ӨЛЕҢ СӨздің патшасы, СӨз сарасы

Бойы бұлғаң, сөзі жылмаң

Антын, арын саудалап,

Бұтты-шатты,

Үй санатты,

Байдан атты алмалап.

Кедейі — ер,

Кеселі зор,

Малды байдан сорлы жоқ.

Аш көмектің,

Жемдемектің,

Босқа әлектің орны жоқ.

Ел қағынды,

Мал сабылды,

Ұрлық, өтірік гуде-гу.

Байы — баспақ,

Биі саспақ,

Әулекі аспақ сыпыра қу.

Ақы берген,

Айтса көнген

Тыныштық іздер елде жоқ.

Аққа тартқан,

Жөнге қайтқан,

Ақыл айтқан бенде жоқ.

Әз тұтуға,

Сыйласуға

Қалмады жан бір татыр.

Сыпыра батыр,

Пәле шақыр.

Болдың ақыр тап-тақыр.

Су жұғар ма,

Сөз ұғар ма

Сыпыра жылмаң жел буаз?

Айтты — көндім,

Алды — бердім,

Енді өкіндім — өзіме аз.

Бай сейілді

Бай сейілді,

Бір бейілді

Елде жақсы қалмады.

Елдегі еркек,

Босқа селтек

Қағып елін қармады.

Жөнді, жөнсіз,

Сөз теңеусіз,

Бас пен аяқ, бір қысап.

Ұрысса орыс,

Елге болыс

Үйден үрген итке ұсап.

Өзі ұлыққа

Кәдір жоққа

Қарамай,

Өз халқына.

Сөз қайырмай,

Жөнді айырмай,

Жұртқа шабар талпына.

Танымадық,

Жарымадық

Жақсыға бір іргелі.

Қолына алып,

Пәле салып,

Аңдығаны өз елі.

Шашты малын,

Берді барын

Боларында жұртына.

Еміреніспес енді піспес,

Ұқсамас еш сыртына.

Ел де жаман,

Ер де жаман —

Аңдығаны өз елі.

Елде сияз,

Ойда ояз,

Оңбай-ақ тұр әр түрі.

Кетті бірлік,

Сөнді ерлік,

Енді кімге беттемек?

Елің — ала,

Отты шала,

Тайса аяғың, кім көмбек?

Өтті өмірім

Қайтты көңілім

Бұл дүниенің ісіне.

Жасы құрбы

Жаны тұрғы

Дос па деген кісіге.

Сөзге емексіп.

Ел керексіп,

Не болады мақтаның?

Бейлі шикі,

Ақылы күйкі,

Осы жұрт па тапқаның?

Ата-анаға көз қуаныш

Ата-анаға көз қуаныш—

Алдына алған еркесі.

Көкірегіне көп жұбаныш,

Гүлденіп ой өлкесі.

Еркелік кетті.

Ер жетті,

Не бітті?

Оқытарсың молдаға оны,

Үйретерсің әрнені.

Медеу етіп ойы соны,

Жаны тыныштық көрмеді.

Жасында күтті,

Дәме етті,

Босқа өтті .

Ата көңілі жанбаса бір.

Артық өнер шықпаса

Ел танымай, үй танып құр,

Шаруасын да ұқпаса.

Үміті қайда?

Соны ойла,

Абайла!

Сүйер ұлың болса, сен, сүй,

Сүйінерге, жарар ол.

Сүйкімі жоқ құр масыл би

Сүйретіліп өтер сол.

Табылмас қайла.

Ойбайла

Не пайда?

Зарланарсың, ойланарсың

Не болам деп енді мен.

Құрбылардан қорланарсың,

Тәңірі ісіне сен де көн.

Қайғысыз бенде

Көрдің бе,

Өміріңде?

Тәңірі сорлы етсе бенде,

Не бітірер құр жылап.

Жігері жоқ ақылы кенде,

Жанбасыңнан жат сұлап!

Бір жаман мен бе?

Дедің бе

Көңіліңде?

Альбомға

Сал демеймін сөзіме ықыласыңды,

Қайғылы өлең еттім өз басымды.

Көкірегім бар сырын өз әлінше,

Көрінгенге көрсетпей, көп жасырды.

Қол жазуды ермек ет, жатпа бекер,

Бұл көңілсіз дүниеден көп жыл өтер.

Өзі қысқа, өзі асау, тентек өмір

Арттағыға бір белгі қойса нетер?

Кім біледі, кез болса арттағылар

Ойға салып оқыр да, сөзін сынар.

Көзін салып, ойланып кейбір сөзін,

«Рас ау» деп мағынасын о дағы ұғар.

Кім білер, жабырқаңқы жазған сөзім

Жібермей, көп тоқтатар оның көзін.

Жолаушы жол үстінде тамаша еткен

Сықылды өткен жанның бір күмбезін.

Жапырағы қуарған ескі үмітпен

Жапырағы қуарған ескі үмітпен

Қиял қып өмір сүріп, бос жүріппін.

Жыбыр қағып, көңілді тыншытпайды

Қашанғы өтіп кеткен бұлдыр көп күн.

Ол дәурен өмір емес, бір көрген түс,

Ойға түйме қызықты қиялдан күс.

Қарашы, өз бойыңда түгел ме екен

Ыстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш?

Төңкеріліп құбылған жұрт - бір сағым,

Шынға шыдап, қоса алмас ынтымағын.

Көптің аузын күзетсең күн көрмейсің,

Өзіңді өзің күзет, кел, шырағым!

Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол

Біреудің кісісі өлсе, қаралы - ол,

Қаза көрген жүрегі жаралы - ол,

Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,

Зарланып неге әнге салады ол?

Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл,

Қыз таныстыр - қызыққа жұрт ыржаңшыл.

Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,

Өлеңсіз солар қызық бола ма гүл?

Бала туса, күзетер шылдақана,

Олар да өлең айтар шулап жаңа.

Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған,

Биде тақпақ, мақал бар, байқап қара.

Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең.

Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,

Ойласаңшы бос қақпай елең-селең.

Өлеңді айтпақ түгіл, ұға алмайсың,

Айтсаң да үддасынан шыға алмайсың.

Сен білмейді екен деп айтпасын ба,

Неге мұнша сіресіп құп алмайсың?

Өлең деген - әр сөздің ұнасымы,

Сөз қосарлық, орайлы жарасымы.

Сөзі тәтті, мағынасы түзу келсе,

Оған кімнің ұнасар таласуы?

Қарны тоқ қаса надан ұқпас сөзді,

Сөзді ұғар, көкірегі болса көзді.

Қадірін жақсы сөздің білер жанға

Таппай айтпа аған да айтар кезді.

Сый дәметпе, берсе алма еш адамнан,

Нең кетеді жақсы өлең сөз айтқаннан?

Сүйенерлік адамды құрмет қыл,

Аулақ бол әнін сатып нәрсе алғаннан.

Көп топта сөз танырлық кісі де аз-ақ,

Ондай жерде сөз айтып болма мазақ.

Біреуі олай, біреуі бұлай қарап,

Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ.

Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау,

Өлеңі бірі - жамау, бірі - құрау.

Әттең дүние - ай, сөз таныр кісі болса,

Кемшілігі әр жерде - ақ көрініп тұр - ау.

Мақсұтым - тіл ұстартып, өнер шашпақ,

Наданның көңлін қойып, көзін ашпақ.

Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,

Думан - саулық ойда жоқ әуел баста - ақ.

Соры қалың соққы жеген пышанамыз

Соры қалың соққы жеген пышанамыз

Қайтіп суып, жалғаннан күсе аламыз.

Құр дәрімен атқанға өлмейді,

Өмірі мақтаншаққа нысанамыз.

Туғызған ата ана жоқ

Туғызған ата ана жоқ,

Туғызарлық бала жоқ.

Туысқан туған, құрбылас

Қызығымен және жоқ.

Тулайын десе шара жоқ,

Толықсып жүрер шама жоқ.

Ұйқы мен астан дәм кетіп,

Сақалда, шашта қара жоқ.

Байбайшыл тартып, баға жоқ.

Жастарға жаппас жала жоқ.

Жат қораны күзеткен

Қартаң шалда сана жоқ

Осы қымыз қазаққа

Осы қымыз қазаққа

Мақтаның ба, асың ба?

Қымызды басар артынан

Ет даяр ма қасында?

Бойыңа сіңіп, уерд болған

Қызба бастық жасында.

Қызылшыл семіз, жаз қымыз

Бір үлкен борыш басыңда.

Жуасты мін де, айран іш,

Жоқ немеге шатылма.

Ұры, залым, қуларға

Нысанаға шаншылма.

Жылқыны андып ұры жүр

Әр төбенің тасында.

Ой көзімен қарасаң,

Қойдан жылқы асыл ма?

Мақтанға бола жиям деп,

Жылқы үшін жұртқа бас ұрма

Қымыз, семіз дегенің

Бір мақтан ғой, жасырма.

Мақтан қума, керек қу,

Ойсыздарға қосылма.

Қойында ақша, қолда қой

Күзетке оңай, шошынба!

Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей

Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей

Тоқ тұра алмас дәмдіден дәмді іздемей.

“Бір тойған — шала байлық” деген қазақ,

Ет көрінсе, қайтеді күйсей бермей?

Еңбек жоқ, харекет жоқ қазақ кедей

Тамақ аңдып қайтеді тентіремей?

Ет пен қымыз сықылды ас жоқ дейді,

Ол немене жоқтықтың әсері емей?

Ет, қымыз тамақ болса әркімге арзан,

Тәтті дәмді іздер ең онан да арман.

Өз пұлыңмен халің жоқ күнде тояр,

Құлдық ұрып асайсың асы бардан.

Өз үйіңнен тоярға қолың қысқа,

Ас берер ауылды іздеп жүрсің босқа.

Бір жілік пен бір аяқ қымыз берген

Дереу сені жұмсайды бір жұмысқа.

Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел,

Малың болса, сыйламай тұра алмас ел.

Қаруыңның барында қайрат қылмай,

Қаңғып өткен өмірдің бәрі де — жел.

Тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас,

Еңбек қылмас еріншек адам болмас.

Есек к...н жусаң да мал тауып кел,

Қолға жұқпас, еш адам кеміте алмас.

Қулық, сұмдық, ұрлықпен мал жиылмас,

Сұм нәпсің үйір болса, тез тиылмас.

Зиян шекпей қалмайсың ондай істен,

Мал кетер, мазаң кетер, ар бұйырмас.

Асаған, ұрттағанға ез жұбанар,

Сенімді дәулет емес сен қуанар.

Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас,

Қардың суы сықылды тез суалар.

Мінер атын, киімін ып-ықшам қып,

Сымбаттанып, сымпиып тамақ аңдып,

Бұраңдап жылы жүзін асқа сатқан

Антұрғанға қосылмай, кел, кет қаңғып.

Күлдіргіштеу, күлкішіл, қалжыңға ұста,

Кезеген ит тым-ақ көп біздің тұста.

Өз үйінен жиреніп, қашып жүрген

Антұрғанға қосылма қапылыста.

Мен боламын демеңдер

Мен боламын демеңдер,

Аяқты алшаң басқанға.

Екі көзің аларып,

Құр қарайсың аспанға.

Бір ғылымнан басқаның,

Бәрі де кесел асқанға.

Өйткен адам жолығар

Кешікпей-ақ тосқанға.

Болды да партия

Болды да партия,

Ел іші жарылды,

Әуремін мен тыя

Дауың мен шарыңды.

Құрбыдай қош тұттым

Жасың мен кәріңді.

Жоқтамай ұмыттым

Ақыл мен нәріңді.

Ортаға кеп салдым

Өзімде барымды.

Япырмау, неңді алдым,

Сау қоймай арымды?

Ойымнан ой бөліп,

Қозғадың тамырды.

Көңілге тік келіп,

Кетірдің сабырды.

Ойым да ақ, жарым да ақ,

Кеңімді, тарымды

Қарасам байымдап

Сөзің сол сарынды

Өсекке салмаңдар

Ойымды, жарымды.

Өлшеуге алмаңдар,

Ойым бек тарылды.

Ұрыңнан асырдың

Сұм тілді қарынды.

Жасырдым, жасырдым,

Енді айттым зарымды.

Құр айғай бақырған

Құр айғай бақырған

Құлаққа ән бе екен?

Өнерсіз шатылған

Кісіге сән бе екен?

Өңкей надан антұрған,

Қанша айтса, жан ба екен?

Бос жүріп құр қалған

Өміріңе кән бе екен?

Ғалымнан надан артпас ұққанменен

Ғалымнан надан артпас ұққанменен,

Тағдыр көрмей қоймайды бұққанменен.

О-дағы қалыбынан аса алмайды,

Жауқазын ерте көктеп шыққанменен.

Базарға, қарап тұрсам, әркім барар

Базарға, қарап тұрсам, әркім барар,

Іздегені не болса, сол табылар.

Біреу астық алады, біреу маржан,

Әркімге бірдей нәрсе бермес базар.

Әркімнің, өзі іздеген нәрсесі бар,

Сомалап ақшасына сонан алар.

Біреу ұқпас бұл сөзді, біреу ұғар,

Бағасын пайым қылмай аң-таң қалар.

Сөзді ұғар осы күнде кісі бар ма?

Демекпін жалпақ жұртқа бірдей жағар.

Жазған соң жерде қалмас тесік моншақ,

Біреуден біреу алып, елге тарар.

Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой

Шамданбай-ақ, шырақтар, ұқсаң жарар.

“Ит маржанды не қылсын” деген сөз бар,

Сәулесі бар жігіттер бір ойланар.

Асқа, тойға баратұғын

Асқа, тойға баратұғын,

Жаны асығып жас жігіт,

Қолға кетті жауға бір күн,

Тірі адамның ісі — үміт.

Қозғады жау батыр ерді,

Жауға сойқан салғалы.

Қалыңдығы қала берді,

Жатыр еді алғалы.

Асықсаң да, шырағым,

Саған деген құданың

Жазылған қандай жарлығы,

Есіткен жоқ құлағың.

Қалыңдық құшып, сүюге

Күйеуіне ынтызар.

Келісімен тиюге

Дайындалған ойы бар.

Көйлегін ақтан тіккіштеп,

Күні-түні демалмай,

Бітіруге жүр күштеп.

Асыққансып, тоқталмай.

Сен асыққан екен деп,

Алла әмірін өзгертпес.

Айтқаның болар ма екен деп,

Мен қорқамын, көз жетпес,

Жара басты кеудені,

Жаудан өлді ар үшін,

Ескермей өзге дүниені,

“Аћ!” деп өтті жар үшін.

Жамандық тұрмас күттіріп,

Ел есітті, қыз білді,

Ақ көйлекті бітіріп,

Кебінім деп киді, өлді...

Қол жетпеген некені

Сүйіп кеткен жан екен.

Көзің неге жетеді,

Қосылмақ, онда бар ма екен?

Шыны ғашық жар болса,

Неге өлдім деп налымас.

Онда екеуі кез келсе,

Бірін бірі, танымас.

Көк тұман - алдыңдағы келер заман

Көк тұман - алдыңдағы келер заман,

Үмітті сәуле етіп көз көп қадалған.

Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр,

Сипат жоқ, сурет те жоқ, көзім талған.

Ол күндер - өткен күнмен бәрі бір бәс,

Келер, кетер, артына із қалдырмас.

Соның бірі - арнаулы таусыншақ күн,

Арғысын бір-ақ алла біледі рас.

Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі,

"Мені" мен "менікінің" мағынасы - екі.

"Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,

"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі.

Шырақтар, ынталарың "менікінде",

Тән құмарын іздейсің күні-түнде.

Әділеттік, арлылық, махаббат пен -

Үй жолдасың қабірден әрі өткенде.

Малға сат, пайдаға сат қылығыңды,

Ылайла ылай оймен тұнығыңды, -

Сонда өмірден алдамшы бола алмассың,

Ол білдірмей ұрламақ қызығыңды.

Адам ғапыл1 дүниені дер менікі,

Менікі деп жүргеннің бәрі оныкі.

Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде,

Сонда, ойла, болады не сенікі?

Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,

Харекет қыл, пайдасы көпке тисін.

Көптің қамын әуелден тәңірі ойлаған,

Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін.

Көптің бәрін көп деме, көп те бөлек,

Көп ит жеңіп көк итті күнде жемек.

Ғадәләт2 пен мархамат3- көп азығы,

Қайда көрсең, болып бақ соған көмек

Әркімнің мақсаты өз керегінде,

Біле алмадым пысығын, зерегін де.

Саяз жүзер сайқалдар ғапыл қалар,

Хақиқат та, дін дағы тереңінде.

1Ғапыл (арабша) - қапы қалу, байқамау.

Мазлұм (арабша) - зұлымдыққа ұшыраған адам.

2Ғадәләт (арабша) - әділет, шындық; рақым, жақсылық