О ббк 83. 3 (5 Қаз) б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті

тарих.  Түпнұсқада  «Тарихты  қазақша  ұлы  дерек  деуге,  әуезе 
табына  жатқанмен,  айғақты  әуезе  болады»деген  сөйлемдегі 
«айғақты» сөзі 1991 жылғы жинақта «...айғақшы...» болып берілген. 
1989 жылғы басылымда түпнұсқа қалпы сақталған. 
Шешен сөз. Түпнұсқа мен 1989 ж. жинақтағы «...шығармалардың 
бөлекей бір түрі емес...» деген сөйлем 1991 ж. жинақта «...шығарма- 
ларының бөлектей бір сөзі емес...» болып өзгерген. 
Шешен  сөзтүрлері.Түпнұсқада«...қарар  шығарту  мақсатпен 
сөйлегенде  саясат шен сөзі деп аталады»деген сөйлемдегі «шен» 
сөзі  1991  жылғы  басылымда  «шешен»  болып  ал,  «мақсатпен»  сөзі 
«мақсатымен» деп өзгерген. Түпнұсқада«...істетіп, көрсететіндер 
болды» деген сөйлем «Ақ жолда»:«...істетіп, көрсететіндей болған» 
деп өзгерген болса, 1991 жылғы жинақ та түпнұсқадан ауытқымаған. 
Сондай-ақ,  осы  сөйлемнен  кейін  келетін  «Онан  әрі  бара-бара  осы 
күнгі  ойналатын  түрлі  алаң  алданышы  болып  шығар  еді»  деген 
сөйлемдегі «алаң алданышы» деген сөз тіркесі 1991 жылғы басылым-
да «...алаң айнасы...» деп берілген. 1989 жылғы басылымда бұл сөз 
түпнұсқа қалпын сақтаған. 
Айтыс.  Түпнұсқаның  осы  тарауында  кездесетін  «...бір  түрі...» 
деген тіркес «Ақ жолда» «...бұл түрі...», ал 1989 жылғы басылымда 
түпнұсқа қалпында берілген. Түпнұсқа мен 1989 жылғы жинақта кез-
десетін«...бір ананың қолында...»деген тіркестегі «ананың» сөзі 1991 
ж.  жинақта  «атаның»  болып  өзгеріске  енген.  2003  жылғы  жинақ 
түпнұсқаны қалпына келтіріпті. Біз де осы нұсқаны негізге алдық. 
Түпнұсқада  берілген«...пердесі  көрініп...»  деген  тіркес  1991  ж. 
жинақта«...бейнесі көрініп...» деп берілген. 1989 ж. жинақта өзгермеген. 
Түпнұсқаның осы тарауындағы«...басқаға таңу...»деген тіркес 1991 ж. 
жинақта:  «...басқаға  тану...»  деп  берілген  екен.  1989  жылғы  басы-
лымда түпнұсқа қалпын сақтаған. Түпнұсқа мен 1989 ж. жинақта«...

378
адамдары  жыршы  деп  атанған...»  деп  жазылған  сөйлем  1991  ж. 
басылымда  «...адамдар  жыршы  деп  аталған»  болып  өзгертілген. 
Түпнұсқа мен 1989 жылғы жинақтағы «Сөйтіп өзгеріс кіріп, көбінің 
өрісі кеңіп, өресі ұзайған» деген сөйлем 1991 жылғы басылымда «...
көбінің өресі кеңейіп, өрісі ұзарған» болып өзгерген. 
Ауыз әдебиет
Сауықтама.Ермектеме. Түпнұсқада және 1989 ж. жинақта «...ер-
тексімек аңыз...» деп берілген тіркес 1991 ж. жинақта «...ертегісымақ 
аңыз...» болып өзгерген. 
ертексімек. Түпнұсқада және 1989 ж. жинақтағы:
«Он бес жігіт жиылып, көтере алмай,
Енді саба қылмасқа тоба қылдым» 
деген өлең шумақтары 1991 жылғы басылымда кездеспейді. 
Зауықтама. Толғау.
«Сұрқия Кенесары  – қашаған хан,
Серғазы – талай жасты жасаған хан. 
Дәулетін Байекемнің айырма деп, 
Тілекті мен тілейін жасағаннан. 
Жарлыны жалғызбенен бір теңгердің 
Алтынды айналайын босағаңнан! 
Кеңеске келіссіз сөз тек қосайын, 
Тап атам Жарылғасқа ұсағанмын. 
Қарастым тойды жақсы бастады деп, 
Берсең де бір қысырақ қосақ алман» –
деген шумақ «Ақ жолда» кездеспейді. Бұл шумақ 1989 жылғы жинақ 
пен түпнұсқада бар екен. 
Түпнұсқада «Қобыланды батыр» жырынан алынған үзіндідегі:
«Айналайын Қалдыжан,
Ағаңды кімге тапсырдың?!» –
деген  өлең  жолындағы«Қалдыжан»  сөзі  1991  ж.  басылымда 
«Қарлығаш» болып берілген. 1989 жылғы жинақта өзгермеген. 
Түпнұсқада:
«Он сегіз мың ғаламның
Патшасы, әуел Хақ Жаббар!
Есіттің бе сөзімді?» –
деген  өлең  жолдарындағы  «Жаббар»  сөзі  1989  жылғы  басылымда 
«Жаппар» деп берілген. Ал, 1991 жылғы жинақта:
«Он сегіз мың ғаламға
Патша болған хақ жаббар!
Есіт мынау сөзімді» –
деп өзгеріске ұшыраған. 

379
Түпнұсқаның  осы  тарауындағы  «Күңіреніп  жатырмын»  деген  
өлең жолы «Ақ жолда»: «Көгеріп келе жатырмын» болып өзгерген. 
Ал,  1989  ж.  басылымда  түпнұсқамен  бірдей  берілген.  1991  жылғы 
басылымдағы  өзгеріс  түпнұсқамен  түзетіліпті.  Біз  2003  жылғы 
нұсқаға тоқтадық. Сондай-ақ, «Ақ жолда»:«Жаз ыстық, қыс суықпен 
өмір шегіп» деген өлең жолы 1989 ж. басылымда:«Жарыстық қыс 
суықпен  өмір  шегіп»  болып  өзгерген.  Бұл  өлең  жолы  түпнұсқада 
мүлдем кездеспейді.
Ділмар сөз. Түпнұсқа мен 1989 ж. басылымдағы «Өр Дулат...» сөзі 
«Ақ жолда» «Өзі Дулат...» болып өзгерген. 1991 жылғы басылымдағы 
өзгеріс 1926 жылғы түпнұсқамен түзетіліпті. 
тақпақ. Түпнұсқада «Екі дау адағы ауыл болмас» деген өлең жолы 
1991 ж. жинақта «Екі дай адамы ауыл болмас» болып өзгертілген. 1989 ж. 
жинақта түпнұсқадағыдай берілген. 
ғұрып сөзі. жоқтау. Түпнұсқада «...жаяйын да жияйын...» де-
ген өлең жолы 1991 жылғы басылымда «...жаяйын да жылайын...» 
деп берілген. 1989 жылғы басылымда өзгермеген. Түпнұсқа мен 1989 
жылғы  жинақтағы«Ала  арқанмен  бек  тарттым»  деген  өлең  жолы 
1991 жылғы жинақта кездеспейді. 
Бата. Түпнүсқа мен 1989 жылғы басылымдағы:
«Сенен байлық өтпесін, 
Желіңнің екі шетіне» 
деген жолдар 1991 жылғы жинақта:
«Сенен байлық кетпесін»
болып, екінші жолы түсіп қалған. 
Қалып сөзі. Түпнұсқада: «...жын шақырғанда ...»сөйлемі 1991 ж. 
жинақта  «...жын  шақыруы  ...»,1989  жылғы  басылымда  «...жынын 
шақырғанда...» болып өзгерген. 1991, 1989 жылғы басылымдардағы 
өзгерген сөздер. 
Жазу әдебиет. Насихат. Түпнұсқадағы:
«Бүгін жеген қатыңды. 
Таңында бір күн берерсің. 
Пақыр-міскін кез келсе, 
Алып барар малың жоқ, 
Дүниеде қайыр қыл! 
Досыңа жақсы орын бер!»
(Әбубәкір)
өлең  шумағындағы  «қатыңды»  сөзі  1989  жылғы  басылымда 
«қапыңды» деп өзгеріске ұшыраған. 1991 жылғы жинақта:
«Бүгін жеген наныңды, 
Тағы да бір күн көрерсің. 

380
Алып барар малың жоқ, 
Бақыр, міскін кез келсе, 
Бәріне де қайыр қыл! 
Дұшпаныңа жақсы орын бер!»
болып (авторы көрсетілмеген) өзгерген. Өзгерген сөздер түпнұсқадағы 
қалпын.
Даттау. Түпнұсқада: «Зекетін саудалайды молдасына» деген өлең 
жолы  «Ақ  жолда»:  «Дегенін  саудалайды  молдасына»  деп  берілген. 
1989 жылғы басылымда түпнұсқа қалпын сақтаған. 
Айтыс.Түпнұсқа мен 1989 ж. жинақта «Шариғатқа теріс істерін 
мін қылып мүдіртпек болады» деген сөйлемдегі «мүдіртпек» сөзі 1991 ж. 
басылымда «...сүрінтпек...» деп берілген. Түпнұсқадағы:«Өлке иек, 
қабырғаның саласындай»деген өлең жолы 1989 жылғы басылымда: 
«Әлкейек...»  болып  берілген.  1991  ж.  басылымда  «Өлкейек...»  деп 
өзгертілген. 
Діндар  дәуір.  намыс  яки  соғыс  толғауы.  «Жүсіп  Ақымет 
жырында  Ғашырбек...»  деген  сөйлем  «Ақ  жолда»:  «Жүсіпбек, 
Ақыметбек жырында Ғашырбек...» деп берілсе, 1989 жылғы басы-
лымда «Жүсіп, Ахмет жырында Ғашірбек...» болып өзгерген. Сон-
дай-ақ, осы сөйлемнен кейін келетін: «Шүлдірлетіп қызыл басты» 
деген өлең жолындағы «шүлдірлетіп» сөзі 1991 жылғы басылымда 
«шөлдірлетіп» деп өзгеріске ұшыраған. 
сындар дәуір. әуезе түрлері. Осы тарауда кездесетін «...қамтама 
қаласы». Олардың бөгетшілігін...» деген сөйлем 1991 жылғы басы-
лымда «...қапы қаласы». Олардың бөгеттілігін...» деп өзгерген. 1989 
жылғы басылымда өзгермеген. 
Айтыс-тартыс.  Түпнұсқа  мен  1989  жылғы  басылымда  кезде-
сетін  «...әдебиет  түріне  тек  айтыс  дегеннен...»  және  «...ғамалы 
болса,  сол  ғамал  мақсаты  қайраттан  туған  ғамал  болады»  деген 
сөйлемдер 1991 жылғы басылымда кездеспейді. 
Түпнұсқада«Қазақ,  орыс  патшасына  болады  не  жайбарақат» 
деген  тіркес  «Ақ  жолда»:  «Қазақ  орыс  патшасына  қарап  болады. 
Жайбарақат» деп, ал 1991 жылғы басылымда «Қазақ патшаға қарап, 
не жайбарақат» болып өзгертілген. Сондай-ақ, түпнұсқа мен 1989 
жылғы  жинақта  кездесетін  «Намыс  толғау  соғыс  кезінде,  соғысқа 
түсіру үшін яғни» деген тіркес 1991 жылғы жинақта берілмеген.

381
Мазмұны
Алғы сөз ....................................................................................................3
Қырық  мысал  ....................................................................................21
Маса .......................................................................................................83
Қазақтың бас ақыны ........................................................................141
әдебиет танытқыш ...........................................................................149
Бастары  ................................................................................................150
Аңдату ...................................................................................................150
Көрнек  өнерінің  тараулары..............................................................151
Сөз  өнері..............................................................................................154
Шығарма  сөз  (Тақырып.  Жоспар.  Мазмұн.  Түрі)...........................156
Мазмұн  түрлері...................................................................................161
Бірінші бөлім
Сөз өнерінің ғылымы ..........................................................................162
і. Сөз қисыны яки лұғат қисыны ........................................................163
Сөз  талғауы  1.Сөз  дұрыстығы.  2.Тіл  тазалығы.  3.  Тіл  (лұғат) 
анықтығы. 4. Тіл дәлдігі. 5. Тіл көрнектілігі ...................................165
Көрнектеу .............................................................................................170
Меңзеу, оның тармақтары: Теңеу, Ауыстыру, оның бұтақтары .....172
Бейнелеу ...............................................................................................174
Алмастыру ............................................................................................176
Кейіптеу ................................................................................................177
Бернелеу ...............................................................................................178
Әсірелеу ................................................................................................183
Мезгеу  ..................................................................................................184
Әсірелеу,  оның  тармақтары:  (лептеу)  (Арнау.  Қайталақтау  яки 
қайыру.  Шендестіру.  Дамыту  яки  үдету.  Түйдектеу.  Бүкпелеу. 
Кекесіндеу) ...........................................................................................185
іі. Тіл (лұғат) әуезділігі. Әуезділіктің жалпы шарттары ................200
1.  Сөз  әуезділігі;  2.  Сөйлеу  әуезділігі  ...........................................201
Өрнекті  сөйлемдер:  а)  Себепті  оралым.  б)  Мақсатты  оралым.  
п)  Ұқсатпалы  оралым.  д)  Қайшы  оралым.  ж)  Шартты  оралым.  
ш) Жалғасыңқы оралым. қ) Серіппелі оралым. д) Айырықты оралым. 
р) Қорытпалы оралым .........................................................................202
Өлеңді сөйлемдер ................................................................................212
3. Сөздің өлең болатын мәнісі ............................................................215
Өлең  шығару:  1.  Өлең  айшықтары.  2.  Шумақ  түрлері.  3.  Тармақ 
тұлғалары.  4.  Бунақ  буындары.  5.  Өлең  ағындары.  6.  Тармақ 
кезеңдері. 7. Тармақ ұйқастығы ..........................................................217

382
екінші бөлім
Қара  сөз  бен  дарынды  сөз  жүйесі  ..................................................241
і. Қара сөз, оның тармақтары ..............................................................244
1.Әуезе ..................................................................................................246
Әуезе түрлері: 1. Шежіре. 2. Заман хат. 3. Өмірбаян. 4. Мінездеме. 
5.  Тарих.  6.  Тарихи  әңгіме.................................................................247
іі.  2.  Әліптеме,  тәртібі,  жоспары,  түрлері:  пәнді  әліптеме,  сәнді 
әліптеме,  жол  әліптемесі  яки  жол  хаты  .....................................250
3.  Байымдама  (зейіндеме),  әдістері,  түрлері:  Пән  (ғылым),  
Сын,  Шешен  сөз  ........................................................................  252
Шешен  сөздің  түрлері:  саясат  шешен  сөзі,  билік  шешен  сөзі, 
қошемет сөзі, білімір шешен сөзі, уағыз ........................................258
4.  Көсем  сөз  .......................................................................................258
ііі. Дарынды сөз, оның тараулары: 1. Әуезе. 2. Толғау. 3. Айтыс.....259
Әуезе  жайынан  ескерту  ..................................................................264
Ауыз  әдебиет  (Ауыз  әдебиеті  жұмасалатын  орынына  қарай 
жүйеленуі)  ...........................................................................................269
і.  1.  Сауықтама  (сауық  сөз)  саласы,  оның  тараулары:  Ермектеме 
(ермек сөз), Ертегі. Ертексімек. Өтірік өлең. Жұмбақ. Жаңылтпаш.  
Бас  қатырғыш)....................................................................................269
2.  Зауықтама  (зауық  сөзі)  түрлері:  1.  Ертек  жыр.  2.  Тарихи  жыр. 
3. Айтыс өлең. 4. Үгіт өлең. 5. Үміт өлең. 6. Толғау. 7. Терме ........273
іі. Сарындама саласы: 1.Салт сөзі (салттама): Мысал. Ділмар сөз. 
Тақпақ.  Мақал.  Мәтел).......................................................................285
2.  Ғұрып  сөзі  (ғұрыптама):  Тойбастар.  Жар-жар.  Неке  қияр, 
Беташар.  Бата  .......................................................................................  
3.  Қалып  сөзі:  Жын  шақыру.  Құрт  шақыру.  Дерт  шақыру.  Бесік 
жыры  яки  бала  тербету  .................................................................
жазу әдебиет (Жазу әдебиетінің екі дәуірі) ...................................305
і.  Діндар  дәуірі:  1.  Қисса.  2.  Хикаят.  3.  Насихат.  4.  Мінәжат. 
5. Мақтау. 6. Даттау. 7. Айтыс. 8. Толғау (Намыс яки соғыс толғауы). 
Марқайыс толғауы. 9. Терме...............................................................308
іі. Сындар дәуір (ондағы шығарма түрлері).......................................323
Әуезе  яки  әңгіме  түрлі  сөздер.....................................................325
Толғау  табына  қарайтын  сөздер......................................................326
Айтыс-тартыс  табына  қарайтын  сөздер..........................................326
Әуезе  түрлері:  Ертегі  жыр.  Ұлы  әңгіме  яки  роман.  Әуезе  жыры. 
Аңыз өлең. Көңілді сөз. Мысал ..........................................................326
Толғау түрлері: Сап толғау. Марқайыс толғауы. Налыс. Намыстаныс. 
Сұқтаныс. Ойламалдау. Сөгіс толғау. Күліс .................................333
Айтыс-тартыс  түрлері:  Әлектеніс.  Әуреленіс  ...............................339
Ғылыми түсініктеме.............................................................................352

«Ел-шежіре» қайырымдылық қоры» қоғамдық қорының
президенті Дидахмет Әшімханұлы
Ахмет Байтұрсынұлы
Алты томдық шығармалар жинағы
і том
редакторы Айсұлу Төреқұлқызы
Корректоры Фариза Тоқтасын
техникалық редакторы Ниязбай Оразымбет
Компьютерде беттеген Жамила Айдос

иБ № 147
Теруге 02.10.2013 ж. берілді. Басуға 16.10.2013 ж. қол қойылды. 
Пішімі 84х108
1
/
32
. Қаріп түрі «Times New Roman». 
Басылымы офсеттік. Шартты баспа табағы 20. 
Таралымы 2000 дана. Тапсырыс №
«Ел-шежіре» қоғамдық қоры. 050009. Алматы қаласы. 
Абай даңғ. 143, 517 бөлме
«Полиграфкомбинат» ЖШС
Алматы қ., Мақатаев көшесі, 41