Конституцияның ќабылдануы, 1995 жыл

86
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
өткізу туралы» 1995 жылы 28 шілдедегі №2389 Жарлыќќа ќол
ќойдым. Атап айтќанда, осы Жарлыќта ќаулы шығарылды:
1. 1995 жылы 30 тамызда республикалыќ референдум
өткізілсін.
2. Республикалыќ референдумға жаңа Конституцияның жо-
басы енгізілсін, онда: «Сіз 1995 жылы 1 тамызда жарияланған
Ќазаќстан Республикасы Конституциясының жаңа жобасын ќабыл-
дайсыз ба?» – деген сұраќ тұжырымдалсын.
3. 1995 жылы 1 тамызда бұќаралыќ аќпарат ќұралдарында
бүкілхалыќтыќ талќылауды ескере отырып, толыќтырылған
жєне өзгертілген Конституцияның жобасы жариялансын. Кон-
ституцияның жобасы Ќазаќстан Республикасы Орталыќ сайлау
комиссиясына бір мезгілде жіберілсін.
Дерек көзі: Ќазаќстан Республикасы
Президентінің Мұрағаты
Жобаны ресми түрде жариялау ќарсаңында мен жұмыс тобы-
ның мүшелері – Б. Мұхамеджанов пен К. Колпаковќа, барлығы-
ның дұрыс көрсетілуіне күмєн ќалмас үшін, оның мєтінінің баспа-
ханада дайындалған гранкасымен тағы бір танысып шығуды тап-
сырдым. Түннің бір уағында, шамамен екі жарым кезінде, олар
маған барлығының дұрыстығы туралы ќоңырау шалды. Сол кезде
барып ќана мен оларға жєне Н. Шєйкеновке гранкадағы нұсќаға
ќолдарын ќойып, жобаны баспасөзге жіберуді тапсырдым. Келесі
күні таңертең Конституцияның жаңа жобасы республикалыќ бұќа-
ралыќ аќпарат ќұралдарында жарияланды.
Жоба жарияланғаннан кейін баспасөз конференциясын ша-
ќырдым, онда болашаќ Конституцияның негізгі ережелері туралы
айтып бердім жєне журналистердің сауалдарына жауап бердім.
Ең бастысы, бұќаралыќ аќпарат ќұралдарының өкілдері арќылы
жаңа Конституция – ұлтаралыќ жєне азаматтыќ келісім жағдай-
ында еліміздің тұраќты дамуына, саяси жєне экономикалыќ ре-
формаларды дєйекті түрде іске асыруға мүмкіндіктер ашып бе-
ретін факт екенін бүкіл ќазаќстандыќтардың есіне салғым келді.
Конституциялыќ реформаны бастауды тек бүкілхалыќтыќ ќол-
дау жағдайында ғана іске асыруға болатын еді. Конституцияның
жаңа мєтінімен ќарќынды жұмыс жүргізудің ќажеттігі туралы
шешім осыдан келіп туындаған еді. Сынның ыстыќ шарпуы маған

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
87
ќарай бағытталды. Осы бір ќиын кезеңде мен, Ќазаќстан халыќта-
рының Ассамблеясынан ќолдау таптым, ол маған Парламенттің
ќұрылуын күтпей-аќ халыќтың өзіне төте шығып, ойымды айтуды
ұсынды. Ќазір мен бұның дұрыс шешім болғанына сенімдімін.
Мойындау керек, мен күмєнды күйде жүргенмін. Бір жағы-
нан, мєселе объективті түрде жєне дұрыс ќойылды. Парламент
пен Үкіметтің отставкаға кетуіне байланысты туындаған саяси
дағдарыс жағдайында, тұраќтылыќты саќтау жєне президенттік
билікті нығайту маќсатында, ќоғамды шектен тыс саясаттандыру-
дан саќтау керек болды. Ал екінші жағынан, Президент – ол да
өзгелер сияќты адам, мені мєселенің ќойылуының кейбір жаќтары
ќымсындырды. Мен сайлаудан ќорыќты деген дауыстар шыға бас-
тады. Сонымен бірге, маған ондай сайлауға баруға тұратындығын
көзімді жеткізе дєлелдеген социологиялыќ зерттеулердің шынайы
мєліметтері де болды: егер де єңгіме тек менің президенттігімді
саќтау туралы ғана болатын болса, ондай жағдайда мені мен пре-
зиденттіктен дємесі бар-ау дейтін басќа да кандидаттар арасын-
дағы алшаќтыќ шын мєнінде даусыз еді. Сонымен бірге сайлау –
бұл екі-үш кандидаттардың арасындағы ғана таңдау еді, ал рефе-
рендумда сұраќ төтесінен ќойылды: Нұрсұлтан Назарбаев. Не иє,
не жоќ? Маған ашыќ түрде таңдаудың бір басында тұруға тура
келді, ал екінші басында – өтпелі кезеңнің ќиындыќтары, тұрмыс
деңгейдің ќұлдырауы, осы жылдардың ішінде жиналып ќалған
дүрдараздыќ, маќсатты түрде бағытталған сын жєне ашыќ аранда-
ту тұрды.
Біз ќазаќстандыќ мемлекеттіліктің ќалыптасуының ќиын кезеңі-
нен өттік. Біраќ та енді одан єрі ќалай өмір сүреміз деген таңда-
удың алдына ќайта келдік. Бұл экономикаға да, саясатќа да, ќоғам-
ның өмірінің басќа жаќтарына да ќатысты еді. Саясаткерлердің,
жұртшылыќ өкілдерінің, ғалымдардың, өмір тєжірибесі мол адам-
дардың көптеген ұсыныстарымен танысќаннан кейін ғана, халыќ-
тан мені ќолдауларын сұрадым.
Ќазаќстан үшін ќалыптасќан тарихи ахуалда референдумға
тұраќтылыќты саќтау туралы, шын мєнінде мемлекетке де жєне
ќоғамға да ќажетті сұраќ ќойылды. Референдум: біздің осы жыл-
дар бойы жүргізген саясатымыз дұрыс па?, Ќазаќстан халќы оны
одан єрі жалғастыру үшін Президентке сенім білдіре ме? – деген
бүкіл еліміздің көкейтесті сауалдарына жауап беруі тиіс болады.
Сонымен шешім ќабылданды.
Бір ай жылдам өте шыќты. Аќыры, 1995 жылы 30 тамызда
жоғарыда айтылған Жарлыќќа сєйкес Ќазаќстан Республикасы-

88
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ның жаңа Конституциясын ќабылдау жөнінде бүкілхалыќтыќ ре-
ферендум өткізілді. Референдумның өту барысын 19 ќоғамдыќ
бірлестіктерден мыңға жуыќ өкілдер ќадағалап тұрды. Шетелдік
баќылаушылар ќатарында Венгрияның, Мысырдың, Канаданың,
Польшаның, Румынияның, Тєжікстанның, Украинаның жєне т.б.
өкілдері ќатысты.
Референдумға сайлаушылардың  90,58%-ы ќатысты. Олардың
ішінен жаңа Конституцияның ќабылдануын ќолдап 89,14%-ы дау-
ыс берді. Дауыс берудің нєтижесінде Ќазаќстан Республикасының
жаңа Конституциясы ќабылданды. Бұл жеңіс еді. Дауыс беруге
ќатысушылардың жоғары деңгейі Негізгі Заңда біз көрсеткен мем-
лекеттік бағытты ќолдайтындарының көрсеткіші болды.
Мені орасан зор ризашылыќ сезімі биледі. Бүкілхалыќтыќ ќол-
дауды тапќанда, өзінің міндетін орындадым-ау деген үлкен бір
ризалыќ сезімді басынан кешіргенде, кез келген саясаткердің бір
жұлдызды сєті болатыны аныќ. Үлкенді-кішілі істердің үздіксіз
тоғытылған орасан зор проблемалар толќыны алдында, кейде өзіңнің
маңайыңды бос ќалғандай сезіну, сенің пікірлестеріңнің түкке
тұрмайтындай аз боп көрінуі сияќты көптеген жылдар бойғы
күмєнданулар мен алаңдаушылыќтардың босќа кетпегенін көрдім.
1995 жылғы Конституция шын мєнінде халыќтың ерік-жігерінің
көрінісі болды, ал Ќазаќстан халќы Негізгі Заңның ќосалќы авто-
рына айналды. Референдумның нєтижесі бойынша 1995 жылы 1
ќыркүйекте өткен баспасөз конференциясында мен барлыќ ќазаќ-
стандыќтарды біздің жас егеменді мемлекетіміздің өміріндегі осы
бір тарихи оќиғамен ќұттыќтадым. Еліміздің жаңа Конституция-
сының жобасын ќолдап дауыс бере отырып, біздің азаматтарымыз
бүкіл елімізге үшін, єрбір азамат үшін маңызды таңдау жасады.
Бєлкім, Ќазаќстан тарихында бірінші рет халыќ өз болашағын өз
ќолында ұстады жєне сол үшін дауыс берді.  Бұл шынында да
солай еді. Негізгі Заңда мемлекеттің принциптері ғана жарияла-
нып ќойған жоќ, сонымен бірге єрбір адамның, біздің азаматтар-
дың тікелей өмірімен байланысты шешімдер де ќабылданды. Бұлар
олардың бостандыќтарына, ќұќыќтарына, ќоғам алдындағы міндет-
теріне байланысты мєселелер еді. Түптеп келгенде осылар, адам-
ның, єрбір жанұяның жєне біздің еліміздің болашағының перспек-
тиваларын аныќтайтын.
Сөз сөйлегеннен кейін мен журналистердің сауалдарына жа-
уап бердім. Бұлардың кейбіреулері єдеттегідей «астарлы» сұраќтар
болатын, біраќ, Ќазаќстан халќы жаңа Конституцияға бірауыздан
дауыс бергеннен кейін, оларға жауап беру маған жеңіл болды.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
89
Мєселен, «Би-би-си» корреспонденті Кривенконың жаңа Конститу-
ция ел Президентіне тым үлкен өкілеттіліктер берген жоќ па? –
деген сұрағына, мен, Ќазаќстан Президентінің өкілеттілігі Фран-
ция Президентінің өкілеттілігінен єлдеќайда аз, біраќ бұдан Фран-
ция демократиясыз мемлекетке айналған жоќ ќой, – деп жауап
бердім. «Экономист» журналының корреспонденті Мак Вильямс,
референдумның өткізілуі үкімет шенеуніктерінің баќылауында
болған жоќ па? – деген сұраќты көлденең тартты. Мен, референ-
думның барысын мыңнан астам баќылаушылар, ќадағалағанын,
оның ішінде шетелдіктері де болғанын, біраќ ешќандай да заң
бұзушылыќтың болмағанын оның есіне салдым.
Журналистердің бірі, 1991-1995 жылдары біз жинаќтаған
тєжірибенің ќысќаша ќорытындысын беруді сұрады. Жауап ретін-
де мен саясаткердің жұмысын, картоп өсіріп емес, алма ағашын
өсіріп, соның нєтижесін күтумен салыстырдым: «картопты көктем-
де салып, ал күзде оның өнімін жинайсың. Ал, алма ағашының
жемісін алу үшін 5-6 жыл керек. Өткен жылдарда ешкім де бізге
барлығын жылдам жасаудың жолын айтќан емес, сондай-аќ ешкім
де посткеңестік кеңістікте барлығын жылдам жасай алған жоќ.
Біраќ, біздер ең бастыны – біздің отанымыз – Ќазаќстан Респуб-
ликасында тыныштыќты саќтадыќ, ќантөгісті болдырмадыќ. Біз
өзіміздің меншікті ќаржымыздың иесі болдыќ, біз өз экономика-
мызды өзіміз басќардыќ, жаќсы өмір үшін оларды ќалай ќарай
бұру керек екендігін түсіндік. Біз осы кезеңде бүкіл дүние
жүзінде, өзімізге сенім туғыза білдік. Ќазаќстанға инвестиция-
лар ќұйылды».
Мен мемлекетті ќұруда, реформаларда, біз бекіткен ќұжаттар-
да ќателер болған жоќ десем, жалған айтќан болар едім. Біраќ
ќателеспейтін тек, ештеме істемейтін адам болар. Саясаткердің
жұмысы кейде сағатшының жұмысына ұќсас, тек айырмашылығы
сонда – сағатшы бұзылған сағатты жөндемес бұрын тоќтатып ала
ќояды да содан соң жөндеуге кіріседі, ал саясаткер бұл сағатты
тоќтатпай жөндеуі керек. Міне барлыќ күрделілік осында.
1995 жылы 6 ќыркүйекте Ќазаќстан Республикасы Президентінің
резиденциясында біздің еліміздің Конституциясы ресми таныстыру
рєсімі болды. Осы салтанатты жағдайда Орталыќ сайлау комиссия-
сының төрағасы Юрий Ким жаңа Конституцияны ќабылдау
бойынша бүкілхалыќтыќ дауыс берудің нєтижесі туралы ќаулыны
оќып шығып, маған еліміздің Негізгі Заңының жаңа мєтінінің
түпнұсќасын тапсырды. Бұдан кейін мен «Ќазаќстан Республикасы
Конституциясы туралы» Жарлыќќа жєне оның 100 түпнұсќасына

90
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ќолымды ќойдым. Еліміздің 1993 жылы 28 ќаңтарда ќабылданған
бірінші Конституциясы мєтінінің түпнұсќасын, Мемлекеттік мұра-
ғатта саќтауға тапсырдым.
Рєсімге ќатысќан үкімет мүшелерінің, ќоғам өкілдерінің, дип-
ломатиялыќ өкілдіктер басшыларының жєне бұќаралыќ аќпарат
ќызметкерлерінің алдында сөйлеген сөзімде, мен барлыќтарын жаңа
Конституцияның ќабылдануымен ќұттыќтап, осы сєттен бастап
біздің алдымызға шешілмеген көптеген мєселелерді ќоятын, біздің
дамуымыздың жаңа кезеңі басталады деп атап көрсеттім.
Біздің экономиканы дүниежүзілік шаруашылыќќа ќалай инте-
грациялау керек? Дүниежүзілік шаруашылыќќа бұлай біріктірмей-
інше, біздің шалғайдағы, сөзсіз аутсайдер ел болып ќалатынымыз
аныќ болатын. Кепілдік берілетін там-тұм мемлекеттік «пєйөкке»
дағдыланған жұртты, енді өз күштеріне, өз аќылдарына, өздерінің
іскерліктеріне ќайтіп сендіруге болатын еді? Адам өзінің, өз отба-
сының тағдырына жауапкершілігін сезінбей, ешуаќытта нағыз та-
быстарға ќол жеткізуі мүмкін емес.
Түбегейлі єлеуметтік реформалардың негізгі ќұралы болып та-
былатын, ќазіргі заманғы жєне күшті мемлекетті ќалай ќұруға
болады?
Ќазаќстан халыќтарының єрќайсысының төл мєдениетін то-
маға-тұйыќтыќќа апарып тірейтін ұшќарылыќќа ұрындырмай, ќалай
саќтауға болады? Біз бойкүйездіктің де, сол сияќты шыдамсыз
асығыстыќтың да мєдени тоќырауға апарып соғатынын түсінуіміз
керек.
Ќоғамда руханилыќтың, ұлтаралыќ келісім мен азаматтыќ бейбіт
өмір сүрудің мұраттарын ќалай орныќтыруға болады?
Аќырында, ќылмысты ќалай ауыздыќтауға, сонымен бірге ешбір
ќысым шараларына бармай-аќ ќоғамда, биліктің барлыќ ќабатта-
рында заңның үстемдігін ќалай орнатуға болады?
1995 жылғы Конституция –
жаңа Ќазаќстанның «іргетасы»
Осыдан екі жүз жылдан астам бұрын, ќазіргі демократияның
негіздері ќаланып жатќан кезде, заңдар мен конституциялардағы
жиі өзгертулердің жаќтасы болмаған американ президенті Томас
Джефферсон «заңдар мен адами институттар адамзат аќыл-ойы-

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
91
ның прогресімен ќол ұстасып бірге жүруі тиіс» деп жазды. Бұл
көзќарас содан бері екі ғасыр өтсе де өзінің маңызын бүгіндері
жойған жоќ.
1995 жылғы Конституция Ќазаќстанда реформаны жүргізудің
аса ќуатты серпіні болғанын мен маќтанышпен айта аламын. Көп
жағдайда, оның ережелерінің арќасында, аздаған мерзімдердің ішінде
ғана жас мемлекеттің экономикасы мен саясатында, ұлтаралыќ
тұраќтылыќта аса үлкен жағымды нєтижелерге жеттік.
Ќолданымдағы Конституцияны ќабылданғаннан кейін Ќазаќ-
стандағы экономикалыќ реформаны жүргізу үшін «даңғыл жол»
ашылды. Бейнелеп айтќанда, барлығын да басќарған, біраќ еште-
мені басќара алмаған Жоғарғы Кеңестің орнына, осы жылдардың
ішінде елдің бет-бейнесін өзгерткен заңдарды ќабылдаған екі па-
латалы кєсіби Парламент келді.
1995 жылғы Конституция экономикалыќ реформаларға жаңа
серпін бере отырып, ќазіргі нарыќтыќ ќатынастардың талаптарына
жауап берген жєне жауап беретін Парламент пен Үкіметтің заң-
намалыќ шеңберде ќызмет жасаулары үшін тиімді нормативті ќұќыќ
базасын ќамтамасыз етті. Конституция мемлекеттік меншікті, со-
нымен бірге жеке меншікті де ќорғауға тең жағдайда кепілдік
береді.
Ќолданымдағы Конституцияда мемлекет адам ќұќыќтарына
шынайы кепілдіктер берген; олар: єркімнің еңбек ету жєне
кєсіпкерлік ќызметпен айналысу бостандығы; заңмен мөлшері көрсе-
тілген медициналыќ тегін көмек алу; тегін орта білім алу; діни
жоралғыларды атќару бостандығы ќұќыќтары. Сондай-аќ конкурс-
тыќ негізде аќысыз жоғарғы білім алуға, жасына ќарай єлеуметтік
ќамсыздандыруға, сонымен бірге ауырған, мүгедек болған, асыра-
ушысынан айырылған жағдайда єлеуметтік ќамсыздандыруға
кепілдік берілген. Бүгіндері осы конституциялыќ ќұќыќтар заң-
дардың наќты нормаларында баянды етіліп, адамдардың күнделікті
өміріне берік енді. Конституция адамның негізгі ќұќыќтары мен
бостандыќтарын бекітіп, еліміздің азаматтарының ќұќыќ алдын-
дағы теңдігін ќамтамасыз етті, бұлар сөзсіз ќоғамның саяси өміріне
демократияның іргелі принциптерін енгізуге ќолайлы жағдай жа-
сайды.
Басќаша айтќанда, Конституция азаматтардың конституциялыќ
ќұќыќтарының, бостандыќтары мен міндеттерінің мєні мен мазмұ-
ны ќазіргі нарыќтыќ экономиканың принциптеріне сєйкестеп тұжы-
рымдалған; ал бұл принциптер жеке тұлғаның сан алуан мүдде-
лерін ќанағаттандыру мүмкіндіктерін ќамтамасыз етуді оның еңбек

92
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
процесіндегі үлесіне тєуелді етіп ќояды. Сонымен бірге мемлекет
тарапынан ќажетті єлеуметтік тегін ќызмет минимумының кепіл-
діктері де беріледі. Экономикалыќ бостандыќ, идеологиялыќ жєне
саяси сан алуандыќ, жұрттың барлығының заң алдындағы теңдігі
Ќазаќстан дамуының негізгі басымдыќтарына жатады.
Саяси режимнің демократиялануы мемлекеттің жеке тұлғаға
беретін єлеуметтік мүмкіндіктерінің шеңберін кеңейтті. Осының
нєтижесінде ұлттыќ ќұќыќтыќ жүйедегі адам мен азаматтың
ќұќыќтары мен бостандыќтарының рөлі елеулі түрде күшейтілді,
олардың дєстүрлі заңдыќ кепілдіктеріне жаңа толыќтырулар
енгізілді. Біріккен Ұлттар Ұйымының азаматтыќ жєне саяси, соны-
мен бірге экономикалыќ, єлеуметтік жєне мєдени ќұќыќтары ту-
ралы Халыќаралыќ пакеттерінің талаптарын толыќ орындау үшін
жағдайды ќалыптастырғаннан кейін, Ќазаќстан осы бір маңызды
ќұжаттарды ратификациялады.
Конституцияның негізінде жаңа заңнама ќалыптасты. Жаңар-
тылған конституциялыќ ќұќыќ жасалды. Азаматтыќ ќоғамдағы
жекеменшік ќатынастарды, еркін кєсіпкерлікті реттейтін азамат-
тыќ ќұќыќ одан єрі дамытылды. Єлем ќауымдастығында ќалыптас-
ќан принциптерге сєйкес, азаматтыќ-процессуалдыќ, ќылмыстыќ-
процессуалдыќ жєне ќылмыстыќ-орындаушылыќ заңдарға елеулі
өзгерістер жасалды.
Ќылмыстыќ ќұќыќта, оның принциптерінде көрініс тапќан, єлеу-
меттік ќұндылыќтарды ќорғайтын жаңа иерархия айќындалды.
Бұлардың негізінде Ќылмыстыќ кодексті ќалыптастыру ќажет бол-
ды. Міндет мейлінше күрделі жєне жауапты болғандыќтан, мен
тікелей жұмысшы тобының жетекшісі И. Роговпен жєне Б. Мұха-
меджановпен бірлесе отырып, заң жобасының єрбір бабын мұќият
ќарап шыќтым.
Ќұќыќтыќ мемлекеттің дамуын ќамтамасыз ететін ќұралдар-
дың бірі дұрыс айќындалған ќылмыстыќ-ќұќыќтыќ саясат болып
табылады. Біздің елімізде бұл адамды, оның өмірін, ќұќыќтарын,
бостандыќтарын ең жоғары ќұндылыќ деп жариялаған Негізгі Заң-
нан келіп шығады. Заң бұзушыларға ќарсы ќатаң жазалау шарала-
рынан бас тарта отырып, мемлекет олардың жауапкершілігінің
аќылға ќонымды түрлерін орныќтырады, ол ќұќыќтыќ саясаттан
жєне жазаны орындау жүйесін ырыќтандырудан көрінеді. Нєти-
жесінде, егер осыдан біраз ғана бұрын Ќазаќстан бас бостандығы-
нан айырылғандардың саны жағынан єрбір 100 000 адамға шаќ-
ќанда АЌШ пен Ресейден кейін дүние жүзінде үшінші орында
тұр, бұл көрсеткіш бойынша ол ќазір 24-позицияға түсті.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
93
Сонымен бірге ќылмыстың жаћандануы жєне өзгеріске ұшы-
рауы, сөйтіп күннен-күнге аса ќауіпті түрлерге енуі жағдайында
барлыќ заң бұзушылыќтарға, єсіресе ќылмыстың аса ќауіпті түрле-
ріне жауапкершіліктің бұлтартпастыќ принциптерін актуальды ете
түседі.
Ќазіргі кезеңде жұртшылыќ пікірінің беделін көтерген єлеу-
меттік жєне ќұќыќтыќ дилемма сипатындағы өлім жазасына ќатыс-
ты аса күрделі мєселе шешілуде. Єзірге бұл мєселе бойынша оны
ќолдануға мораторий енгізілген. Бұл мєселе ќоғамның рухани
өмірінің белсенділігі артуымен, єлеуметтік ќұндылыќтарды ќайта
бағалаумен ќатарласа жүретін мемлекет дамуының, күрт өзгеріс-
терге толы сєттерінде өткір ќойылатынын біз білеміз.
Ешќандай да өсіріп айтпай-аќ, бүгінгі күні біз тєп-тєуір нєти-
желерге жеттік деп айтуымызға болады. Жеткен жетістіктеріміздің
ішінде бастылары: ішкі саяси жєне ұлтаралыќ тұраќтылыќ, макро-
экономикалыќ тұраќтанушылыќ, инфляцияны толыќтай тежеу,
тиімді ќаржы-несие жүйесін ќұру, меншік ќатынастарын ќалыпќа
келтіру, бірте-бірте жекешелендіруді іске асыру болып табылады.
Өнеркєсіп өндірісінің табанды түрде өрлеуі басталды, ауыл шаруа-
шылығы жанданды. Бүгіндері біздің жаңа Конституция жєне заң-
дарымыз адам үшін жұмыс істеп ќана ќоймайды, сонымен бірге
оның шығармашылыќ, жасампаздыќ ќуатының белсенділігін
күшейтіп, іскерлік бастамаларын ынталандырады деп айтуға бар-
лыќ негізіміз бар.
Экономикалыќ табыстарға ќолы жеткен Ќазаќстанның тєжіри-
бесі өтпелі кезеңде, экономиканы ырыќтандыру үшін жеткілікті
түрде ќатаң саяси ќұрылымның, кєсіби ќызметшілер мен ќоғам-
дағы тєртіптің ќажеттігін көрсетеді. Бұл көп жағдайда ќолдау
таба бермейтін, біраќ аса керекті күрделі экономикалыќ реформа-
ларды іске асыруға, саяси тұраќтылыќты ќамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
1995 жылы шынайы президенттік республиканы ќұруға бара
отырып, мен дамудың осындай нұсќасында елді басќару мүмкіндігі
күшейетіндігін жєне жанға бататын экономикалыќ реформалар
нєтижесінің көп күттірмейтіндігін түсіндім. Реформаның жүзеге
асырылу барысына Президенттің тікелей жауапкершілігінің артуы
сол сияќты оның бірќатар өкілеттілігін арттыруды да талап етті.
Осы кезеңнен бастап министрліктер мен ведомстволардың басшы-
ларын Президент тағайындайтын болғандыќтан, бұған Парламент
араласпайтын болды. Алќалы басќару органы ретінде Министрлер
кабинеті де біршама ыќшамдалды. Президенттің ұсынуымен Пар-

94
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
ламенттен ќолдау алған Премьер-Министр, «елдің басты дағдарыс-
менеджері» өкілеттілігін алды. Кейіннен келе Экономикалыќ сая-
сат жөніндегі кеңес, Ұлттыќ Банк басќармасы, Ұлттыќ ќор басќар-
масы, Ұлттыќ кеңес сияќты алќалы кеңестер заңдыќ түрге ие
болды. Наќты бағытќа ие болған оларды Мемлекет басшысы бас-
ќарады жєне өз ќұрамында атќару билігінің өкілдері арќылы шек-
телмейді.
Орталыќта сатылы биліктің күшеюі өңірлерде де осындай үлгіні
туғызатын еді. Бұл кезде облыстардағы Президенттің өкілдері
жойылып, єкімдерді бұрынғыша Президент тағайындайтын болды.
Реформалау барысында облыстыќ кеңестердің орнына келген об-
лыстыќ мєслихаттардың рөлі де төмендетілді. Экономикалыќ дағ-
дарысты еңсергеннен кейін бұл проблемаларды шешуде ќайта ора-
лып, демократиялыќ реформалардың келесі жаңа кезегін ќолға
алатынымызды біле отырып, біз бірќатар бірегей шараларға сана-
лы түрде бардыќ.
Атќару билігін єсіресе жергілікті жерлерде күшейтудің бірќа-
тар жүйелік  кемшіліктері болатынын мен түсінген едім. Бұл кем-
шіліктердің ең бастысы сыбайлас жемќорлыќ еді, ол бүгін де сол
күйінде ќалып отыр. Биліктің өкілетті органдары тарапынан баќы-
лаудың төмендеуіне байланысты, орталыќтан тағайындалғандар
көп жағдайларда өздерінің лауазымдыќ өкілеттіліктерін асыра пай-
далана бастайды. Баршаның іс-єрекеттерін баќылап отырудың ќиын-
дығын білгендіктен олар өздерінің тікелей міндеті – халыќќа ќыз-
мет ету екендігін жиі ұмытады. Осының нєтижесінде реформаны
жүргізудің ең басынан бастап-аќ Президент Єкімшілігіне жергілікті
жерлердегі шенеуніктердің жүгенсіздігі жайындағы шағымдар ќап-
тап келе бастады. Тұрғындар ескі єдеттерімен «Орталыќ Комитет-
ке жазып жатты».
Сыбайлас жемќорлыќ экономикалыќ саясатпен еліміздің даму
стратегиясының маңызын бұрмалап, мемлекет өмірінің басќа да
салаларына ене бастады. Осыған байланысты мен, сыбайлас жем-
ќорлыќпен ымырасыз күресте ќолдауларын сұрап Республика аза-
маттарына үндеу тастадым. Сол кезеңде сыбайлас жемќорлыќты
туғызатын себептерге бағытталған заңның ќабылдау ќажеттігі
жөнінде заңгерлер арасында єртүрлі пікірлер болды. Алайда ќалып-
таса бастаған жағдай шұғыл да ымырасыз ќимыл жасауды талап
етті. Сондыќтан мен «Сыбайлас жемќорлыќпен күрес туралы» заң-
ның жобасын жасауды тапсырдым. Ол 1998 жылы шілдеде ќабыл-
данды. Сол сияќты сыбайлас жемќорлыќпен күрестің бағдарлама-
сы жасалды, ќұќыќ бұзудың сыбайлас жемќорлыќ түріне жауап-
кершілік күшейтілді.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
95
Конституциялыќ ереженің пєрменді болуы ќоғамдыќ ќатынас-
тардың барлыќ субъектілерінің, єсіресе мемлекеттік органдардың
жєне жеке лауазым иелерінің соған сєйкес ќабылданған заңдарды
ќалтќысыз орындауы мен саќтауына тікелей байланысты.
Ќұќыќтыќ мемлекетте азаматты ќорғайтын Президент те емес,
аймаќтың басшысы да емес, министр де емес, сот екеніне мен
сенімдімін. Єділетті жєне адал сотсыз, жетілген ќұќыќтыќ базасыз
тұраќты жєне өркениетті ќоғам болмайды. Нарыќтыќ ќұќыќтыќ
тєртіпті орнатќаннан кейін ғана, мемлекеттік аппараттың, барлыќ
азаматтардың жєне заңды тұлғалардың Конституция мен заңдар-
ды ќатаң орындауын орныќтырғаннан кейін ғана барып, осындай
ќоғамның негізі болып табылатын мыќты экономиканы ќалыптас-
тыруға болады. Бұл жұмыста бєрі де маңызды: деңгейлес ќұќыќтыќ
базаны ќұру да; Конституцияның, жеке жєне заңды тұлғалардың
ќұќыќтары мен заңды мүдделерін ќорғау күзетінде тұрған заңдыќ
пирамиданың ең жоғары биігіндегі сотты бекіту де; сол сияќты
оларда тек ќана заңға бағынатын, сот шешімдерін бұлжытпай жєне
жылдам орындайтын ќұзіретті, адал ќызметкерлер ќызмет істейтін
сапалы сот жүйесін ќұру да бірдей ќажет.
Саяси реформалардың єрбір кезеңі экономиканың, азаматтыќ
ќоғамның, тұрғындардың саяси жєне ќұќыќтыќ мєдениетінің даму
деңгейімен тығыз байланысты болуы ќажет. Соттарды күшейту
мєселені шешудің алғашќы бастамасы ғана болатын. Бүгіндері,
экономика саласындағы негізгі реформалар аяќталған кезде, эко-
номикалыќ табыстарға сєйкес саяси жүйені де ырыќтандыру бізге
өмірдің өзі ќойған талаптары болып табылады.
Мен осы жерде тағы да мынаған тоќталғым келеді: кез келген
саяси реформа ең негізгі шартты – орташа тапты ќалыптастырмай
нєтижелі болмайды. Тұраќты жєне гүлденген ќоғам ғана тұраќты
саяси жүйені ќұруға ќабілетті.
«...ќоғам осындай (батыстыќ) демократиялыќ саяси жүйені
табыспен пайдалана алатын жағдайға жеткенге дейін, халыќ
білім мен экономикалыќ дамудың жоғары деңгейіне жетуі, едє-
уір көлемде орташа тап ќұруы, ал адамдар өмірде тірі ќалу
үшін күресуді ойламайтын болуы тиіс...
Орташа тап өміршең экономикасы жоќ елде пайда бола
алмайды, ал мұның өзі елді бір орында шыр айналудан шығаруға
ќабілеті күшті, дана басшылыќты керек етеді».
Ли Куан Ю, «Сингапурская история:
из «третьего мира» – в «первый» (1965-2000)»

96
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
Азаматтардың күнделікті өміріндегі мемлекеттің рөлі туралы
мєселеге ќайтып оралғанда, біз мемлекеттік басќаруды орталыќ-
сыздандыруды аяќтауымыз керек. Бұл, ең алдымен, мемлекеттік
басќарудың деңгейлері арасындағы өкілеттілікті айќындауға, мєсли-
хаттардың рөлін көтеруге, сол сияќты бюджет-аралыќ ќатынастар
жүйесін жаќсартуға байланысты. Мемлекеттік басќаруды орта-
лыќсыздандыруды аяќтай сала, бізге жергілікті өзін-өзі басќаруды
ќалыптастырудың үрдісін бастау ќажет. 2005-2007 жылдар ара-
сындағы кезеңде біз ќала, аудан, т.б. төменгі деңгейдегі єкімдер
үшін сайлау жүйесін енгізуді жєне сол сияќты олардың ќызметін
саралап бағалаудың ќажеттілігін ќарастырамыз.
Бұл міндеттерді шешкен соң, саяси жүйені ырыќтандырудың
кейінге ќалдырылған, одан да маңыздыраќ кезеңіне – Парламенттің
рөлін көтеруге ќайтып орала аламыз. Ел Парламентінің саяси мєрте-
бесін нығайту біршама мєселелерді конституциялыќ деңгейде ше-
шуді талап етеді. Біз Парламенттің екі Палатасының да депутаттар
санын көбейтуіміз керек. Парламенттің ќызметіне тек мемлекеттік
бюджетті бекіту ғана емес, сонымен бірге оның орындалу бары-
сын баќылауға да шынайы араласуы тиіс.
Конституциялыќ өзгерістердің барысында Үкіметті ќұрудың жаңа
жүйесін жасау да ќажет болуы мүмкін. Осыған байланысты бізге
Үкіметті парламент көпшілігінің тетігі арќылы ќұру мєселесін ќарасты-
рудың ќажет болатыны аныќ.
Ќазаќстанның өз дамуының жаңа кезеңіне кіру логикасы, осы-
ған сєйкес мемлекеттік басќаруды, саяси жүйені жєне, бєлкім,
Конституцияны да реформалауды мұќият ќарастырып, жүзеге асы-
руды талап етеді. Біз, түптеп келгенде, еліміздің мемлекеттік жєне
саяси ќұрылымының оңтайлы моделін енгізуіміз керек. Мемле-
кеттік басќаруды жаңғырту жєне саяси реформаларды іске асыру
біздің ќоғамымызды топтастыруға, Ќазаќстанның дүние жүзіндегі
беделі мен абыройының өсуіне ќызмет ететіні айќын. Бұл Ќазаќ-
станға халыќаралыќ саясаттың, өркениеттер үндесуінің, Орта Азия
аймағындағы тұраќтылыќ пен интеграцияның орталығына айналу-
ына мүмкіндік береді.
Осы жєне басќа көптеген өзгерістердің барлығы біздің көзде-
ген маќсатымызға жетуге жол ашады. Біз өз дамуымыздың жаңа
кезеңіне енді ғана шыќќан жас елміз ғой. Тіпті көптеген жылдар
өткеннен кейін де, мен өзімнің жұмыс үстелімде жатќан Консти-
туцияға ќарап, сол бір кездегі оќиғаларды ойға түсіремін. Оның
жобасымен ќалай ынталана жұмыс істегеніміз, түрлі баптарды

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
97
талќылағанда ќандай ќызу таласќа дейін барғанымыз, халыќтың
талќылауына ұсынғанда ќалай толќығанымыз – бєрі де есте.
Жұмыстан ќол сєл босаса, мен Конституцияны ашып, оның
баптарын ќайта-ќайта оќимын, оќимын да сол кездерде біздің
шешімдеріміздің дұрыс болғанына тағы да көз жеткіземін. Оның
тамаша дєлелі – Ќазаќстанның мемлекеттік ќұрылыстағы жєне
экономиканы реформалаудағы бүгінгі табыстары. Конституцияның
маңызды ережелеріне сүйене отырып, біз еліміздің тағдыры үшін
аса өмірлік маңызды ќайта ќұруларды іске асырдыќ: нарыќтыќ
экономиканы ќалыптастырдыќ жєне демократиялыќ ќоғамның
негізін ќаладыќ.
Осы бір жылдары демократияландырудың аса маңызды инсти-
туты – парламентаризмнің дамуына толыќ жағдай жасалды. Ќос
палаталы кєсіби Парламент уаќыт сынынан сүрінбей өтті, онда
сан салалы мүдделердің өкілеттілігі ќамтамасыз етілген. Біз – осы
жолмен Орталыќ Азияда батыл ќадам жасаған бірінші елміз. Бас-
ќалар біздің ізімізбен жүріп, тєжірибемізді пайдаланды.
Атќарудың тік сатылы жүйесі оңтайландырылған єкімшілік-
территориялыќ ќұрылыммен жєне мемлекеттіліктің басќа да ны-
ғайтылған тетіктер жиынтығымен үйлесім табуы Ќазаќстанның
жүйелі дағдарыстан шығуына, серпінді дамуды бастауына ќолай-
лы жағдайлар жасады, ал мұның өзі ќазір жеделдетілген єлеу-
меттік-экономикалыќ жєне саяси жаңғыртулар туралы айтуға
мүмкіндік беріп отыр.
Конституция ќолданылған жылдардың ішінде бірде-бір саяси
ќайшылыќ дағдарысќа ұласќан жоќ. Барлыќ дау-дамай конститу-
циялыќ рєсімдер шеңберінде шешілуде. Мемлекеттік институттар
арасындағы өзара ќатынастардың жүйесі ќалыптасты. Бұл жүйе
дєстүрге айналды.
Ұлтаралыќ ќатынастардың көкейкестілігі жєне олардың єртүрлі
елдердің бєсекелік артыќшылыќтарына тигізетін єсері біздің отан-
дыќ тарихтың оќиғалары мен атаулы мерзімдеріне ғана тірелмейді.
Дүниежүзілік тарихтың соңғы онжылдығына жасалған талдауға
ќарасаќ, жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегінің басты оќиғасы
планетаның ұлттыќ жєне нєсілдік ќұрамының түбегейлі өзгеруі
болғанын көреміз.
Кєне, єлемде не болып жатќанына ќарайыќшы. Ќазіргі дүние
жүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігі өзінің ќұрамы жағынан
көпұлтты, єлемнің 12 елінде ғана бір этнос тұрғындардың 90 па-
йызын ќұрайды. Ұлтаралыќ ќатынастардың ќазаќстандыќ моделінің
Біріккен Ұлттар Ұйымының, Еуропадағы ќауіпсіздік пен жєне ын-

98
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
тымаќ ұйымының жєне т.б. беделді халыќаралыќ ұйымдардың
тарапынан ең жоғарғы баға алуы кездейсоќ емес. Ұлттыќ топтар
дамуының барлыќ түйінді мєселелері реттеудің үш деңгейлі жүйе-
сінде өрістетілді.
Бірінші деңгей – бұл сол топтардың өздерінің белсенділігі. Біз
ұлттыќ ќауымдастыќтардың өз мєдениетін дамытуға байланысты
заңды ұмтылыстарын бүтіндей ќолдадыќ. Ќазаќстанда бірнеше
ондаған ұлттыќ мєдени орталыќтар ќызмет жасауда.
Екінші деңгей – бұл біздің Ќазаќстан халыќтары Ассамблеясы
мысалында ұлттыќ ќатынастардың бірегей ќұралын жасауымыз.
Бүгінде дєл осындай беделді де өкілетті ұлттыќ саясаттың ќұралы
єлемнің бірде-бір елінде жоќ.
Үшінші деңгей – бұл тіл жайлы мемлекеттік саясат. Біз ќазаќ
тіліне мемлекеттік тілдің жай ғана үстірт мєртебесін бере салған
жоќпыз, оның ќоғамдыќ өмірдің барлыќ салаларында толыќќанды
ќызмет етуінің міндеттерін де шештік. Бүгіндері еліміздегі оќу
орындарының жартысынан астамы сабаќты ќазаќ тілінде жүргізеді.
Кеңестік ұлттыќ саясаттың мемлекеттік тілге тигізген ауыр зар-
даптарын наќ Ќазаќстан шеккенін ұмытпауымыз керек. Біраќ та
біз, көптеген елдерге ќарағанда, осы бір жолды єлде бір тілдік
кемсітушіліксіз лайыќты жүріп өттік.
Ќазаќстанда саяси єралуандылыќ жєне көппартиялылыќ ќам-
тамасыз етілген. Елде саяси процестерге ыќпал жасайтын жалпы-
ұлттыќ ірі партиялар ќызмет жасайды, олардың ішінде оппозиция-
дағылар да бар. Сол сияќты, бізде азаматтыќ ќоғамның аса маңыз-
ды сегменттерінің бірі – үкіметтік емес ұйымдардың біршама ны-
ғайғаны да даусыз. Егерде осыдан 10 жыл бұрын олардың саны
400 болса, ќазір 5 мыңнан астам. Олар бір кезде өзім ұйымдасты-
руға бастамашы болған Азаматтыќ форумның шеңберінде, єріптестік
негізінде өкіметпен белсенді өзара іс-ќимылдар жасайды. Ќазір
осы бір ќатынастарда «бірінші скрипка» рөлін орындаушы дєл осы
мемлекеттік емес ұйымдар болғаны – аса жағымды ќұбылыс.
Түбегейлі өзгерістер аќпараттыќ салада да болды. Ќазаќстан-
ның медиа-нарығында өзін-өзі көрсету бостандығы, өз пікірін еркін
айту жєне өкіметті сынау бостандығы ќалыптасты, азаматтардың
баламалы дерек көздерінен аќпарат алу ќұќығы іске асты. Бүгіндері
елімізде 2 мыңнан астам єртүрлі саяси бағдардағы бұќаралыќ аќпарат
ќұралдары шығады, олардың ішінде радикалды оппозициянікі де
бар. Сіздер білетіндей, бұќаралыќ аќпарат ќұралдарының 80%-ы
мемлекеттік емес.

1995 жылғы Конституция
 
 
 
 
 
 
 
99
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегідей, біздің Конституция да
ќатып ќалған догма емес. Конституцияны ќолданған 10 жыл ішіндегі
жинаќталған тєжірибе бізге ішкі міндеттерді шешу үшін де жєне
уаќыттың өзі тудырған жаңа талаптарға тиімді жауап беру үшін
де керек. Конституцияны ќатаң ұстану – бұл мемлекеттің табыс-
ты дамуының жєне ќоғамдағы азаматтыќ келісімнің негізі. Ол бой-
ынша өмір сүру – бұл демократияның ең жоғарғы мектебі. Бұл
мектептен барлығымыз да өтуге тиіспіз.
Біздің міндет – Конституцияға аса ұќыптылыќпен ќарау.
Өзіміздің елімізді, өзіміздің тарихымызды, өзіміздің жетістіктерімізді
ќалай ќұрметтесек, оны да солай аялауымыз керек. Конституция-
ны сыйлай білмесек, оның талаптарын мүлтіксіз орындай алмасаќ,
онда ќоғамдыќ келісімге, тєртіпке, бейбітшілікке жєне тыныш-
тыќќа жету мүмкін болмайды, яғни мұндай жағдайда Отанның
ырыс-берекелі болашағы туралы айтудың да ќажеті жоќ.
Конституция біздің бостандыќтарымыздың негізіне айналды.
Ол бізге тєуелсіздік алып келген жеңістеріміздің, біздің тапќан
табыстарымыздың бүкіл кешенін баянды етті. Біздің Конституция-
ның бізге берген ең басты ќұндылығы – таңдау ќұќығы, басќаша
айтќанда, өз өміріңнің ќожасы өзің болуы кез келген ќазынадан
бағалы.
Біздің Конституция – бұл шынайы өмірдің айнадағы көрінісі
емес, ќоғам мен мемлекеттің ќандай жағдайда болу керектігінің
көрінісі. Сондыќтан оның єлеуетінің сарќылуы таяу араларда бола
ќоятын жағдай емес. Негізгі Заңда бекітілген базалыќ стратегия-
лыќ сипаты бар заңдыќ ережелер мен принциптер мемлекет пен
ќоғамның даму мүмкіндіктеріне, саяси, экономикалыќ жєне єлеу-
меттік жағдайлардың ќалыптасуына ќарай ашыла түспек.
Небєрі 15–20 жылдың ішінде біздің ќоғам бүтіндей дамыған
демократияның деңгейіне сєйкес келетініне мен сенемін. Парла-
ментте тұраќты ќызмет істейтін екі–үш партиялыќ жүйе ќалыпта-
сады жєне орташа тап бүкіл тұрғындардың жартысын ќұрайтын
болады.
Менің атап көрсеткенімдей, бұл Конституция біздің экономи-
каның дамуына жаңа серпін берді. Ќазір, дєлірек айтќанда, Ќазаќ-
станның экономикасы барлыќ болып жатќан өзгерістердің – жаңа
Конституцияны жасаудан бастап жєне єрбір ќазаќстандыќтың өмір
салтындағы, ең бастысы ой-санасындағы өзгерістерге дейін – со-
лардың ќозғаушы күші болды. Осы кезеңдегі біздің экономиканың
«ќаны» – ќазаќ жерінің «ќара алтыны» мұнай. Мұнай мен газ
біздің басты ресурсымызға жєне тєуелсіздіктің алғашќы күнінен

100
    ЌАЗАЌСТАН ЖОЛЫ
өзінше бір бастапќы капиталға айналды. Болашаќтағы 15–20 жыл-
да да Ќазаќстан көмір-сутегін дүние жүзінің рыноктарына шыға-
ратын ірі ел болады. Біздің байлыќтарымыз сонымен бірге бізді
көре алмаушылыќтың жєне бізге кінє тағушылыќтың нысанына
айналды; бізде тек соның кесірінен ғана өз тєуелсіздігімізден шы-
нында айырылып ќалу ќаупі болды. Мен келесі тарауда, өзімізді
бір минутта босаңсытпай жєне алдауға жол бермей, оны баќылай-
тынымызды үнемі естен шығармай, осы бір асауды ќалай ќолда
ұстағанымыз туралы айтпаќпын.

Каспий үшін күрес жєне мұнай дүмпуі
 
 
 
 
101
IІІ тарау
КАСПИЙ ҮШІН КҮРЕС ЖЄНЕ
МҰНАЙ ДҮМПУІ

жүктеу/скачать 4,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: