Жоғарғы Кеңесте сөйлеген сөзінен

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
27
бастамасымен шыќтым, осы арќылы көтеріле көшу ќарќынын бєсең-
детуге жєне азаматтыќ алу тєртібін жеңілдетуге тырыстыќ. Сол
жылы менің бастамаммен болашаќтағы экономикалыќ ыќпалдасу
үшін идеологиялыќ іргетас ретінде Еуразиялыќ одаќ идеясы
көтерілді. 1996 жылдың басына ќарай реформалау үрдісі толыќ
ќарќынмен жүрді. Бұл кезеңде макроэкономикалыќ тұраќтылыќ-
ты ќамтамасыз ету, заң шығару базасын, ќаржы жүйесін, єлеу-
меттік сала мен өндірістік секторды жетілдіру, бұған ќоса кєсіп-
орындарды монополиялыќ үстемдіктен арылту, жекешелендіру, біреу-
лерді банкротќа ұшырату енді біреулерді банкрот болудан ќұтќа-
ру мєселелері – реформаның басты бағыты болды. Біз жүргізілген
реформалардың ќорытындысын шығардыќ.
«Біріншіден, мынаны атап айту ќажет: Ќазаќстан тєуелсіз
егемен мемлекет ретінде орныќты, бейнелеп айтќанда, дүние
жүзінің саяси картасынан өз орнын алды;
Екіншіден. 1995 жылы тамызда жаңа Конституцияның ќабыл-
дануымен еліміздің мемлекеттік ќұрылымының іргетасы ќалан-
ды. Сонымен бірге мемлекеттік ќұрылыстың бірінші кезеңі
аяќталды;
Үшіншіден. Мемлекеттілікті нығайту мен күшейту мєсе-
лелерін шеше отырып, біз ұлтаралыќ келісімге, саяси тұраќ-
тылыќќа, демократиялыќ үрдістердің дамуына, жаңа саяси ин-
ституттардың ќалыптасуына ерекше маңыз бердік жєне бе-
реміз. Елімізде єу бастан-аќ азаматтыќ ќұќыќтар мен адам
бостандығына басымдылыќ берілген;
Төртіншіден. Реформаларды жүзеге асыруға жєне экономи-
калыќ дербестікке жетуге байланысты экономикадағы ќаула-
ған бейберекет жєне көбіне дағдарысты үрдістің кезеңі аяќтал-
ды. Ол анағұрлым аќылға ќонымды жєне басќарылатын арнаға
түсті, дайындалған наќты бағдарламалар мен жоспарлар бой-
ынша єрекет етуге жағдай туғызады, яғни оќиғалардан кейін
ќалмауға, ќайта олардың дамуын алдын-ала болжауға мүмкіндік
береді.
Аќыр-соңында, бесіншіден. Біз єлеуметтік проблемаларды
шешуге тікелей кірісе алдыќ. Зейнетаќы мөлшерін көтере бас-
тадыќ, зейнеткерлер алдындағы борышымызды өтедік, бюд-
жеттік салада жалаќы өсіріле бастады. Ауылға наќты ќолќа-
быс жасала бастады».
«Реформаның табысты болуы оған аймаќтардың белсене
ќатысуына байланысты» атты сөйлеген сөзінен, 1996 жыл

28
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Біз жүзеге асырған нарыќтыќ экономикаға көшу кєсіпорындар-
дың шаруашылыќ ќызметінің еркіндігі мен коммерциялануы, еркін
баға ќұрылымы, кєсіпорындар ќызметіне мемлекеттің араласуы-
ның азайтылуы, єлемдік шаруашылыќ байланыстар жүйесіне дєйек-
тілікпен тартылуы, неғұрлым жоғары тиімділік көрсететін салаларға
нарыќтыќ ќатынастардың таралуы секілді экономика ќызметінің
түйінді шарттарын жасауды ќарастырды.
Жұрттың көбі аталған міндеттер орындалмайды деп санағаны
ќұпия емес. Ќарама-ќарсы пікірлер де аз болмады, біраќ таңдап
алған бағытпен жүру жєне реформаны аяғына дейін жеткізу ке-
рек болды. Менің терең сенімім бойынша, жұмыс істейтін на-
рыќќа көшуде бұл көшу ќандай нұсќада жүзеге асырылатынын,
ќандай наќты жєне өзара байланысты шаралар ќолданылатынын,
ќандай мерзімге жєне ќандай дєйектілікпен орындалатынын аныќ-
тап алу өте маңызды болды.
«Реформа барысында біз белгілеген барлыќ шараларды жүзе-
ге асырдыќ деген ойдан мен аулаќпын. Ќателіктер де, жаңсаќ-
тыќтар да болды. Ќазір де ондай ќиындыќтар бар, сірє, алдағы
уаќытта да олардан ќұтыла алмаспыз. Біраќ ең бастысы жа-
салды. Мемлекеттігіміз ќұрылды. Саяси жүйенің, демократия
мен азаматтыќ бостандыќтың негізі ќаланды. Экономика өз
табиғаты бойынша нарыќтың жаңа заңдыќ негізінде жұмыс
істеп жатыр. Сонымен бірге өмір бір орнында тұрған жоќ.
Реформалау сөзсіз тереңдетуді, жаңа көлемді єрекеттерді талап
етеді.
«Реформаның табысты болуы оған аймаќтардың белсене
ќатысуына байланысты» атты сөйлеген сөзінен, 1996 жыл
Ќазаќстан экономикасының ќолайлы дамуы одан терең єлеу-
меттік бағыттарды жєне сапалы ќұрылымдыќ ќайта ќұруларды
талап етті. Іс жүзінде єңгіме егеменді мемлекет ретіндегі респуб-
ликаның єлеуметтік-экономикалыќ дамуының жаңа нарыќтыќ
моделіне көшу туралы болды. Сонымен бірге экономикалыќ дағ-
дарыстан шығудың жан-жаќты негізделген жолдарын белгілеп,
оның себептерін сараптан өткізу маңызды болды.
Біз Сингапур өнегесіне ќайта оралдыќ. Жер ресурстары, таби-
ғат байлығы, тіпті өзіндік азыќ-түлік тағамдары мен суы болмаса
да, бұл ел біршама ќысќа кезеңде Оңтүстік-Шығыс Азияның көшбас-
шысына айналды. Сингапур тєжірибесін тыңғылыќты зерттеу бұл

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
29
елдің табысты болуының маңызды факторларының бірі ретінде
ұзаќ мерзімді стратегиясы мен айќын маќсаттары жєне оларға
жету жөнінде жоғары дєрежелі саясаты болғанын көрсетті. Көбінесе
дєл осы факт біздің ұзаќ мерзімді стратегияның жасалуы үшін
бастау алар нүктесі санатында ќызмет етті.
2030 жылға дейінгі Ќазаќстанның даму стратегиясы
(Ќазаќстан - 2030)
Мен ұзаќ мерзімді стратегия жасау туралы шешімді 1995 жыл-
дың аяғында ќабылдадым. Ќазаќстан тєуелсіздігінің бесінші жылы
басталған. Сол уаќытта біз жүзеге асырған реформалар экономи-
каны тұраќтандыруға үміт ұялатты. Тұңғыш рет тєуелсіз Ќазаќ-
стан тарихында 1996 жылдың басына ќарай экономика айтарлыќ-
тай болмаса да, аќиќатќа негізделген ішкі жалпы өнім 0,5 пайыз
өскенін көрсетті. Келесі 30-40 жыл ішінде өндіруге мүмкіндік бе-
ретін мұнай ќорының көлемі, сондай-аќ Каспий теңізінің ќазаќ-
стандыќ бассейнінде шетелдік инвесторлар белсенділігі мұнайдан
түсетін кірістің жылдан-жылға елеулі түрде өсетінін білдірді. «Өртті
сөндіру» кезеңі аяќталды, енді бізде сєл кідіріп, еліміздің он, жи-
ырма жєне отыз жылдан кейін ќандай болатынын көз алдымызға
елестетерлік уаќыт пайда болды.
1996 жылы сєуірде менің төрағалыќ етуіммен Жоғары эконо-
микалыќ кеңес ќұрылды. Жоғары экономикалыќ кеңестің негізгі
маќсаты стратегиялыќ сипаттағы єлеуметтік-экономикалыќ пробле-
маларды шешу жөнінде ұсыныстар єзірлеу, реформалардың бары-
сын сараптау жєне оларды жүзеге асыру бойынша түбегейлі жаңа
ұсыныстар енгізу болды. Кеңесті ќұру нарыќтыќ экономиканың
институциялыќ негізін ќалаудағы принципті ќадам болды. Жоға-
ры экономикалыќ кеңестің ќұрамына көрнекті ғалымдар, жоғары
өкілетті мемлекеттік ќызметшілер мен түрлі саладағы сараптама-
шылар кірді.
Жоғары экономикалыќ кеңестің негізгі ќұрамына ескі ќасаң
пайымдаулар жүгінен аулаќ жас кадрлар енгізілді. Оларды жұмыс-
ќа ќабылдаудағы басты шарт шетел тілдерін емін-еркін игеруі,
ғылыми жетістіктерді жєне шаруашылыќты басќару саласындағы
жұмыс тєжірибелерін меңгеруі болып табылды. Олардың єрќайсы-
сына экономиканың жекелеген салалары бекітілді. Кадрларды тар-
ту еліміздің одан єрі дамуы жөніндегі жаңа идеялардың жаңа

30
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ағысын енгізуге жағдай туғызды. Жігерлі жастар керітартпа аппа-
раттың ортасынан көзге бірден ерекше көрініп тұрды. Бүгінде
олардың бєрі түрлі ведомстволарда жұмыс істеп, стратегияны наќты
жүзеге асыруда.
1996 жылдың өн бойында бұл топтың алдында негізгі екі міндет
тұрды. Біріншіден, ќұрылымдыќ реформаны жүргізу мен страте-
гиялыќ жоспарлау саласындағы халыќаралыќ тєжірибені барынша
зерттей отырып, елдерді неғұрлым көп аралау талап етілді. Екін-
шіден, єрбір салада нұсќаулардың жасалуы мен жүйеленуіне міндет-
телген ұлттыќ жєне шетелдік сарапшылар топтарын ќұру ќарас-
тырылды. Міндеттерді осылайша жинаќтап зерттеу єдісі бүкіл жыл
бойына жас басќарушылардың єрќайсынан аќпараттарды барынша
көп игеруді талап етті.
Аќпараттардың сыннан өткен көлемі жинаќталғаннан кейін
ұзаќ мерзімді стратегияны жасау үшін єдістемелік базаны ќұру
ќажет болды. Бұл арада біз халыќаралыќ тєжірибеге ден ќойдыќ.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Ќазаќстандағы Даму бағдарламасының
белсенді ќолдауы арќасында біз Гарвард университетімен байла-
нысты ќалыптастыруға жєне стратегиялыќ жоспарлау бойынша
семинар жүргізуге мүмкіндік алдыќ.
1997 жылы сєуірде ќазаќстандыќ топ Гарвард университетінен
жоғары лауазымды адамдар үшін онкүндік семинар ұйымдастыр-
ған Бостон ќаласына жүріп кетті. Семинар барысында ќазаќстан-
дыќ сарапшылар Корея, Сингапур жєне Малайзия секілді елдердің
жалпыға белгілі стратегиялыќ жоспарлау тєжірибесімен ғана емес,
бұған ќоса «Боинг», «Дженерал Электрик» жєне «Бритиш Петро-
леум» сынды єлем алыптарының ұзаќ мерзімді бизнес-стратегияла-
рымен де танысты. Бұл лекциялар басќа елдермен жєне транс-
ұлттыќ корпорациялармен жері, тұрғыны, ішкі жалпы өнімнің көлемі
мен көмір-сутегі ќоры секілді белгілер бойынша салыстырғандағы
Ќазаќстанның орнын аныќтауға жағдай туғызды. Семинар мате-
риалдары жєне жекелеген єлемдік деңгейдегі сарапшылармен ара-
дағы келесі байланыстар болашаќ стратегияның єдістемелік негізін
ќалады.
Отыз жылға жоспарлау көкжиегін таңдау басты екі фактор-
мен белгіленді. Біріншіден, отыз жыл бір буынның белсенді өмір
кезеңін көрсетеді. Екіншіден, Ќазаќстанда мұнай ќорын бағалау
мен балама энергия көздерін енгізу мүмкіндігі бойынша, сондай-
аќ ұзаќтығы 30-40 жылдыќ дайын бөлік болды. Мєселен, басќа
мұнай компаниялары үшін бағдар болған «Шевронмен» де 40 жыл
мерзімге келісімге ќол ќойылды.

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
31
«Ќазаќстан стратегиясы-2030» төрт кезеңге бөлінді: 1997-2000
жылдар – дайындыќ кезеңі, 2000-2010 жылдар – бірінші кезең,
2010-2020 жылдар – екінші кезең жєне 2020-2030 жылдар – үшінші
кезең. Сол аяќталған кезде Ќазаќстан дамыған елдер санатына
енуі керек. Стратегия энергия ќуаттарының ќорлары мен бағасы-
на ќарай біздің ел дамуының оптимистік, базалыќ жєне песси-
мистік үш сценариін болжады. Айта кетер болсаќ, кейінгі жылда-
ры мұнай бағасының деңгейі, тіпті бір баррелі үшін 18 АЌШ дол-
ларына жуыќ деңгейге бағыт ұстаған Стратегияның оптимистік
сценариі көрсеткіштерінен асып түсті. Салыстыру үшін айтсаќ,
2000 жылы мұнай бағасы 28,2 АЌШ долларын ќұраса, ал 2006
жылы мұнайдың бір баррелінің орташа ќұны 60 АЌШ доллары
деңгейінде тұрды.
Ќұжаттың ќұрылымын талќылау барысында басымдыќтар мен
олардың дєйектілігін айќындау басты мєселе болды. Көптеген са-
ғаттарға созылған ќызу айтыстар кезінде єр сарапшы өз саласына
жеке басымдыќтар берілуіне күш салды. Тек ќана, мысалы, денсау-
лыќ саќтау мен білім беруді жекелеген басымдыќтарға бөлу ұсы-
нылды. Басымдыќтардың ќолданылу тєртібі туралы тартыстар да
шиеленісті болды. Аќыр-соңында жұмыс тобы бес басымдыќќа
тоќтады. Алайда жұмыстардың орындалу мүмкіндігіне ќарай
инфраќұрылымдар мен энергетика мєселелері жеке ќарауды талап
ететіні түсінікті болды. Сайып келгенде біз экономиканың бұл
ќабаттарының маңыздылығы Ќазаќстанның келешегі үшін сонша-
лыќты маңызды болады, басымдыќтар секілді, олар да жеке ќарау-
ды талап етеді деген ќорытындыға келдік. Осыдан кейін барып
Стратегияда жеті басымдыќ айќындалды.
Басымдыќтар санын айќындауда мемлекеттік менеджмент пен
психология саласында елеулі жұмыстардың жеткілікті атќарылға-
нын айта аламын. Стратегияның негізін дайындау, соның ішінде
басымдыќтардың ќолданылу тєртібі мен маңыздылығын айќындау
кезінде халыќаралыќ тєжірибе, отандыќ жєне шетелдік ғалымдар
мен сарапшылардың нұсќаулары байытыла түсті. Біртіндеп, ерек-
ше баса назар аударатын жайларды орналастыру үрдісінде, жа-
ћандыќтан жекеге, кезеңдіктен єлеуеттік мүмкіндіктерге бару
ќажеттігін түсінушілікке келдік. Бұның бєрі тұрғындардың жаќсы
тұрмысы мен экономиканың, ќоғамның тұраќтылығын, ұлттыќ
ќауіпсіздікті біздің негізгі басымдыќтарымыз етіп айќындады. Бас-
ќаша айтќанда, Стратегия басымдыќтарын айќындау «саќина көзінің
біртіндеп тарылуы» деген принцип бойынша – яғни ерекше ма-

32
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ңыздыларын іріктеп алып, ќалғандарын шығарып тастап отыру
жолымен жүргізілді.
Стратегия ең идеялыќ негізінен бастап тікелей оның жекеле-
ген аспектілеріне дейін көп рет пысыќталып, тестіленді. Басымдыќ-
тардың тұжырымын халыќтың жаќсы ќабылдауы, яғни оның мєтіні
ќысќа да түсінікті, біраќ мағынасы кең ауќымды болуы үшін са-
рапшылар оны сан мєрте өзгертті. Сондай-аќ біз басымдыќтар са-
нының өзін (єуелі бес, сонан соң жеті ќылып) шектеуді ұйғардыќ,
өйткені басымдыќтар санының көптігі айтарлыќтай ыќылас тудыр-
мауы немесе єлсіз ќабылдануы мүмкін еді. Сонымен бірге жеті
санының ќазаќтар үшін ерекше ќасиеті болатын.
1997 жылдың жазы бойына ќұжатты єбден жөндеу бағытында
жұмыстар жүргізілді. Стратегиялыќ жоспарлау жөніндегі агенттік
маған Стратегияның жөнделген жєне түзетілген нұсќаларын екі
аптада бір рет єкеліп тұрды. Арасында сарапшылар єрбір пара-
графты ќайта өңдеді жєне менің енгізген өзгерістерімді ескере
отырып, єрбір идеяны ұштай түсті.
Стратегияны жасау жұмысы єлемдік экономиканың теориясы
мен тєжірибесін, таќырыптыќ, салалыќ жєне индикативтік жос-
парларды, көптеген елдерге барған сансыз сапарлардың материал-
дарын, єйгілі сарапшылармен болған пікірсайыстарды, аќыр-соңы,
ќұжат пен жұмыс істеген бүкіл команданың ішкі түйсігін тыңғы-
лыќты пайдаланған күрделі де көп деңгейлі міндет болды.
Стратегияны жасауда бізге халыќаралыќ ұйымдар мен донор-
лардың, ең алдымен Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарлама-
сының үлкен көмек көрсеткенін атап өтуіміз керек. Бізбен бірге
аќыл-кеңес берушілер ретінде ќырыќтан аса єйгілі халыќаралыќ
сарапшылар жұмыс істегенін айтсаќ та жеткілікті. Солардың ќата-
рында Х. Берсток, К. Грей, В. Худжонг, Г. Аллисон, Р. Блэквилл
сынды жєне басќа адамдар болды.
Біз бұл жұмысќа Үкімет мүшелерін кірістірмегеніміз бірден
көзге түсуі мүмкін. Маған сол кездегі ќызмет істеген Премьер-
Министрдің бұл мєселеге бас ауыртќысы келмейтіні жєне матери-
алдарды жинаќтауды тежейтіні туралы баян етілді. Стратегияны
жүзеге асыру жұмысын мұндай Үкіметке ќалай сеніп тапсыруға
болатын еді?! Сондыќтан 1997 жылдың күзінде мен Ќажыгел-
динді ќызметтен босаттым да, Үкіметті тараттым.
1997 жылғы тамызда біз Стратегияның жасалып біткен мєтінімен
тура мєреге шыќтыќ. Бұл кезеңде төмендегідей базалыќ басым-
дыќтар жүйесі түбегейлі айќындалды:

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
33
«1. ҰЛТТЫЌ ЌАУІПСІЗДІК. Аумаќтың тұтастығын толыќ
саќтай отырып, Ќазаќстанның тєуелсіз егемен мемлекет ре-
тінде дамуын ќамтамасыз ету.
2. ІШКІ САЯСИ ТҰРАЌТЫЛЫЌ ПЕН ЌОЃАМНЫЊ ТОПТА-
СУЫ. Ќазаќстанға бүгін жєне алдағы ондаған жылдар ішінде
ұлттыќ стратегияны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ішкі
саяси тұраќтылыќ пен ұлттыќ біртұтастыќты саќтап, ны-
ғайта беру.
3. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ МЕН ЖИНАЌТАЛЃАН ІШКІ
ЌОРЛАРДЫ ЖОЃАРЫ ДЕЊГЕЙДЕ ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП,
АШЫЌ НАРЫЌТЫЌ ЭКОНОМИКАЃА НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНО-
МИКАЛЫЌ ӨСУ.Экономикалыќ өрлеудің наќтылы, тұрлаулы
жєне барған сайын арта түсетін ќарќынына ќол жеткізу.
4. ЌАЗАЌСТАН АЗАМАТТАРЫНЫЊ ДЕНСАУЛЫЃЫ, БІЛІМІ
МЕН ЄЛ-АУЌАТЫ. Барлыќ ќазаќстандыќтардың өмір сүру жағ-
дайларын, денсаулығын, білімі мен мүмкіндіктерін ұдайы жаќ-
сарту, экологиялыќ ортаны жаќсарту.
5. ЭНЕРГЕТИКА РЕСУРСТАРЫ. Ќалыпты экономикалыќ өрлеу
мен халыќтың тұрмысын жаќсартуға жєрдемдесетін табыс
алу маќсатында мұнай мен газ өндіруді жєне экспорттауды
жедел арттыру жолымен Ќазаќстанның энергетикалыќ ресурста-
рын тиімді пайдалану.
6. ИНФРАЌҰРЫЛЫМ, ЄСІРЕСЕ КӨЛІК ЖЄНЕ БАЙЛАНЫС.
Осы шешуші секторларды ұлттыќ ќауіпсіздікті нығайтуға, саяси
тұраќтылыќ пен экономикалыќ өрлеуге септігін тигізетіндей
етіп дамыту.
7. КЕМЕЛДІ МЕМЛЕКЕТ. Ісіне адал єрі біздің басты маќсат-
тарымызға ќол жеткізуде халыќтың өкілдері болуға ќабілетті
Ќазаќстанның мемлекеттік ќызметшілерінің ыќпалды жєне осы
заманғы корпусын жасаќтау».
2030 жылға дейінгі Ќазаќстанның Даму
стратегиясынан, 1997 жыл
Енді алдымызда Стратегияны саяси тұрғыдан жария ету, сон-
дай-аќ оны ары ќарай жүзеге асыру туралы мєселе тұрды.
Стратегияны саяси тұрғыдан жария ету мєселесі мені екі түрлі
себеппен ќатты толғандырды. Біріншіден, Стратегияны адамдар

34
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ќалай ќабылдайды жєне жалпы ќабылдай ма, жоќ па, оны ары
ќарай жүзеге асырудың табысы осыған байланысты болды. Ешкім
сенбеген Стратегия өз маќсатын орындап шыға алмайтын еді. Жєне,
екіншіден, ќаншама еңбек сіңірілді, күш-жігер мен идеялар жұмсал-
ды, жұмыс топтарының єрбір мүшесі, мені ќоса алғанда, осы ќұжатќа
байланысты барлыќ істерге тікелей терең араластыќ. Сірє, осының
өзі-аќ Стратегияны жария ету туралы тамаша шешімдер табуы-
мызға көмектескен болуы керек.
2030 жылға дейінгі Ќазаќстанның даму Стратегиясы мен оны
жүзеге асырудың бірінші кезектегі шаралары 1997 жылы 10 ќазанда
еліміздің Парламентінде ресми түрде жарияланды. Сол күні мен
еліміздің Парламентінде Ќазаќстан халќына арнаған ең алғашќы
Жолдауыммен шығып сөйледім. Маған халыќќа Жолдау деген
идеяның өзі ұнады, оның ел ќұлағына сіңісті болып кеткеніне
ќуанамын. Ќазір жыл сайынғы Президенттің Ќазаќстан халќына
Жолдауы дєстүрге айналды. Онда бұл нағыз керектің өзі болды –
Республиканың барша халќына, барлыќ азаматтарына үн тастай
отырып, біз Стратегияның ерекше рөлі мен мєртебесін атап
көрсеттік.
Стратегия ұлттыќ маќсат пен оған жету жолындағы басым-
дыќтар жүйесін айќындады. Барша тұрғындардың экономикалыќ
жаќсы тұрмысы, єлеуметтік єділеттілік, ұлттыќ бірлік өзіне тєн
тєуелсіз, өркендеген жєне саяси тұраќты Ќазаќстанды ќұру еліміздің
миссиясы болып жарияланды. Менің сөзімде барша ќазаќстандыќ-
тардың тұрмыс жағдайын жаќсарту мен олардың ќауіпсіздігі, өркен-
деуі – біздің барлығымыз ќұрғымыз келетін Ќазаќстанды бейне-
лейтін түйінді сөздер екені айтылды.
Стратегияны жүзеге асыру тетіктеріне келсек, бұл ұзаќ мерзімді
басымдыќтардың єрќайсысы жылдыќ, үш жылдыќ жєне бесжыл-
дыќ жоспарларда белгіленетін болды, солар бойынша барлыќ мем-
лекеттік органдар көрсетілген мерзімде есеп беріп тұратын болды.
Бұл ұзаќ мерзімді басымдыќтар мемлекет пен барлыќ азаматтар-
дың күш-жігері тоғысќан нүктеге айналуы керек болды. Олар
еліміздің келесі жылдардағы бюджетін ќұру жєне кадр саясатын
жасаќтау кезінде ќолданылатын тєсілдер мен критерийлерді ай-
ќындады.
Стратегияны тез арада жүзеге асыру маќсатында, тіпті 1998
жылы шешуіміз керек болған бірсыпыра мєселелер айќындалды
жєне Үкіметке сол жылға арнап сегіз наќты тапсырма берілді.

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
35
«1. Зейнетаќыларды, жєрдемаќыларды жєне бюджеттік
ұйымдарда жалаќыны толыќ жєне уаќтылы төлеуді ќамтама-
сыз ету.
2. Бір жыл ішінде аз ќамсыздандырылған кемінде 30 мың
азаматќа, бірінші кезекте ауылды жерлерде, жұмыс орындарын
ќұруға 3 жыл мерзімге 400 АЌШ долларына пара-пар сомада
шағын кредиттер беру.
3. Үстіміздегі жылдан бастап шағын жєне орта бизнесті,
фермер ќожалыќтарын дамытуға, жұмыс орындарын ќұруға ке-
мінде 100 млн. АЌШ доллары сомасында кредиттер берілуін
ќамтамасыз ету.
4. Мектептерді, ең алдымен ауылдыќ жерлердегі мектеп-
терді компьютерлендірудің кең ауќымды бағдарламасын іске
асыруға кірісу, бұл маќсатќа 1998 жылдың өзінде кемінде 22
млн. АЌШ долларын бөлу.
5. Шаруа жєне фермер ќожалыќтарына арналған кредит-
тердің кемінде 2,5 млрд. теңгеге арзандатылуын ќамтама-
сыз ету.
6. Салауатты өмір салты жолындағы ќоғамдыќ науќанды
бастау.
7. Осы маќсатќа кемінде 40 млн. АЌШ долларын бөле оты-
рып, тұрғын үй ќұрылысы бағдарламасын іске асыруға кірісу.
1998 жылғы сєуірде осы бағдарламаны жүзеге асырудың прин-
циптері мен одан күтілетін нєтижелер жайында жұртшылыќќа
баян ету.
8. Балалардың мектепке түгелдей баруын ќамтамасыз ету».
2030 жылға дейінгі Ќазаќстанның Даму
стратегиясынан, 1997 жыл
«Ќазаќстан – 2030» Даму стратегиясына негіз етіп алынған
постулаттар біздің кез келген жоспарларды жасаудағы тұраќты
бағдарымыз болып табылады жєне өзінің өміршеңдігін жоғалтпай-
ды. Єңгіме алғашќы кезеңде саясаттан басым тұратын ќуаты мол
экономикалыќ реформалар туралы, мемлекеттің ашыќ реттеушілік
ќызметін саќтай отырып, нарыќты ќұру, тікелей билікті єлсірет-
пейтін єкімшілік жүйесін демократияландыру туралы болып отыр-
ғандыќтан, онда саяси жєне экономикалыќ радикализмге орын
жоќ. Менің білуімше, бұл сирек кездесетін өте бірегей тєжірибе.

36
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Ќазаќстан 1991 жылы тєуелсіздік алған сєттен бастап өз мем-
лекетінің дамуына «синергетикалыќ принциптерді» ќолданған ал-
ғашќы мемлекеттердің бірі болған фактіні атап өтпеске болмайды.
Бұл стратегияны пайдалану таза бєсекелестіктің элементтері мара-
патталып, мемлекеттік реттеушіліктің ашыќ желісін ќұрайтын мем-
лекеттік саясаттың жасалуы үшін түрлі ќұрылымдар жиынтығын
талап етеді.
«Саяси тұраќтылыќ бєрінен де жоғары. Азиялыќ ќоғамдағы
тєртіп пен реттілік демократиядан маңыздыраќ, сондыќтан соңғы-
сы біртіндеп дамытылуы керек». Бұл Ли Куан Юдың саяси кредо-
сы. Мен мұндай єдістің жаныма жаќын екенін ешќашан жасырған
емеспін. «Єуелі экономика, ал сонан соң саясат» деген сөзді
єрдайым айтамын. Мені сол үшін де сынағандар болды. Алайда
саясатты адамдардың жаќсы тұрмысы мен тыныштығынан бұрын,
бірінші кезекке ќойған КСРО-ның ќұлауы ылғи да менің көз ал-
дымда тұрады.
Жоспарлы экономикадан бєсекелестікке ќарай
Бір кезде біз мінсіз мемлекет ќұрып жатырмыз деп ойладыќ.
Мүлде єртүрлі халыќтар мекендеген «ќұрлыќтың алтыншы бөлігі»
бір идеямен өмір сүрді. Бєлкім, біздің бєрімізді біріктірген тұғыр-
наманың дєл осы идеяшылдығы кеңестік мемлекеттің басќадай
барлыќ ќұрамдас бөліктері үстінен саясаттың үстемдік етуіне се-
бепші болған шығар.
Одаќтас республикалардың «тіндерін» бір орталыќќа түйіндеп,
«бір ұлы отан» идеясын ќолдау үшін наќ осы аќылға ќонбайтын
экономикалыќ заңдар бойынша өндірістік жєне шаруашылыќ бай-
ланыстар ќұрылған-ды. Алайда, табиғат заңдары секілді, экономи-
ка заңдарында да объективті сипат болады, ол адамдардың ќалауы
бойынша ќайта жазылмайды немесе жойылмайды. «Жарќын бола-
шаќќа» жету жолындағы саяси бағыт сабын көпіршігі секілді жа-
рылып кетті. Єрине, оған көптеген жайлар, біраќ негізінен – тиісті
экономикалыќ негіздің жоќтығы себепші болды. Ќашан Идея жоќќа
шығарылғанда, ал мемлекет өз өмірінің соңғы жылдарын єупірім-
деп өткеріп жатќанда, жаппай етек алған дағдарыстан шегіне жетіп
созылған бұл жасанды экономикалыќ «тіндер» бырт етіп үзіліп
кетті. Осы ќиын жағдайдан шығудың жолын іздеген кеңестік бас-

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
37
шылыќ жаңалыќќа көшуге тырысты, біраќ ол ескі «кеңестік» тєсіл
бойынша саясаттан басталды. Бұл көшу тығырыќќа єкеп тіреді.
Экономика – саяси тєуелсіздіктің негізі. Егер ел экономикасын
реформалау жөнінде жасалған біздің алғашќы ќадамдар, дұры-
сында тек сол кезеңдегі «посткеңестік» бейберекеттіктен аман ќалу
жөніндегі кезек күттірмейтін шаралар болса, ал ќазіргі жүргізіліп
жатќан реформалар стратегия мен айќын жоспарлардың шеңбері-
не сыйғызылған жєне болашаќтағы наќты нєтижеге бағытталған.
Бұл нєтиже – біздің елімізге єлемдік деңгейде ойдағыдай бєсеке-
лестікке түсуге жағдай туғызуға бейімі бар күшті, диверсифика-
цияланған экономикалыќ жүйені ќұру. Сонымен бірге, бұл тек
нарыќќа жєне басќа да экономикалыќ түсініктерге жол ашу үшін
ғана емес, жалпы бейнелеп айтќанда, «күн астындағы өз орнымыз-
ды» табу үшін бєсекеге түсу еді.
Президенттің Ќазаќстан халќына жыл сайын Жолдау арнау
дєстүрі «Ќазаќстан стратегиясы – 2030»-дан басталды. Єрбір мұндай
Жолдау – біздің жалпы Стратегиямыздың ќұрамдас бөлігі жєне
біздің жолымыздың ќұрамдас бөлігі. Ал кейінгі жылдарғы Жол-
дау «Ұлттың бєсекеге ќабілеттілігінің» белгісі болды.
Менің пікірімше, елдің бєсекеге ќабілеттілігі елдің єрбір азама-
тының бєсекеге ќабілеттілігін арттыруға мүмкіндік туғызатын ќолай-
лы жағдайлардың жиынтығымен айќындалады. Адамдар туралы
айтќанда, австриялыќ экономист Йозеф Шумпетердің кєсіпкерге
берген, менің өзіме де өте ұнайтын, аныќтамасын, мысал ретінде
келтірсем бе деймін. Шумпетердің айтуынша, кєсіпкер тек басќа-
рып ќана ќоймайды, ол басќару жөнінде тың, ерекше шешімдер
ќабылдайды. Кєсіпкер жаңартулар енгізеді жєне экономикалыќ
тєуекелге бару үшін өзіне жауапкершілік алады. Мен ќазаќстан-
дыќтардың – жаңалыќќа, сынаќтарға, жасампаздыќќа жаны ќұштар
жєне де ең бастысы єрдайым тєуекелге єзір тұратын, өзіне жауап-
кершілік алатын сондай кєсіпкер болуын ќалар едім.
«Дүниені өзгерткің келсе – өзіңнен баста» деген ќанатты сөзді
басшылыќќа ала отырып, біздің єрќайсымыз бєсекеге түсуге жєне
жеңіп шығуға үйренуіміз керек. Ал біздің жалпы бєсекеге ќабі-
леттігіміз, түпкі нєтижеде, халыќтың жаќсы тұрмысына жеткізуі
тиіс. Мен бұл арада жаңағы айтылғандардың мағынасына неғұрлым
тереңірек тоќталғым келеді. Ќазаќстанның бєсекеге ќабілеттілігі
ұлттың тек материалдыќ ќана емес, рухани баюына да єкелуі тиіс.
Экономиканың өркендеуімен бірге, соның ізінше мєдениет пен
өнердің, ќазаќ тілінің, халќымыздың дєстүрлері мен өмірлік фило-
софиясының гүлденуі жүруге тиіс.

38
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Ұлттың бєсекеге ќабілеттілігі – бұл оның єрбір өкілінің бєсеке-
ге ќабілеттілігі, оның єзірлік деңгейі, білімі мен жеке басының
дамуы. Ал елдің бєсекеге ќабілеттілігі – бұл халыќтың жаќсы
тұрмысы жєне оның єлеуметтік-экономикалыќ даму деңгейі. Бұл
арада динамикалыќ бағдарлама жасау принципі жұмыс істеуі ке-
рек: маќсатќа жету үшін ќаржыны айќындау ќажет.
Жаңа экономиканы ќұру – ќиын да тєуекелді міндет. Оны
шешу кезінде біз «2003-2015 жылдарға арналған Ќазаќстанның
индустриялыќ-инновациялыќ даму стратегиясына» арќа сүйейміз.
Оның бірінші кезеңін жүзеге асыру отандыќ экономиканың ќұры-
лымы мен оның өсу динамикасын түбегейлі өзгертуге мүмкіндік
берді. Стратегия маќсатына жету біздің экономиканың табиғи
ресурстардың єлемдік бағасының конъюнктурасына тєуелді болу
проблемасын шешеді, диверсификациялау арќылы экономиканың
шикізат бағытынан бас тартуына жағдай туғызатын болады, сер-
вистік-технологиялыќ экономикаға көшу үшін негіздер ќаланатын
болады. Біздің сарапшылардың есептеулері бойынша, индустрия-
лыќ-инновациялыќ саясаттың жүргізілуі экономикалыќ өсу ќар-
ќынын кемінде жылына 8,8-9,2 пайыз көлемінде ќамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызады.
Сонымен ќатар, индустриялыќ-инновациялыќ даму Стратегия-
сы – бұл бар болғаны дайындыќ кезеңі ғана. Єлемде постиндуст-
риялыќ ќоғамның орнауы єлі аяќталып біткен жоќ. Ќазаќстанда
єлі де секіріс жасап, индустриялы-дамыған елдердің ќатарына кіру
мүмкіншілігі бар. Аталмыш Стратегияны жүзеге асыру оќиға ба-
рысын күрт өзгертуі жєне елімізді осы секіріске дайындауы керек
болды. Осы арада біз бұл секірісті ќайда бағыттауымыз керек де-
ген негізгі мєселе бой көрсетеді.
Бір жағынан, ќолда бар єлеуетті пайдалану ќажет, себебі тірі
ќалу түйсігінің талап етуі бойынша Ќазаќстан «секіріс» жасау үшін
тау-кен металлургиясы, ауыр өнеркєсіп, ауыл шаруашылығы секілді
біршама дєстүрлі салаларға, сондай-аќ – ядролыќ энергия мен
космостыќ технологияларды дамытуға табан тіреуі керек. Екінші
жағынан – инновациялар мен жоғары технологиялар есебінен
экономиканың өнімділігін арттыруға ќарай жылжуымыз ќажет.
Мұның өзі экономиканың ќабілеттілігі мен тұраќты экономика-
лыќ өсуге жетудің шешуші факторы болып табылады.
Біз үшін Финляндия өнеге бола алады. Бұдан бұрын не күшті
ғылыми базасы, не алдыңғы ќатарлы өнеркєсібі болмаған, бес мил-
лиондыќ халќы бар, солтүстіктегі кішкентай ғана ел, жоғары тех-
нологиялыќ дамуды тірек ете отырып, бүгінде єлемдегі айырыќша

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
39
бєсекеге ќабілетті экономика ретінде мойындалып отыр. Финдік
ұлттыќ өндірістік модель немесе «финдік инновациялыќ керемет»
бүгінде єлемдегі ерекше тиімділердің бірі болып танылды. Оған
негіз болған білім берудің жоғары деңгейі, ғылымға ќаржының
конкурстыќ принциппен бөлінуі, мемлекетті, ғылым мен бизнесті
біртұтас етіп біріктірген өркенді инновациялыќ инфраќұрылым  еді.
Финляндия бірнеше жылдар бойына бєсекеге ќабілеттіліктің
Давостыќ индексінде өз көрсеткіштері бойынша көш басында тұр.
Одан кейінгі ќатарда АЌШ, Швеция, Тайвань, Норвегия, Ислан-
дия, Сингапур, Австралия, Канада, Швейцария, Жапония,Ұлыбри-
тания, Германия жєне Израиль келеді. 2005-2006 жылдардың ќоры-
тындысы бойынша Ќазаќстан 117 елдің ішінде 56 орынды иеленді.
Бұл көрсеткіш бойынша біз ТМД-ның барлыќ мемлекеттерінен
алда озыќ келе жатќанымызды ескерте кетейін.
Ќазіргі єлемде елдердің ресурстарын өздері ғылым мен техно-
логияның ерекше дамыған єлеуетіне ие болған бағыттарына топ-
тастыруға мүмкіндік беретін халыќаралыќ еңбек бөлінісінің схема-
сы ќалыптасќан. Мєселен, есептеу жєне офистік техникаларды
өндіру көлемі бойынша АЌШ көш басында келе жатса, Жапония
электрондыќ өнеркєсіпте үстемдік ету жағдайына ие болған, Швей-
цария – фармацевтика өнеркєсібінде біден-бір көшбасшы.
Алайда мұның барлығы аталмыш схема өзгермейді деген сөз
емес.  Жазмыштың маңдайға жазуына байланысты ахуал аяќ ас-
тынан өзгеруі мүмкін: ол ол ма, мєселен, кез келген, тіпті єлемдік
экономикада жаңа ойыншылардың, жаңа өндірушілердің жєне
рыноктардың пайда болуы ыќтимал; ал мұның өзі – дамудың
жаңа кезеңіне ќадам басќандыќ. Соның тамаша мысалы – Индия
бағдарламалыќ ќамтамасыз ету өндірісінде єлемдік көшбасшылыќќа
бірден екпіндеп шыќты. Мен бұл ерекше ќұбылыспен танысу үшін
«Азияның силикон алќабы» орналасќан Бангалорға арнайы бар-
дым. 2004 жылы Индия осы аќпараттыќ өнімді 17 млрд. доллардан
астам сомаға экспорттады. Бүгінде үнділік мамандар єлемнің ең
үздік IT-компанияларының сұранысына ие болып, «Майкрософт»
ќызметкерлерінің 34%-ын, «Ай-Би-Эм» ќызметкерлерінің 28%-ын,
«Интел» компаниясының 17 %-ын ќұрап отыр.
Біз стратегиялыќ ќұжаттарымызды ойдағыдай жүзеге асырған
жағдайда  мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі көзі – жалпы
мөлшердің шамамен 85%-ы шикізаттыќ емес сектордың кєсіпорын-
дарынан түсетін кірістер болатынына жетеміз. Осымен бірге эко-
номиканы монеттендіру 30%-дан, ал инфляция 4-5%-дан аспайтын
болады.

40
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Онан єрі, 2008 жылдан бастап екінші онжылдыќ – Ќазаќстан
– 2020 стратегиясы бойынша жұмысты ќолға аламыз. 2010 жылға
дейінгі бірінші стратегиялыќ жоспарда екі маќсат ќойылды: бірінші
– 2005 жылмен салыстырғанда ішкі жалпы өнімді екі есе ұлғайту,
екінші – бєсекеге ќабілетті экономиканың негізін ќұру. Егер де
бірінші кезең – Ќазаќстан-2010 –дағдарыстан кейінгі жылдары
басталып, «жылжымалы» үшжылдыќ мемлекеттік бағдарламалар-
дан тұрса, ал екінші кезеңде, экономикалыќ ахуалды анығыраќ
болжау кезінде, бізде Жапония мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдер-
індегі секілді дамудың бесжылдыќ жоспарларын ќабылдау мүмкіндігі
туады. Оның үстіне біздің экономикада көрсеткіштер деңгейін
көтеру жєне жаңа нысаналарды таңдау керек болды. Мысалы,
еліміздің ішкі жалпы өнімін 2000 жылмен салыстырғанда 2015
жылы 3,5 есе ұлғайту жоспарланады. Немесе 2015 жылы жан
басына шаќќанда ішкі жалпы өнімді 8-10 мың АЌШ долларына
жеткізу керек, бұл Сауд Арабиясы мен Португалия жєне Испа-
ния секілді бірќатар еуропалыќ елдердің деңгейімен біршама ќатар-
лас келеді.
Ќазір Ќазаќстан, «Ќазаќстан-2030» Стратегиясын негізге ала
отырып, өзінің алдына 10 жыл ішінде єлемдегі бєсекеге барынша
ќабілетті елу елдің ќатарына кіру жөнінде өршіл маќсат ќойып
отыр. Өткен жылдардағы стратегиялыќ жоспарлаудың оңды тєжіри-
бесін пайдаланып, біз «єлемдегі бєсекеге барынша ќабілетті елу
елдің ќатарына кіру Стратегиясын» жасадыќ. Онда дамудың жеті
басым бағыты айќындалды, олардың жүзеге асуы алға ќойған міндет-
терді шешуге жағдай туғызатын болады.
«Біз ќатаң бєсекеге єзір тұрып, оны өз мүддемізге пайда-
лана білуіміз керек. Ќазаќстан көп тарапты халыќаралыќ эко-
номикалыќ жобаларға белсене ќатыса алады, ќатысуға тиіс
те, өйткені олар біздің жаћандыќ экономикаға кірігуімізге
жєрдемдеседі єрі сол арќылы біздің ќолайлы экономикалыќ-
географиялыќ жағдайымызға жєне ќолымыздағы ресурстары-
мызға сүйенеді.
Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылыќтың жо-
лындағы заңнамалыќ, єкімшілік жєне бюрократиялыќ кедергі-
лерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен
кемел бастамаларына тікелей ќолдау көрсетуге міндетті».
«Ќазаќстанның єлемдегі бєсекеге барынша ќабілетті елу
елдің ќатарына кіру Стратегиясы» атты Ќазаќстан
халќына Жолдауынан, Астана, 1 наурыз 2006 жыл

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
41
Алдағы онжылдыќта жаңа технологиялыќ сипатты дамудың
шешуші бағыттары био-жєне нанотехнологиялар, жасанды интел-
лект жүйелері, жаћандыќ аќпарат тораптары жєне жоғары жыл-
дамдыќтағы көлік жүйелері, ќуат үнемдеуші технологиялар бо-
лып табылады. Өндірісті автоматтандыру, космостыќ технология-
лар, күні бұрын белгіленген ќасиеттерімен ерекшеленетін ќұрас-
тырмалы материалдар өндірісі, ядролыќ энергетика єрі ќарай да-
мытылады. Өндірісті одан єрі интеллектендіру, үзіліссіз инноваци-
ялыќ үрдіске көшу жүзеге асырылады. Білімге негізделген жаңа
үлгідегі ќоғамға біртіндеп көшу аяќталады.
Бұл бағыттарды біз бєсекеге ќабілеттілікті арттырудың ќазаќ-
стандыќ Стратегиясын жүзеге асыру кезінде назарда ұстауымыз
керек.
Биотехнология, нанотехнология, космостыќ ќызмет жєне аќпа-
раттыќ-байланыс технологиялары секілді ғылыми-техникалыќ ба-
ғыттарда наќты нєтижелерге жетуге біздің мүмкіншілігіміз бар.
Наќ осы бағыттар бойынша таяу болашаќта бізге мыңдаған жоға-
ры білікті мамандар мен дипломды ғалымдар ќажет болады.
Жоспарларымызды жүзеге асыру жөніндегі алғашќы табысты
ќадамдарымыз ќазірдің өзінде жасалды.
2006 жылдың маусымында тұңғыш ќазаќстандыќ «КazSat» спут-
нигі ұшырылды. Космостыќ ќызметті дамытудың мемлекеттік бағ-
дарламасы шеңберінде жобалармен мыңнан астам ќазаќстан-
дыќ ғалымдар жұмыс істеуде. Сол жылдың 15 ќыркүйегінде тұңғыш
ќазаќстандыќ «Алатау-Сити» аќпараттыќ технологиялар паркі (АТП)
ашылды. Оны ќұру туралы ой 2002 жылы Индияға барған сапа-
рымда, ондағы ірі машина жасау, тамаќ жєне тігін өнеркєсібі,
халыќ ќолөнері, сондай-аќ космостыќ зерттеулер орталығы – Бан-
галор ќаласында болған уаќытымда туындаған еді. 2003 жылдың
тамызында «Аќпараттыќ технологиялар паркі» арнайы экономика-
лыќ аймаќтарын ќұру туралы» Жарлыќ шыќты, ал 2004 жылы
бұл кешенді салу ќұрылысы басталды. «Алатау-Сити» аќпараттыќ
технологиялар паркі жұмыс істеу үшін өтініш берген 25 компания-
ның 11-і іріктеліп алынды. Мен IT-индустриясы саласындағы єлемдік
алдыңғы ќатарлы барлыќ компанияларды осында келіп жұмыс істеуге
шаќырамын, сіздердің бизнестеріңіз өздеріңізге де, Ќазаќстанға да
тиімді болуы үшін барлыќ ќолайлы жағдайды жасаймыз.
«Алатау-Сити» – хай-тэк-индустриясының тұңғыш объектісі,
ол Орталыќ Азияның жаңа интеллектуалдыќ орталығы болады,

42
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
аќпараттыќ технологиялар паркі жұмысына аќпараттыќ техноло-
гиялар мен байланыстар саласындағы єлемдік көшбасшылар тар-
тылуда. «Майкрософт», «Хьюлетт-Паккард», «Сименс», «Циско-
Систем», «Талес», «Эл Джи», «Сан Макросистем», «Самсунг»
компанияларымен ынтымаќтастыќ туралы меморандумдарға ќол
ќойылды.
Біз Ұлттыќ нанозертханасын ќұру жөнінде алғашќы ќадамдар
жасаудамыз, онда Ќазаќстанның барлыќ ғалымдары үшін жұмыс
істеуге мүмкіндік туғызылады. 2008 жылы Астанада єлемдік дең-
гейдегі Ұлттыќ биотехнологиялыќ орталыќтың жаңа кешені салы-
натын болады. Ќазірдің өзінде шет елдерде жұмыс істейтін ќазаќ-
стандыќ ғалымдар осы орталыќта ќызмет етуге ынта білдіруде
жєне бүгінде олар бірлескен ғылыми жобаларға ќатысуда.
Єлемдік нарыќта біздің экономикалыќ мүдделерімізді ілгері
жылжыту негізгі міндеті болып табылатын ірі ұлттыќ компания-
ларды біріктірген «Самұрыќ» мемлекеттік холдингі ќұрылды. Даму
институттары ќызметін үйлестіріп, индустриялыќ жобаларды ќар-
жыландыруға жєне экономиканы диверсификациялауға көмекте-
суге тиіс «Ќазына» орныќты даму ќоры ашылды. 2005 жылдан
бастап 520 инвестициялыќ жоба жүзеге асырылды. Даму инсти-
туттарының ќамќорлығымен ќұны 2,2 млрд. АЌШ доллары тұра-
тын 90 жоба ќаржыландырыла бастады.
Мұның бєрі бізді ќанаттандырады, біраќ мемлекет даму
үрдісіндегі барлыќ рөлді өзіне ала алмайды. Ѓылыми зерттеулерді
ойдағыдай енгізіп, коммерцияландыру үшін белсенді кєсіпкерлік
орта ќажет. Егер де мемлекет ғылыми саланың дамуын, мысалы,
маќсатты жєне кепілді ќаржыландыру арќылы єлде ќалай реттеп
отыратын болса, ғылым мен өндірісті интеграциялау бойынша баста-
ма жекешелік жолмен неғұрлым пєрменді жүргізілген болар еді.
Ол біздің азаматтардың тарапынан ќолдау табуы керек.
Ѓылым мєселелерін ќарастырумен ертерек айналысќандыќтан
мен бизнестің рөлі басќаша болуы керек деген ойға жиі келемін.
Дағдарыс жылдары елімізде бизнестің «делдалдыќ» кезеңі болды.
Ќазіргі кезде ќызмет көрсету саласы шапшаң дамуда. Алайда бізге
бұдан да биікке ұмтылудың кезі келді. Бізге жоғары технология-
лыќ тауарлар өндірісі мен ќызмет көрсетуге бағытталған бизнес
ќажет. Ѓылымды көп ќажет ететін өндіріс экономика дамуының
келешектегі басым жағы болуы керек.

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
43
Ертеңгі Ќазаќстан:
серпілістер мен басымдыќтар
Ќазаќстан Республикасының тєуелсіздік алып, дербес саяси жєне
экономикалыќ даму жолына түскенінен бері де он бес жыл өтті.
Єрине, тарих өлшемімен алып ќарағанда, он бес жыл айтарлыќтай
көп уаќыт емес. Сонымен бірге, осы кезеңде Ќазаќстан үлесіне,
барлыќ басќа посткеңестік республикалардағы секілді, ќатаң эко-
номикалыќ жєне єлеуметтік сынаќтар тап болды.
Оң нєтижелер туралы айту єрдайым жаќсы. Біраќ сол кезеңде,
біздің жолымыздың єу басында-аќ, ешкімде де дайын теория жєне
єсіресе жоспарлы экономикадан нарыќќа көшудің толығыраќ стра-
тегиясы болған жоќ. Посттоталитарлыќ ќоғамды, єсіресе кеңестік
адамдардың бірнеше буыны бастан өткерген империялыќ комму-
низмді өзгертудің тиімді тєжірибесінің мысалдары болмады. Бізде
ќажетті білім мен дайындыќтан өткен кадрлар жоќ болды. Біз шет
елдерден шаќырылған кеңесшілер мен өз басќарушыларымыздың
жинаќталған орасан зор тєжірибесіне арќа сүйедік. Дегенмен кадр
саясатында ескі тєжірибемен, ең бастысы, ескіше ойлау дағдысы-
мен бойкүйез болмаған жас кєсіби экономистер мен ќаржыгер-
лерді тірек ету керек болды. Барлыќ осы жылдары мен жаңа
басќарушылардың, олардың арасында єрќилысы болса да, бірнеше
буынын өсіріп шығарумен, соларды тєрбиелеумен, іздестірумен
тікелей айналыстым.
Ќазаќстан бірінші болып посткеңестік кеңістікте нарыќтыќ эко-
номиканың институттарын ќұрумен ќатар, мемлекеттік басќару
жєне реттеу секілді єлемдік тєжірибеде мойындалған стратегия-
лыќ жоспарлауды таңдап алды. Аталмыш ќұжаттар тек дамудың
негізгі кезеңдері мен басымдыќтарын айќындап ќана ќоймады, олар
дағдарыстар мен бейберекеттіктің аумалы-төкпелі уаќытында біздің
жолымызды сызып берді жєне зєру де болса жеңіл-желпі мєселе-
лерге бой алдырып, адасып кетуге мүмкіндік бермеді.
Ќол босай ќалғанда, мен осы тарауда айтылған үш стратегия-
лыќ ќұжаттың єрќайсысын жиі ќайталап оќып шығамын. Олардың
ќай-ќайсысы да біздің ќоғамда болып өткен оќиғалардың айнасы
тєрізді. Оларда сол уаќыттың жиынтыќ рухы бар – ќайсысын
ашып ќалсаң да, Ќазаќстанда нендей оќиғалар, ќандай проблема-
лар болғаны бірден түсінікті болады. «Ќазаќстанның егемен мем-
лекет ретіндегі ќалыптасуы мен дамуының стратегиясы» мен «Пре-
зидент Меморандумы» сол кезеңде елімізде болған дағдарыстың

44
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
мєн-мағынасын жєне барлыќ өткір жаќтарын көрсетеді. Ал «Ќазаќ-
станның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясы» Ќазаќстан табы-
сындағы сенім мен оптимизмнің сєулесі болды. Ол халыќтың өзіне
деген сеніміне, мемлекеттен ќайыр күтпей, өз тағдырын өзі ше-
шуіне көмектесті.
Сол уаќытта «стратегия» деген сөз жұрттың көбінің ќұлағына
түрпідей тиді. Мен 1997 жылы «Ќазаќстан-2030»-ды жария еткен-
імде, еліміз өзінің дағдарыс жүйесінен енді-енді шыға бастаған, ал
Оңтүстік-Шығыс Азия мен Ресейде ќаржы дағдарысы єлдеќашан
белең алған кез еді. Осымен бір мезгілде біз єлемдік экономика-
ның бүкіл тарихында мұнай бағасының болып көрмеген рекорд-
тыќ төмендеуі салдарынан кейін ысырып тасталдыќ. Алайда бұл
біз үшін торығудың себебі бола алмады.
Стратегияның осы тарауында айтылғандардың єрќайсысы
тєуелсіз Ќазаќстан ќұрылысында ерекше рөл атќарды жєне дамудың
үздіксіз жаңа сапалыќ кезеңдерін белгіледі. Біз бірінші кезеңде
барлығын нөлден бастадыќ – жоспарлы экономикадан толыќтай
оған ќарама-ќарсы нарыќ жүйесіне көшуді жүзеге асырдыќ. Ќазір,
стратегиялыќ жоспарлаудың екінші кезеңінде біздің алдымызда
енді макроэкономикалыќ тұраќтандыруды ќамтамасыз ету, еліміздің
заңдыќ базасын, ќаржы жүйесін, єлеуметтік сала мен өндірістік
секторды жетілдіру секілді мүлде басќаша міндеттер тұр. Үшінші
кезеңнің міндеттері агроиндустриялыќтан индустриялыќ жєне
постиндустриялыќ мемлекетке көшу, дамушы елден дамыған елге
айналу болып табылады.
«Кеңес Одағы ыдырап, коммунизм ќұлаған соң, Ќазаќстан
небєрі он бес жылда тєуелсіз мемлекет болып ќұрылды. Бұған
дейінгі ќазіргі заман тарихында ол ешќашан тєуелсіз болып
көрмеген еді. Демократияны, саяси саналылыќ пен еркін нарыќ-
тыќ экономиканы ќұруды нөлден бастауға тура келді. Осыны
есепке ала келгенде, Ќазаќстанға бұл салаларда өсуге ќол жет-
кізуі, аса үздік жєне оң табыс болды».
Мартин Стифф, «United Press International»,
6 желтоќсан 2005 ж.
Єрине, ең ќиын алғашќы жылдары нарыќтыќ реформалар ќай-
шылыќтармен жүргізілді, кей-кейде «тайғанаќтап та» ќалды. Эко-
номиканы тұраќтандыруға жасалған көптеген бағдарламалар уаќыт-
ша жєне жалќылыќ сипат алды. Бір міндетті шешу, көбінесе, орын-

Тєуелсіздік стратегиясы
 
 
 
 
45
далуы оңайға соќпайтын басќа проблемалардың пайда болуына
єкеліп соќты. Біраќ наќ сол жылдар біздің кейінгі табыстарға же-
туімізге ғана емес, тєуелсіз мемлекет ретінде ќалыптасуымызға да
көмектесті.
Ќол жеткен табыстарға Ќазаќстан кезең-кезеңімен келді, өзінің
мемлекеттік экономикалыќ саясатын «таңдаудан таңдауға» дейтін
принциппен емес, экономикалыќ дамудың инвестициялыќ цикл деп
аталатын объективтік ќисынына сєйкестеп жүргізді, ол сараптау
бағасы бойынша ондай циклдардың ұзаќтығы кемінде 10-15 жылға
созылатын еді.
Біз өте маңызды, сонымен бірге тамаша уаќытта өмір сүру-
деміз. Бүгінгі күні біздің єрќайсымыз не істейміз жєне не тынды-
рамыз, міне, ќазаќстандыќтардың келесі буыны ќандай елде тұра-
тыны соған байланысты деген ойға жиі берілемін. Өйткені мемле-
кеттің міндеті өз азаматтарының жынысына, жасына, ұлтына жєне
ќандай этникалыќ топќа жататынына, олардың ќандай аймаќтар-
да тұратынына жєне басќа да ерекшеліктеріне ќарамастан, өмірден
өз орнын тауып, ќалыптасуы үшін, соларға баламалы тең
мүмкіндіктер туғызатын болуы керек.
Сонымен ќатар даму мен жоғары єлеуметтік шығындардан
туындайтын масылдыќ пиғылдар бір-бірімен ќабыспайтынын ай-
ќын түсінуіміз ќажет. Күні бүгінге дейін барлыќ єлеуметтік бағдар-
ламаларды ќаржыландыруды ќолда бар мұнай кірістері есебінен
он еселеп арттыру ќажет деген пікірлер орын алуда. Естеріңізде
болсын, мұнай сатудан түсетін ќомаќты кірістер єрдайым мемле-
кет үшін молшылыќ көзі болып табылмайды. Бұл арада Венесуэла,
Нигерия жєне Сауд Арабиясы секілді елдердің өкінішті тєжіри-
бесін еске алсаќ та жеткілікті.
Біз бұл ќателіктерді ќайталамауымыз керек. Біз өз экономика-
мыз бен азаматтарымыздың бєсекеге ќабілеттілігін мұнай доллар-
ларына «тұншыќтырмауымыз» ќажет. «Ќазаќстан – 2030» страте-
гиясында бізде бейне бір мұнай жоќ секілді жағдайда өмір сүріп,
жұмыс істеуіміз керек екені айтылады. Бұл ойда терең мағына
жатыр.
Біздің стратегия ќолдағы бар ќаржыны аќылмен тұтынып, аќыл-
мен жұмсау принциптеріне негізделуі, яғни кєдімгі отбасы секілді
мемлекетте «ќиын күнге» деп саќтап ќоятын арнайы ќоры болуы
керек. Мұнай сатудан түскен ќаржының бір бөлігі ғана еліміздің
ішкі денсаулыќ саќтау, білім беру, ауызсу мен жол ќұрылысы
сияќты осы заманғы єлеуметтік-инженерлік инфраќұрылымын
жасауға бағытталатын болады. Бұл – негізінен «нарыќтың ќұлды-

46
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
рауы» дейтін, шын мєнінде мемлекеттің араласуы ќажет болып
табылатын салалар. Мысалы, ұлттың денсаулығы мен оның білім
деңгейі – ќандай жағдайда да ќұлдырауға жол берілмейтін дүние-
лер.
Єлемнің бірде-бір елі өзінің алдына дєл осындай ќысќа мерзім-
де мұндай өршіл міндет ќойған емес. Алайда күндердің күнінде
дєл осының біздің жол деп атайтынына мен сенемін.
Тєуелсіздіктің алғашќы жылдары Ќазаќстан ќарсыдан соќќан
жел  мен жауған жаңбырға, өзінің шаршап-шалдыќќаны мен
ќорќынышына, айналасындағы єр түрлі ќиын жайларға ќарамастан,
тау асуларымен тайсалмай жүріп келе жатќан жолаушының жағ-
дайын көзге елестететін.
Алғашќы ќадам – өте күрделі. Жаңа мемлекетімізді ќұруға
кіріскенде, ең алдымен біздің үйіміздің мыќты іргетасы, негіздердің
негізі – жаңа Конституция керек екенін түсіндік.
Біз сонау 1995 жылы ќабылданып, ќазіргі ќолданыста жүрген
Конституцияға бірден келген жоќпыз. Иє, оның алдында 1993
жылы тұңғыш Конституциямыз ќабылданды, Президенттің 140-
тан астам заң күші бар Жарлыќтарына ќолы ќойылды, сондай-аќ
өмірдегі болып жатќан сол өзгерістердің ќажеттігін түсінбеген жєне
оны ќабылдағысы келмеген адамдармен арада ұзаќ жылғы табан-
ды күрестер өтті. Сол жағдайлардың ќалай болғаны туралы келесі
тарауда айтамын.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
47
IІ тарау
1995
 ЖЫЛЃЫ КОНСТИТУЦИЯ

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: