Қожахметова К. Ж. п.ғ. д профессор Алматы қ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
14 
Сонымен  қатар,  Х.Т.Шерьязданова  ӛз  білімін  де,  ғылыми  деңгейін  де 
жоғарылатып,  Мәскеу  қаласында  докторлық  диссертациясын  сәтті  қорғап, 
профессор атағына ие болған адам. 
Х.Т.Шерьязданованың  басшылығымен  кафедрада  республикаға    кең  тҥрде 
белгілі  болған екі ҥлкен жҧмыс жасалынды. 
Бірінішіден, 2001 жылы біздің институттың бір топ оқытушыларын  жинап, 
еліміздің  бірінші  ханымы  С.А.Назарбаева  ҧсынған  ―Ӛзін-ӛзі  тану‖  жобасына 
жҧмылдырды.  Нәтижесінде  –  мектеп  алды  балалары,  орта  мектеп  оқушылары 
және жоғары оқу орындарының бірінші курсының студенттеріне арналған ―Ӛзін-
ӛзі  танудың‖  кешендері  жасалынып,  республиканың    тәрбиешілері,  мҧғалімдері 
мен  оқытушыларына  тренингтік  -  таныстыру  сабақтары  ӛткізіліп,  оқу 
орындарындағы эксперименттік жҧмыстар басталып кетті. 
2001  жылдың  12  шілдесінен  бері  Қазақ  мемлекеттік  қыздар  педагогика 
институты Білім министрлігі тарапынан ―Ӛзін-ӛзі танудың‖ әдістемелік орталығы 
болып бекітілді. 
Ер  мінезді  қазақ  қызы  Х.Т.Шерьязданованың  Қазақстан  білімі  мен 
ғылымына  қосқан  тағы  бір  қомақты  ҥлесі  –  Мемлекеттік  ‖Мәдени  мҧра‖  
бағдарламасына 
республика 
жоғары 
оқу 
орындарының 
психолог 
– 
оқытушыларын  жҧмылдыруы.  Осының  нәтижесінде  тҧңғыш  рет  қазақ  тілінде  
аттары  әлемге  әйгілі  шетелдік,  кеңестік  –  ресейлік  психологтар  ана  тілімізде 
сӛйледі.  Бҧл  жҧмысқа  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  ҧлттық  университеті, 
С.Аманжолов  атындағы  Шығыс  Қазақстан  университеті  және  ӛзіміздің 
университетіміздің бір топ мамандары қатыстырылды. 
―Адамзат  ақыл  –  ойының  қазынасы‖  деген  атпен  шығарылған  он  томдық 
еңбектің бес томы:  Л.С.Выготскийдің  мәдени –  тарихи  тҧжырымдамасы          
(1  том);  З.Фрейд  және  неофрейдистер  (3том);  Гуманистік  психология  (5 
том);  Жеке  тҧлғаның  қазіргі  теориялары  (8  том);  Қазақтың  психологиялық  ой-
пікірлері  (10  том)    тікелей  Х.Т.Шерьязданованың  басшылығымен,  біздің 
университет оқытушыларының қатысуымен шығарылды. 
Қазіргі  кезде  профессор  Х.Т.Шерьязданованың  жетекшілігімен  екі 
докторлық диссертация қорғалды (бірі қазақ тілінде, екіншісі орыс тілінде). 
Психология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстандағы психология 
ғылымының  кӛрнекті  ӛкілі,  ӛз  ғылыми  мектебін  қалыптастырған,  адамаралық 
қарым-қатынастың  психологиялық  астарларын  ғылыми  тҧрғыда  зерттеуші  – 
ғалым,  жаны    жайсаң,  бергенінен  берері  әлі  де  кӛп,  Х.Т.Шерьязданованы 
мерейтойымен қҧттықтай отырып, ол кісіге деген шексіз алғысымызды білдіреміз. 
Профессор  Х.Т.Шерьязданованың    шетелдік  ғалымдармен  тікелей  ғылыми 
қатынастары  біздің  университеттің  екі  психология  кафедрасының  ҧжымы  және 
жалпы университет ҧжымы ҥшін ҥлкен мҥмкіндіктерді тудырып, ӛз жетістіктерін 
беруде. Ресейлік профессорлар: Е.Е.Кравцова, В.К.Шабельников, Ю.П.Платонов, 
Н.М.Платонова,  ӛзбекстандық  профессор  Р.И.Суннатова,  Бішкектік  профессор 
Н.Н.Палагина  және  т.б.  Х.Т.Шерьязданованың    ғылыми  еңбектерін  жоғары 
дәрежеде бағалайды.      
Отбасының тірегі, профессор Ғалым Бекенҧлы қосағыңызбен қоса ағарыңыз, 
сҥйікті қызыңыз, саясаттану ғылымдарының докторы Камилланың қызығын кӛре 
беріңіз,  арамызда  біз  ҥшін,  С.Торайғыров  айтқандай  ―…қазақ  кӛгінің  кҥні‖  бола 
беріңіз демекпін. 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
15 
«ПОЧЕТЕН МАСТЕР, ДОСТИГШИЙ ВЕРШИН МАСТЕРСТВА, НО 
ТРИЖДЫ ПОЧЕТЕН МАСТЕР, ПОДНЯВШИЙ НА ЭТИ ВЕРШИНЫ 
СВОИХ УЧЕНИКОВ» 
  
Касымова Г.М. кандидат психологических наук, доцент
 
(г. Алматы, КазгосженПУ) 
 
Хорлан  Токтамысовна  Шерьязданова  -  доктор  психологических  наук, 
профессор,  заведующая  кафедрой  теоретической  и  практической  психологии 
Казахского государственного женского педагогического университета подошла к 
такому  узловому  пункту  своего  развития,  именуемой  древними  греками  как 
«вершина  жизни»,  состоянию  духа  «акме»  -  наиболее  полному  расцвету 
творческой личности, способной к деяниям. 
Я-концепция    Х.Т.Шерьяздановой  постоянно  обогащается  новыми  Я-
образами в результате возникновения большого количества частных Я-концепций  
в процессе постоянного генерирования концептуального ядра личности. 
Она  осознает и добровольно принимает личную  ответственность за  других 
и  за  свою  самоактуализацию,  как  гармоничная  личность  с  соответствующим 
количеством и качеством позитивной Я-концепции. 
У  профессора  Х.Т.  Шерьяздановой,  как  самоактуализированной  и  зрелой 
личности, особую полноту имеют этические ценности, склонность способствовать 
самоактуализации других, с проявлениями таких личностных качеств: открытость 
переживания, гуманность, коммуникабельность, оптимизм, толерантность, личная 
ответственность, 
самоуважение, 
организованность, 
рациональность 
ответственность, трудолюбие, профессионализм. 
Хорлан  Токтамысовна      проявляет  в  своей  профессиональной  области 
большой  опыт    уже  более  30  лет,  выполняет  свою  работу  безукоризненно, 
«играючи», творчески, активно помогая быстро и безболезненно адаптироваться в 
коллективе новым сотрудникам. Рядом с ней непроизвольно возникает ощущение 
защищенности, уверенности, душевного комфорта.        В каждом из учеников: 2-х 
докторов  психологических  наук  (Ерментаева  А.Р.,  Акажанова  А.Т.)  и  22-х 
кандидатов,  в том  числе  педагогических  и психологических  наук  (Суркова  Т.И., 
Касымова  Г.М.,  Баримбеков  Н.Ж.,  Ауталипова  У.И.,  Бапаева  М.К.,  Баймуратова 
А.  Т.,  Ханина  Н.Н.,  Шужебаева  А.И.,  Ермекбаева  Л.Х.,  Ерсарина    А.К., 
Оспанбаева М.П., Аубакирова Ж,К., Капенова А.А., Айдарбеков К., Махаманова 
М.Н.,  Яворская  Ж.Х.  и  др.)    она  всегда  видит  позитивное  начало,  терпеливо  и 
настойчиво,  не  считаясь    с  собственным    временем  неустанно  стремится  к  
созданию условий для реализации их потенциала. 
Уважаемая Хорлан Токтамысовна! От имени всех Ваших учеников и от себя 
лично  разрешите  поздравить  с  Вашим    Юбилеем!  Выражаю  Вам  искреннюю 
признательность и благодарность за участие в моей судьбе, за поддержку, доверие 
и неисчерпаемую любовь!  Продолжайте дерзать, творить и покорять  со своими 
учениками      научные  вершины,  без  устали  карабкаясь  по  ее  «каменистым 
тропам»! 
 
 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
16 
БІЛІМ БЕРУ МЕН ТҦЛҒА ДАМУЫНЫҢ ӚЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
 
БАЛА ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРДІҢ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСТАРЛАРЫ 
 
Айуп Ж.Ғ. психология ғылымдарының магистрі, оқытушы 
(Алматы қ.,  ҚазмемқызПУ) 
 
Белгілі ғалым В.С.Мухина ―этностық ӛзіндік сананың қалыптасуының негізі 
–  этностық  дәстҥрлер-  тарихи  қалыптасқан  ойлау,  сезім  және  әрекеттерінің 
бейнесі‖ деп белгілейді. Бҧларды бала әлеуметтену процесінде иеленеді. Біртіндеп 
дәстҥрлердің  игерілуі  арқылы  қалана  отырып,  этностық  ӛзіндік  сана  адамдарда 
этностық сезімдердің, ӛз халқын сезуінің, нақты географиялық орынға бауыр басу 
сезімінің,  ҧлттық  мінездің  даралануының  дамуын  шамалайды.  Дәстҥрлердің 
жҥйелілігі,  ата  –  бабалардың  ӛткенімен  байланыстыра  отырып,  осы  байланысқа 
бірмезгілде  нақты  этностың  ӛткені  мен  бҥгінін  сыйғызу  арқылы,  адамның 
келешектегі дамуына мән – мағына береді. Сондай – ақ, этностың ӛзіндік санасы 
біріншіден,  алдыңғы    аға  ҧрпақ  –  ата  –  бабаларының  ӛмір  сҥріп,  әрекет  еткен 
белгілі  бір  табиғи  жағдайларға  қатыстылығын,  екіншіден,  ертеден  келе  жатқан 
әрекет – амалдарының болуына тәуелділігін ерекше бӛліп кӛрсетеді. 
Балалық  шақтағы  жеке  тҧлғаның  қалыптасу  ҥрдісін  арнайы  зерттеген 
Л.И.Божович  ―…  мектеп  табалдырығын  аттағалы  тҧрған  бала  ―ішкі  дҥниесінде‖ 
ӛзін  іс-әрекеттің  ғана  емес,  сонымен  қатар  адамдармен  қарым  –  қатынас 
жҥйесіндегі  субъект  ретінде  де,  яғни  ―әлеуметтік  индивид‖  деп  таниды‖  деп 
қорытындайды./1/ 
 Қазіргі  кездегі  психология  ғылымында    -  6-7    жастың  ӛзінде  қарапайым 
болса  да  жинақталған,  осы  жасқа  ғана  тән  ӛзгеше,  тҧрақты  (негізгі  ерекшелігін 
алдағы  уақытта  да  сақтайтын)  психологиялық  механизмдер  пайда  болатыны 
анықталған. Бҧл механизмдер тҧтастай  психиканың тҧлғалық негізі бола отырып, 
анықтаушы рӛл атқара бастайды.   
Д.Б.Эльконин 
ересектер 
мен 
бала 
арасында  қалыптасқан  қарым  –  қатынастың  бҧл  жаңа  типі  осы  кезеңге    тән 
дамудың ерекше әлеуметтік жағдаятын қҧратынын айтқан. Бҧл кезеңде балаларда 
ересектердің  ӛміріне  қатысу  және  олардың  ҥлгісі  бойынша  әрекет  етуге 
қажеттілік  туады.  Сонымен  қатар,    ерте  сәбилік  кезеңде  балалар  ересектердің 
жекелеген әрекеттерін ғана қайта жаңғыртып қоймай, оның іс - әрекетінің барлық 
кҥрделі  формаларына,  мінез  –  қҧлқына,  ӛзге  адамдармен  ӛзара  қарым  – 
қатынасына еліктейді. 
 Бала  дамуының  жас  кезеңдерінің  ӛзара  ауысуы,  әдетте,  ӛте  қарқынды  әрі 
шҧғыл  тҥрде  жҥреді.  Мҧнда  ҥлкендер  мен  балалардың  ӛзара  қарым  – 
қатынасында  қиыншылықтарды,  балалардың  дербестік  танытуының  ҧлғаюы  мен 
ӛздерінің қҧқығын қорғауын кӛруге болады. 
  Юнг бойынша тҧлғаның қалыптасуы индивидуация болып табылады, яғни 
коллективті  негізден  ӛзіңнің  меншікті  психикаңды  бӛліп  алу.  Адамның  рухани 
тууы,  психикалық  ӛз  беттіліктің  пайда  болуы,  адамның  дамуға  қабілетті  болуы 
осының бәрі индивидуацияның мәнін береді. /2/ 
Ҧлттық  салт  пен  дәстҥрдің  тууы  ҧлттың  ҧлт  болып  қалыптасуына 
байланысты.  Қазіргі  ғылыми  дәлелдеулер  бойынша,  қазақ  ҧлтының  алғаш  пайда 
болуы  ХІІІ-ХІV  ғасырларда  басталған.  Олай  болса,  сол  дәуірден  бері  қарай 
қазақтың  кӛптеген  әдет  –  ғҧрып,  салт  –  дәстҥрлері  қалыптасып,  дамыды.  Оның 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
17 
озық ҥлгілері ҧрпақтан – ҧрпаққа  кӛшіп, біздің дәуірімізге жетті. В.Г.Белинский 
салт – дәстҥрдің ӛміршеңдігі жӛнінде: ―әдет – ғҧрып замандар бойы сыннан ӛтеді, 
ӛз дәуірінде ардақталып, ата – бабадан әулетке мҧра болып ауысып, рудан- руға, 
ҧрпақтан  –  ҧрпаққа  жетеді.  Олар  халықтың  сыртқы  бейнесі  болып  табылады. 
Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мҥсін тәрізді…‖ дейді. 
  Қазақ  халқында  әсіресе  ―Атқа  мінгізу  тойы‖,  ―тоқым  қағу  тойы‖, 
―бастаңғы‖  т.б.  бала  тәрбиесіне  байланысты  дәстҥрлер,  баланың  жеке,  тәуелсіз, 
дербестігін қалыптастыруға мҥмкіндік берген.  
Атқа мінгізу тойы. Бала 4,5  – 5 ке толғанша әке-шешесі  ҧл балаға  арнайы 
ат,  ертоқым  даярлайды.  Ерді  қайынның  безінен  шаптырып  жасатады.  Мҧны 
ашамай  ер  деп  атайды.  Ердің  тебінгі,  қҧйысқан,  ҥзеңгі  бауларын  киіз  бен 
былғарыдан, қайыстан кҥмістетіп жасатады. 
  Атқа  мінгізу  тойы  жаз  айларында  болады.  Бәленшенің  баласы  (немересі) 
азамат  болыпты,  атқа  мінгізу  тойына  шақырып  жатыр  десіп,  ағайын  –  туыс, 
жекжат, нағашылары келеді. Баланың нағашысы жиенге арнайы ат әкеп мінгізетін 
болған. Тойға келушілер балаға арнап қамшы, садақ, шідер, т.б. заттар жасап әкеп 
сыйға тартады. Бҧл – баланы азамат болуға жарадың деген ырымдар. 
  Ел жиналғаннан кейін баланың ӛзіне арналған қҧнанына ер салып, баланы 
киіндіріп,  атқа  отырғызып  байлап  қояды  да,  ағасы  немесе  нағашы  атасы  атты 
жетектеп,  ауылды  айналдыра  әуелі  аяңдатып,  кейін  ақырын  желгізіп  жҥргізеді. 
Бҧдан  кейін  балаға  ауыл  ортасында    жиналып  тҧрған  қарияларға  атпен  келіп 
сәлем бергізеді. Қариялар: 
      Ал  ақ  тілек,  ақ  тілек 
      Атқа тоқым сал білек 
      Жасыңнан  малды баға біл 
      Атқа да жақсы шаба біл. 
      Ӛнеге, ӛнер таба біл  
      Аймағыңа жаға біл 
      Таң қҧрбыңның алды бол 
    Мінеки,  атқа  міндің,  ашылды  жол  –  деп  бата  береді.  Әйелдер  баланың 
азамат  болу қуанышына шашу шашады. 
Мҧнан кейін ересек балалар тайларымен жарысып, бір- бірімен кҥресіп ҧлт 
ойындарын ойнайды. Қариялар қымыз ішіп, ет жеп, бата беріп, тарасады. 
Қазақ  баласы  қаршадайынан  атқа  мініп,  қозы  –  лақ  қайыруды,  мал  бағуды 
ҥйренген.  Атқа  міну  тойы  баланың  әжетке  жарап,  еңбекке  араласуы, 
азаматтықтың  басы  деп  ҧққан.  Ол  балаға  да  ҥлкен  ой  туғызып,  тез  есеюіне  әсер  
еткен. 
Тоқым  қағу  тойы  –  7-8  жасар  бала  нағашы  жҧрты  бәсіреге  мінгізіп—
қҧнанына  атамай  ерін  ерттеп    мініп,  бірінші  рет  ҥйінен  алысқа  жолаушылап 
шығып,  нағашы  жҧртына  барады.  Сонда  әке  –  шешесі  бір  малын  сойып,  ауыл  – 
аймағын жинап, тоқым қағар тойын жасайды. Бҧл іс әрекетте бала бірінші рет ӛз 
бетімен  алыс  жолға  шығып,  жол  бойында  кездесетін  қиындықтарды,  ӛз  ақыл 
ойына, білім тәжірибесіне сҥйеніп алғаш рет жеке шешімдерін қабылдайды.  
Бастаңғы. Қазақта бастаңғыны шешесі бір жаққа жолаушылап кеткенде бой 
жеткен  қызы  жасайды.  Қыздың  ҥйіне  қҧрбы  –  қҧрдастары  жиналады.  Шешесі 
бҧған рҧқсат етіп асуға ет, немесе союға қой беріп кетеді. Жиналған жастарға ән 
салады, домбыра тартады, ҧлттық ойындар ойнап, әзіл  – қалжың кҥлкімен кешті 
қызықты  етіп  ӛткізеді.  Бастаңғының  екі  тҥрлі  жағы  бар.  Біріншіден  –  анасы 
қызының  қҧрбы  –  қҧрдастарымен  араласып  сыйласуына,  танысуына  мҥмкіндік 
жасап, жол ашады. ӛз бетінше қонақ кҥте білуге баулиды. Қызды  томаға – тҧйық, 
бҧйығы сылбыр болып қалудан сақтандырады. Біреуді қҧрметтеп, ӛзін де біреуге  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
18 
қҧрметтете  білуге  ҥйрету  кӛзделеді.  Екіншіден,  қызды  келешек  отау  иесі  деп 
санап,  қазан  ҧстай  білуге,  асты  баптап  пісіруге,  қонақ  кҥте  білуге  ҥйрету 
кӛзделеді. 
Кіші  мектеп  жасындағы  балаларда  еңбексҥйгіштік  пен  дербестік  сияқты 
тҧлғалық  сапалар  жетіле  тҥседі.    Еңбексҥйгіштік  балалар  қажетті  кҥш  жҧмсап 
бірнеше рет  табыстарға жеткенде және бҧл  ҥшін қолдау алу нәтижесінде пайда 
болады.  Бала,  әсіресе,  мақсатқа  жету  жолында  табандылық  кӛрсеткен  жағдайда 
ересектің қолдауы мен мадақтауына ие болады. 
Бҧл маңызды қасиеттің қалыптасуында  баланы  табыстары ҥшін қолдаудың 
парасатты,  ойластырылған  жҥйесі  ҥлкен  рӛл  атқарады.  Ол  баланың  толық 
жҧмсаған  кҥшімен  анықталатын  қиын  табыстарына  бағытталуы  керек. 
Еңбексҥйгіштік – бала ӛз еңбегіне қанағаттанғанда да пайда болады.  
Кіші  мектеп  жасындағы  балаларда  дербестікті  дамытудың  анықталған 
бірқатар  амалдары  мен  тәсілдері  бар.  Ең  алдымен,  балаға  дербес  орындау  ҥшін 
кӛбірек іс беріп, оған кӛбірек сенім арту керек. Баланың дербестікке кез- келген 
ҧмтылысына кӛңіл бӛліп, қолдап отыру қажет. Мектепте оқудың алғашқы кҥнінен 
бастап,  баланың  ҥй  тапсырмасын,  отбасының  ересек  мҥшелері  тарапынан  ең  аз 
кӛмекке  сҥйене  отырып,  дербес  орындайтындай  болуын  қадағалау  ерекше 
маңызды.  Балаларда  бҧл  қасиеттің  дамуы  ҥшін  оларға  қандай  да  бір  жауапты  іс 
тапсырылып,  басқалар  –  қҧрдастары  және  ересектермен  бірлескен  жҧмысты,  ол 
оны  орындағанда,  ӛзі  кӛшбасшыға  айналатындай  әлеуметтік  –  психологиялық 
жағдаят та сәтті ықпал етеді. 
В.Т.Кудрявцев  бойынша  даму  меңгеруді,  қайталауды,  шығармашылықты 
кӛрсетеді. Бҧл белсенділіктің екі  жағы бір  –  біріне қарсы қойылмайды. Меңгеру 
ол  қайталау  емес.  Қайталау  қарама  –  қарсы  тәсілді  меңгеру  процесінде  жҥзеге 
асады.  әрекетті  орындау  қажет  болғанда  ең  маңыздысы  қай  әрекетті  орындау 
қажет емес екенін білу керек. Қарама – қарсы тәсілдерден бас тарту, сол берілген 
әрекетті ―тҥзету‖ болып табылады./3/ 
Мектеп  жасына  дейінгі  оқыту  мәселесімен  айналысқан  ғалым  А.П.Усова 
―баланың  даму  процесінде  сӛз  оның  сезімдік  тәжірибесін  ҧйымдастырып, 
танымдық және қатынас қҧралы қызметін атқаратынын‖ айтқан. Сондай – ақ ол: 
―Сӛзден  жинақталған  балалардың  сезім  тәжірибесі    -  оқыту  ҥрдісіндегі 
міндеттердің бірі болып табылады. Сӛзбен бекітілген  іс жҥзіндегі таныс қҧбылыс 
балалардың  ақыл  –  ойының  нәтижесіне  айналады,  балалар  осы  бейнелерді, 
фактілерді  басқаларынан  гӛрі  белсенді  тҥрде  ерекшелеп,  ақылға  қонымды  етіп 
пайдаланады‖ деген./4/ 
Тҧлға тҧғыры (позициясы) оның қарым  – қатынас жҥйесі.  Тҧлғаның негізгі 
қарым  – қатынасы ӛмірдің материалдық жағдайына, қоғам мен адамдарға, ӛзіне, 
ӛзінің  жеке  міндеттеріне,  қоғамдық  және  еңбек  жағдайларынан  айқын 
аңғарылады.  Бҧл    қарым  –  қатынастан  тҧлғаның  адамгершілік  сипаттамасы  мен 
әлеуметтік  ҧстанымы  аңғарылады.  Мектепке  дейінгі  шақта  балалардың  ӛзіне, 
ересектерге  және  қҧрдастарына,  шындықтағы  заттарға  қатынасында  байыпты 
ӛзгерістер  болады.  Мектепке  дейінгі  ересек  баланы  бәрінен  бҧрын  заттар 
дҥниесіндегі  емес,  адамдар  дҥниесіндегі  байланыстар  мен  процестер,  тҧлғаның 
ӛзара қарым – қатынастар мәселесі толғандырады. 
Л.С.Выготский  ―мектеп  жасына  дейінгі  ересек  баланың  адамгершілік 
қалыптасуы  ересектермен  ӛзара  қатынас  сипатының  ӛзгеруіне  және  осының 
негізінде  туатын  адамгершілік  тҥсініктері  мен  сезімдеріне  тығыз  байланысты‖  – 
деген  ой  тастап,  оны  ішкі        этикалық    саты  деп  атаған.  Адамның  тҧлғасының 
қалыптасу  процесі  санасының  және  ӛзіндік    санасының  қалыптасуымен  тығыз 
байланысты,  бҧл  саналы  тҧлғаның  дамуына  әкеледі.  Ал    ӛзіндік      сананың 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
19 
дамуының  қозғаушы  кҥшінің  нағыз  қайнар  кӛзін  индивидтің  ӛзінің  ӛсіп  келе 
жатқан  тәуелсіз  бояу  кҥйінен,  оның  қоршағандармен  ӛзара    қатынасынан  іздеу 
керек./5/ 
Қазақ  халқының  бала  тәрбиесіне  байланысты  дәстҥрлер  сол  заманда  ерен 
орын    алғаны  сӛзсіз.  Бҧл  дәстҥрлер  бала  тҧлғасының  саналы,  дербес  болып   
қалыптасуына  айрықша әсер еткен. Қазіргі тҧлғалық психологиялық теорияларды 
талдасақ, кӛп кӛзқарастардың сол  замандағы ата – бабаларымыздың  ҧлылығын, 
кӛргендігін, тәжірибелігін дәлелдей тҥседі.  Ауыл балаларының  осы дәстҥрлерге 
етене  жақын жҥргендігінен болар, олардың қазақы, дербес әрі  еркін болатынын 
байқайсың.  Қимыл  –  қозғалыс  кеңістігі,  аз,  табиғаттан  алыс,  жҥйесіз  ақпараттар 
ағымы қала баласының  психологиялық  келбетіне ӛз әсерін тигізеді. 
Демек,  баланың  этностық  –  танымдық,  эмоциялық  –  мотивациялық  және 
сезімдік  сферасының  дамуы  оның  ӛз  жас  шамасына  лайық  дҥниені  тҥйсінуі  мен 
этностық  дҥниетанымын  қалыптастырады.  Сонымен  қатар  мектепке  дейінгі 
жастың  соңында    ӛзін  әрекет  субъектісі  ретінде  саналы  ҧғынатын  бала,  ҧлттық 
тәлім – тәрбие арқылы ӛзін белгілі бір ҧлттық мінез – қҧлықты иемденген субъект 
ретінде  де  тҥсіне  алады.  Индивидтің    де,  қауымның  да  этноспен  ӛзін 
сәйкестендіруі  –  салыстыру  негізінде  ӛзін  жекелеуі.  Этностық  топтың  ӛзін 
сәйкестендіруі,  демек,  ӛзіндік  санасының  пайда  болуы,  олардан  бірқатар 
белгілерімен    ерекшеленетін  басқа  да  этностық  топтардың  ӛмір  сҥретіндігінің 
арқасында  іске  асады.  ―Этностық  қауымдастық,  бҧл  олар  байланыста  болатын 
басқа топтармен бӛліспейтін жалпы дәстҥрлерді сақтайтын, ӛзін саналы ҧғынатын 
адамдар тобы.  
Тҧлғаның психологиялық зерттеу  сҧрағы, тҧлғаның психикалық қасиеттерін 
оның қабілеттерін, темпераменті мен мінезін зертеумен аяқталмайды, ол тҧлғаның 
ӛзіндік санасын ашумен аяқталады. 
Этностық  ӛзіндік  санаға  келетін  болсақ,  ғылыми  әдебиеттерді  талдай 
отырып,  тҧлғаның  этносытқ  ӛзіндік  санасы  деген  –  субъектінің  этнофора 
(этностық  сананы  алып  жҥруші)  ретінде  ӛзінің  этностық  қауымдастыққа 
қатынастылығын  саналы  тҥсінуі  мен  оған  қанағаттану  сезімінің  кӛрінуі,  соның 
нәтижесінде  этностық  ішкі  бағдары  мен  ҧстанымының  пайда  болуы,  этностық 
дҥниетанымының қалыптасуы, ӛзінің ойларын, мінез  – қҧлық мотивтерін саналы 
ҧғына  отырып,  ҧлтішілік  және  ҧлтаралық  қарым  –  қатынаста  нақты  ҧлт  ӛкілі 
тҧрғысынан әрекет етуі деп анықталған. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Ақажанова  А.Т.,  Мырзатаева  Б.П.  ―6-7    жастағы  балалардың    ҧлттық 
психологиясын қалыптастыру‖ Алматы, 2008 ж. 
2.Бердібаева С.Қ. ―Тҧлға психологияы‖ Алматы, 2008ж. 
3.Божович  Л.И.  ―Личность  и  ее  формирование  в  детском  возрасте‖ 
психологическая исследование – М.: Просвещение, 1968г. 
4.Тҥрікпенҧлы Ж., Мҧздыбаева Б  Тәрбие психологиясы  Алматы, 2008. 
5.Мырзатаева Б.П. ―Кіші мектеп оқушыларының психологиясы‖ Алматы, 2008г.     
 
РЕЗЮМЕ 
  В  статье  рассматриваются  психологические  особенности  народных 
обычаев в воспитании детей. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада бала тәрбиесіне байланысты ҧлттық дәстҥрлердің психологиялық  
ерекшеліктері қарастырылған. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
20 

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: