Қоңырбаева С. «Қазақ аруы» арнайы курсы. Оқу құралы

104 
аузын шайғызады. Парасатты ене келінінің әрқашан көтеріңкі 
көңіл-күйде жүруін қадағалайды, әзіл әңгімелермен күлдіріп 
отырады. Арагідік «келін көңіл» деп аталатын жастардың 
қызықты басқосуын ұйымдастырып, келініне жиі-жиі ән-күй 
тыңдатқызады. Халықта «екіқабат келін жыласа, оның баласы 
жасық болып туады» деген түсінік бар. Соны ескеріп, 
шошынбас үшін қайғылы хабар болса, қашан аман-есен 
босанғанша, естіртпеуге тырысады. Мезгілімен ұйықтатып, таза 
ауада мейлінше жиі болып, сергек жүруін қадағалайды. 
Әйелдің жүкті кезінде ескерілетін халықтық түсінікке 
негізделген мынандай ырымдар бар: итке «кет» деуге болмайды, 
бұл толғақты ауырлатуы мүмкін; арқан есуге болмайды, әйел 
босанар үстінде бала кіндігіне оралып қалуы мүмкін; тең буып, 
қаптың аузын жабуға рұқсат етілмейді, керісінше жабулы 
заттарды ашуға, буулы нәрселерді шешуге болады; түйе етін 
жеуге болмайджы, бұлай етсе жүкті келіншек баласын 9 ай емес, 
12 ай көтеруі мүмкін. Бұл ырымдардың түп-төркіні көне наным-
түсінікке сенген дәуірге барып тіреледі. 
Тәжірибелі енелер алдын ала түсікті болдырмас үшін 
келіннің етегін бүріп қояды, шошымас үшін далаға түнде 
ешқашан жалғыз шығармайды. Келіннің мезгілі жақындаған 
кезде мейірбан анасы оған қара жерді басқызып, «кеудесі түкті 
Жер-Ана, күш бер, қуат бер!» деп жалаң аяқ жүргізеді. Осы 
ырым келіннің күш-қуатын шыңдайды. Босануына үш ай 
қалғанда «ұзын толғақ» басталады. Бұл кезде көргені көп 
аналар «бөпең айдай сұлу болсын» деп айлы түнде келінін көлге 
шомылдырады. Ай сұлу болғанымен қызуы жоқ , сондықтан 
шомылған көлдің жағасынан шөп жұлып әкеліп, үйіндегі жанған 
ошаққа тастайды. Тіліміздегі «Айдай сұлу, оттай жылы 
болсын!» деген тілеу осы ырымға байланысты қалыптасса керек. 
Босануына екі ай қалған кезде «орта толғақ» басталады. 
«Босану уақыты мезгілімен бұрын болып қалмасын» деп 
келіннің қолына кескіш, тескіш құралдарды (пышақ, біз, ара, 
т.б.) ұстатпайды. Жүкті әйелдің босануына бір ай қалғанда 
оның «ай толғағы» басталады. Бұл кезде «іштегі баланың еті 
қызылданып кетеді» деп келініне жас ет ұстатпайды, «кіндігіне 

105 
оралып қалмасын» деп ине-жіппен іс тіккізбейді, «түсік 
тастайды» деп жүресінен отырғызбайды. Сонымен бірге ел 
ішінде жас келінді ата-анасы жетелеп апарып, жеті бұлақтың 
көзін аштыру, бұлаққа май құйып, теңге тастау, бастаудың 
басындағы әулие ағашқа ақ шүберек байлату секілді сенімдер де 
бар. Қариялар осындай іс-әрекеттер арқылы «сенің атаң-бабаң 
осы жерден су ішкен, толғатқан кезіңде сені демеп, жебеп 
отырады» деп, келіннің күпті көңілін орнына түсіреді. 
Әрбір ескі қазақ ауылында екіқабат әйелдерді босандыруды 
машық қылған қолы жеңіл кемпірлер болған. Оларды ел ішінде 
«аққол ана» (яки қазіргі акушер) деп атайды. Аққол аналар кез 
келген келіншектің қай күні босанатынын тап басып біліп 
отырған.
Бір айда отыз күн бар. Оның алғашқы үш күнін «аспанда ай 
көрінбейтін үш күн, өлі күн» деп атайды да, бұл күндері екі 
жастың ақ төсекте кездесулеріне тыйым салынады. Бұл – халық 
есепшілерінің болжауына сүйенген дәстүр. Ал,аққол аналардың 
өзіндік есебі бойынша аяғы ауырлаған әйел жердің әрбір айы 27 
күннен тұрады. Әрбір айдың, яғни осы әр 27 күннің басы оның 
еттеккірі келген күннен басталады. Бұл алғашқы айдың өзі үш 
тоғызға бөлінеді: бірінші тоғыз - «етеккір тоғызы», екінші 
тоғызы - «арылу тоғызы», үшінші тоғызы – «кездесу 
тоғызы». Халықтық тәртіп бойынша, «бірінші және екінші 
кезеңде кездессендер екеуің де ауруға ұшырайсындар» деп, 
олардың кездесуіне тыйым салынады. Халықтық түсінік 
бойынша, үшінші тоғыздың әр тақ күні неке төсекте тән 
қосылса, олардан ұл туады, ал жұп күндері – қыз туады. 
Алғысты ана тал бойына біткен баласын тоғыз ай, тоғыз кун 
көтереді.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, әрқайсысы 27 күннен
болатын тоғыз айда 243 күн бар. Аққол аналар бұған үшінші 
«кездесу тоғызын» қосып есептейді. Осыдан келіп тіліміздегі 
«тоғыз ай тоғыз күн» тіркесі орныққан. Тәжірибелі ана 
жаңылмас үшін сол сәтті күннен бастап дорбаға 243 құмалақ 
салып алады да, осы құмалақтың күніне біреуін лақтырып 

106 
отырады, осылайша жүкті әйелдің күні жақындаған сайын 
құмалақ саны да азая береді. 
Босануға үш ай қалғанда «ұзын толғағы басталады» деп, 
келінің аман-есен босануына даыйндық жүргізеді. Толғақ 
үстінде құйымшақ сүйегі ашылмай қалмауы үшін күнде 
кешқұрым келінінің құйымшағынан бастап жауырынына дейін 
бес саусақты батырып, құйрық-маймен сылап-сипайды. 
Тәжірибелі аналар «орта толғақта іштегі бала жарық 
дуниеге шығуға дайындала бастайды» деп есептейді. Анасының 
құрсағының сыртқы порымына қарап, оның ұл не қыз бала 
екенін де болжай алады: егер ұл болса, іші кішкене, шошақ, 
үшкір болып келеді; ал қыз бала домалақ, дөңес бітеді; сондай-
ақ ұл жоғары, ал қыз бала төмен орналасады. Әдетте 
қимылдағанда қыз бала сол жақтан, ұл бала оң жақтан 
қозғалады. Ай толғақ мерзімі болғанда іштегі бала жиі 
қимылдап, анасының екі бүйіріне көп салмақ түсіреді.
Толғақ қысқанда әйелдің бір мүшесін ерекше ауырта келеді. 
Мәселен, оның тісі ауруы мүмкін. Тіліміздегі «Әрбір бала 
анасының бір тісін алады» деген мақал осыдан туған. Бұл –

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: