең-
мен байланысты. Өзінің ќолайлы географиялыќ жағдайының ар-

Жаңа дєуірдің жаңа астанасы
  
337
ќасында, Кеңес өкіметі жылдарында, Аќмола жерінде, ќаланы
Одаќтың темір жол жүйесіне ќосќан жєне көлік ағынына ілестіріп
єкеткен темір жол магистральдары салынды. Бұл, өз тарапынан,
өнеркєсіптің єр түрлі салаларының кең дамуына жєне Аќмола-
ның ірі көлік торабына айналуына алып келді.
Ұлы Отан соғысы жылдарында Аќмола Одаќтың тек ќана
экономикалыќ ќана емес, сондай-аќ єскери-көлік торабы да бол-
ды. Бұл жерде бір атты єскер жєне үш атќыштар дивизиясы
жасаќталды. Мұнда елдің майдан шебіндегі аумаќтарынан
өнеркєсіп орындары мен тұрғындары көшіріп єкелінді. Осы жер-
ге мыңдаған жаралыларды емдеген көшпелі госпитальдар орна-
ластырылды.
Экономиканың барлыќ салаларының дамуына жаңа тынысты
«тың дастаны» дарытты. 1950-1960 жылдары ќалада машина жасау,
ќұрылыс материалдары өнеркєсібінің, энергетиканың, жеңіл жєне
тамаќ өнеркєсібінің, көлік ќатынасының, байланыстың жєне теле-
коммуникацияның кєсіпорындары жұмыс істей бастады. Ауыл-ша-
руашылыќ, педагогикалыќ, медициналыќ жєне инженерлік-ќұры-
лыс институттары, бірќатар техникумдар мен училищелер ашылды.
1961 жылы Аќмола ќаласының аты Целиноград болып өзгертілді
жєне ол республиканың бірнеше ірі облыстары кірген Тың өлкесінің
орталығына айналды. Сол уаќыттарда-аќ Никита Хрущев басќар-
ған Одаќтың басшылығы Ќазаќстанның астанасын Целиноградќа
көшіру туралы кєдімгідей єңгіме көтере бастаған.
Одаќ ыдырағаннан кейін, республикалар өз мемлекеттігін, өз
тарихын өздері жасауға ќұќыќ алды. Ќазаќстан орталығын, ќазір
Астанаға айналған Целиноградќа көшіру, Ќазаќстан мемлекеттілігі
дамуының өзінше бір жаңа кезеңі болды. Астанаға айналғаннан
кейін, ќала өз тарихының үшінші дєуірін бастады. Мен осы тарау-
да осы дєуірдің ќалай басталғанын айтпаќпын.

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: